Retoryka

Streszczenie szczegółowe

Księga I: Teoria retoryki i jej cele

W pierwszej księdze Arystoteles uważał retorykę za sztukę przekonywania, zdolną do działania w każdej sytuacji, gdzie wymagana jest argumentacja. Na początku traktatu Arystoteles definiuje retorykę przez odróżnienie jej od logiki i dialektyki, ponieważ jej celem jest praktyczne zastosowanie, szczególnie w sprawach publicznych i sądowniczych.

Definiując sztukę mowy, Arystoteles dzieli retorykę na trzy główne rodzaje mów:

1. Mowa sądowa (genus iudiciale) – odnosi się do przeszłości, jej celem jest oskarżenie lub obrona.
2. Mowa doradcza (deliberatywna) (genus deliberativum) – odnosi się do przyszłości, jej celem jest namowa lub odradzenie czegoś.
3. Mowa popisowa (epideiktyczna) (genus demonstrativum) – odnosi się do teraźniejszości, cele jakie ma mowa popisowa to pochwała lub nagana.

Właściwym narzędziem retoryki są środki perswazji. Arystoteles szczegółowo omawia środki perswazji, dzieląc je na trzy główne kategorie: logos, ethos i pathos. Logos odnosi się do racjonalnych argumentów, które opierają się na logice i dowodach. Ethos, czyli charakter mówcy, ma na celu budowanie zaufania poprzez prezentowanie moralności i kompetencji. Pathos natomiast wykorzystuje emocje słuchaczy, co pozwala na głębsze oddziaływanie na ich decyzje. Arystoteles podkreśla, że celem retoryki nie jest jedynie perswazja, ale także dążenie do prawdy oraz demaskowanie fałszywych argumentów. Podkreślają to jego wszystkie rozprawy retoryczne.

Księga II: Psychologia odbiorcy i środki perswazji

Traktat „Retoryka” i druga jego księga koncentruje się na psychologii odbiorcy i sposobach oddziaływania na niego. Tak jak ją interpretuje Arystoteles, retoryka musi zakładać zrozumienie emocji i charakteru słuchaczy. Jest to kluczowe dla skuteczności mowy. Opisuje różnice w postawach różnych grup społecznych i wiekowych. Młodzież cechuje się impulsywnością, entuzjazmem i otwartością, ale także łatwością manipulacji. Osoby starsze są bardziej ostrożne, doświadczone i skłonne do konserwatyzmu, natomiast ludzie w średnim wieku wykazują zrównoważenie i praktyczność. Arystoteles szczegółowo analizuje emocje, takie jak gniew, strach, litość czy radość, pokazując, jak mogą wpływać na decyzje odbiorców. Emocje te można wywoływać celowo, dostosowując argumentację i sposób jej prezentacji do konkretnej sytuacji. W tej księdze omawia także ethos mówcy, podkreślając znaczenie budowania wizerunku osoby uczciwej i kompetentnej, co zwiększa zaufanie odbiorców do przedstawianych argumentów. W tym sensie "Retoryka" stanowi podręcznik sztuki przemawiania. Arystoteles wskazuje na styl mów publicznych. Ważnym elementem perswazji są techniki argumentacyjne, które dzielą się na dedukcję (entymematy – niepełne sylogizmy) i indukcję (przykłady). Entymematy opierają się na wspólnie przyjętych przesłankach, natomiast przykłady odnoszą się do konkretnych wydarzeń lub historii, które ilustrują zasadność stanowiska. Entymemat nie zawsze jednak zdaniem Arystotelesa może się okazać wystarczający

Księga III: Styl, struktura i sposób dostarczenia mowy

W księdze trzeciej Arystoteles omawia styl. Koncentrując się na strukturze i sposobie wygłaszania mowy, Arystoteles podkreśla znaczenie odpowiedniego dostosowania formy do treści i odbiorców. Styl powinien być przede wszystkim jasny i zrozumiały, ponieważ przesadna kwiecistość może odstraszyć słuchaczy. Arystoteles zachęca do używania metafor, które wzbogacają język i czynią przekaz bardziej atrakcyjnym, pod warunkiem że są one stosowane z umiarem. Struktura mowy składa się z czterech głównych części: prooimion (wstęp), diegesis (narracja), pistis (dowody) i epibolion (zakończenie). Wstęp ma na celu przyciągnięcie uwagi odbiorców i wzbudzenie ich zainteresowania, a narracja przedstawia fakty w sposób uporządkowany i klarowny. Następnie, w części dotyczącej dowodów, mówca przedstawia swoje argumenty, korzystając z logiki, ethosu i pathosu, by w końcowym podsumowaniu wzmocnić przekaz i zostawić słuchaczy z jasnym wnioskiem. Ostatnim elementem, który omawia Arystoteles, jest sposób dostarczenia mowy, czyli hypokrisis. Modulacja głosu, gestykulacja i kontakt wzrokowy mają kluczowe znaczenie dla skutecznego przekazu. Wygłoszenie mowy powinno być naturalne, a jednocześnie pełne emocji, aby wzmocnić jej siłę oddziaływania. Arystoteles wskazuje, że retoryka nie jest jedynie sztuką perswazji, ale także sztuką łączenia treści, stylu i prezentacji w celu osiągnięcia maksymalnego efektu.

Streszczenie krótkie

Księga I: Teoria retoryki i jej cele

Arystoteles definiuje retorykę jako sztukę perswazji, zdolną do skutecznego działania w każdej sytuacji. Wyróżnia trzy rodzaje mowy: deliberatywną (dotyczącą przyszłości i decyzji politycznych), epideiktyczną (pochwalną lub ganiącą, związaną z teraźniejszością) oraz sądowniczą (oskarżycielską lub obronną, dotyczącą przeszłości). Omawia trzy środki perswazji: logos (logiczne argumenty), ethos (wiarygodność mówcy) i pathos (oddziaływanie na emocje słuchaczy). Retoryka ma służyć nie tylko przekonywaniu, ale także odkrywaniu prawdy. 

Księga II: Psychologia odbiorcy i środki perswazji

Druga księga koncentruje się na zrozumieniu odbiorcy i wpływie emocji na percepcję mowy. Arystoteles opisuje cechy różnych grup wiekowych i społecznych oraz szczegółowo analizuje emocje, takie jak gniew, strach czy litość, które można wykorzystywać w mowie. Ważnym elementem jest ethos mówcy – budowanie wizerunku osoby uczciwej i kompetentnej. Omawia też techniki argumentacji, takie jak enthymematy (sylogizmy oparte na wspólnych przesłankach) i przykłady z życia. Księgę drugą kończy refleksja nad emocjami i sposobami ich wykorzystania w perswazji

Księga III: Styl, struktura i sposób dostarczenia mowy

W trzeciej księdze dzieła Arystotelesa podkreśla się znaczenie odpowiedniego stylu – jasnego, prostego i dostosowanego do odbiorcy. Strukturę mowy dzieli na wstęp (prooimion), narrację (diegesis), dowody (pistis) i zakończenie (epibolion). Sposób wygłoszenia mowy (hypokrisis) obejmuje modulację głosu, gestykulację i kontakt wzrokowy. Retoryka jest więc sztuką, która łączy treść, formę i prezentację, aby skutecznie wpływać na słuchaczy.

Historia retoryki

Retoryka jako sztuka przemawiania i przekonywania ma swoje korzenie w starożytnej Grecji, gdzie odegrała kluczową rolę w demokratycznym ustroju Aten. Początkowo rozwijana przez sofistów, takich jak Gorgiasz i Protagoras, była traktowana jako praktyczna umiejętność służąca wygrywaniu sporów i osiąganiu sukcesów w polityce oraz sądownictwie. Sofiści skupiali się na technikach perswazji, często ignorując etykę, co spotkało się z krytyką ze strony Sokratesa i Platona. Platon, w dziełach takich jak „Gorgiasz” czy „Fajdros”, podkreślał, że retoryka w rękach nieetycznego mówcy może prowadzić do manipulacji i fałszu.

Arystoteles, uczeń Platona, usystematyzował retorykę, nadając jej naukowy charakter. W okresie Cesarstwa Rzymskiego retoryka stała się kluczowym elementem edukacji elity. Cyceron i Kwintylian rozwijali myśl retoryczną, podkreślając znaczenie moralnego charakteru mówcy i umiejętności dostosowania stylu do odbiorców. W średniowieczu retoryka zyskała nowe znaczenie w kontekście teologii i kaznodziejstwa, a jej techniki wykorzystywano w nauczaniu i przekazywaniu wiary.

Renesans przyniósł odrodzenie zainteresowania antyczną retoryką, kiedy to wrócono do pism Arystotelesa, Cycerona i Kwintyliana. W tym okresie szczególną uwagę zwrócono na układ mowy, który – według klasycznych teorii – powinien zawierać element wniosku zawarty w zakończeniu wypowiedzi, aby skutecznie podsumować przedstawione argumenty. Rodzaj mowy ma kluczowe znaczenie, ponieważ każda wypowiedź musi być dostosowana do jej celu i odbiorców. W renesansowym ujęciu na nowo odkryto, że mowy mają swój ściśle określony charakter, co podkreślał już Arystoteles, analizując ich strukturę i funkcję.

Filozof uważa topos za centralne narzędzie argumentacji, które odnosi się do wspólnych miejsc, czyli ogólnych przesłanek i idei akceptowanych przez odbiorców. Owe toposy stanowią fundament skutecznej perswazji i są tym, co zawiera wspólny element różnych rodzajów mów. Podstawowy filozof uważa, że umiejętność właściwego doboru toposów jest kluczowa dla mówcy, który chce przekonać słuchaczy, zachowując jednocześnie logiczny i uporządkowany charakter wypowiedzi.

W renesansie retoryka była rozumiana jako praktyczne narzędzie, jednak wąskie rozumienie retoryki ograniczało jej potencjał do technicznej sztuki przemawiania. Z czasem stało się jasne, że retoryka nie tylko organizuje układ mowy, ale także służy analizie języka i argumentacji, co ma znaczenie w różnych obszarach życia społecznego. Dzięki temu retoryka przekształciła się z praktycznej sztuki przemawiania w interdyscyplinarną dziedzinę badającą mechanizmy oddziaływania słowa na społeczeństwo.

Współczesna retoryka, czerpiąc z tradycji antycznej, ewoluowała, stając się narzędziem analizy komunikacji masowej, mediów i kultury. Każda mowa – niezależnie od czasu i miejsca – ma swój element wniosku zawarty w jej zakończeniu, co czyni ją skutecznym narzędziem perswazji w polityce, reklamie czy sztuce. Współczesne badania podtrzymują myśl Arystotelesa, że zawierają wspólny element logiki, stylu i emocji, nadając retoryce uniwersalne znaczenie.

Geneza i gatunek literacki

„Retoryka” Arystotelesa, traktat znany jako naj­słynniejszy starożytny podręcznik, powstał w IV wieku p.n.e. w okresie klasycznym starożytnej Grecji. Arystoteles podejmuje próbę zdefiniowania retoryki w czasach, gdy sztuka retoryczna była kluczowa w polityce i sądach. Jego dzieło było tworzone w Liceum – szkole filozoficznej założonej przez greckiego filozofa. Arystoteles uważa logiczną argumentację za fundament skutecznej mowy politycznej oraz innych rodzajów mów.

Arystoteles pisał „Retorykę” z myślą o przekonywaniu słuchaczy za pomocą logicznej argumentacji swojego stanowiska. „Retoryka dla Aleksandra”, przypisywana również Arystotelesowi, stanowi kontekst dodatkowych rozpraw poświęconych sztuce perswazji. Dzieło to zawiera rozprawy retoryczne uporządkowane w trzy księgi. W pierwszej księdze traktatu Arystoteles podejmuje próbę analizy rodzajów mów i środków językowych stosowanych w sztuce przemawiania.

Problematyka

„Retoryka” Arystotelesa stanowi jeden z najważniejszych traktatów w historii myśli filozoficznej i komunikacji, który skupia się na metodzie przekonywania słuchaczy. Dzieło to łączy teorię i praktykę, oferując zarówno precyzyjne definicje, jak i konkretne narzędzia służące budowie wypowiedzi retorycznej. Arystoteles podejmuje próbę uporządkowania retoryki jako nauki, a jednocześnie poddaje krytyce wcześniejsze rozumienie tej dziedziny, szczególnie sofistyczne manipulacje i płytkie techniki perswazyjne.

Filozof poddaje krytyce wcześniejsze podejścia, które zdominowane były przez efekciarstwo, skupienie na emocjach i brak logicznej argumentacji swojego stanowiska. Dla Arystotelesa retoryka ma charakter praktyczny, ale nie oznacza to rezygnacji z jej etycznego wymiaru. Arystoteles twierdzi, że retoryka to sztuka znajdowania mowie rzeczy przekonujących, co oznacza umiejętność poszukiwania argumentów, które są skuteczne, logiczne i adekwatne do sytuacji oraz odbiorców.

Jednym z głównych celów „Retoryki” jest pokazanie, że przekonywanie nie musi opierać się wyłącznie na manipulacji, ale może być zgodne z prawdą i sprawiedliwością. Arystoteles podejmuje próbę zdefiniowania retoryki jako dziedziny, która służy rozstrzyganiu sporów i edukowaniu społeczeństwa. Zdaniem filozofa retoryka powinna opierać się na trzech filarach:

1. Logos – logiczne argumenty oparte na wnioskowaniu i udowodnieniu stanowiska.
2. Ethos – wiarygodność mówcy, jego autorytet moralny i kompetencje, które budują zaufanie odbiorców.
3. Pathos – umiejętność oddziaływania na emocje, czyli wpływanie na postawę słuchacza w celu wywołania odpowiednich reakcji.

W kontekście emocjonalnych aspektów postawy słuchacza Arystoteles analizuje podstawowe emocje tłumu, takie jak gniew, strach, radość czy litość, podkreślając ich znaczenie dla skuteczności perswazji. Rozumienie psychologii odbiorcy staje się kluczowym elementem sztuki retorycznej, a mówca powinien umieć dostosować sposób argumentacji swojego stanowiska do jego oczekiwań i nastrojów.

Arystoteles poświęca zagadnieniom stylistyki znaczną część swojej pracy. Omawia styl wymowy, ponieważ uważae ma równie istotne znaczenie, co prezentowane argumenty. Styl powinien być jasny, prosty i dostosowany do rodzaju mowy oraz odbiorcy. Arystoteles przestrzega przed nadmierną ozdobnością języka, która może odciągnąć uwagę od meritum sprawy, ale jednocześnie docenia rolę metafor, które wzbogacają przekaz i czynią go bardziej sugestywnym.

W „Retoryce” szczególne miejsce zajmuje entymemat, który Arystoteles definiuje jako kluczowy element retorycznego dowodzenia. Entymemat pozwala na wnioskowanie, które opiera się na wspólnych przekonaniach i akceptowanych przez odbiorców przesłankach, co czyni go niezwykle skutecznym narzędziem argumentacji swojego zdania. Entymemat jest krótszy i bardziej przystępny niż formalny sylogizm, co pozwala mówcy efektywnie budować swoją narrację.

Dzięki analizie budowy wypowiedzi retorycznej Arystoteles wyznacza zasady konstrukcji mowy, podkreślając znaczenie odpowiedniego wstępu, narracji, argumentacji i zakończenia. Każdy z tych elementów pełni określoną funkcję w metodzie przekonywania słuchaczy:

• Wstęp – przyciąga uwagę i wzbudza zainteresowanie.
• Narracja – przedstawia fakty i kontekst sprawy.
• Argumentacja – prezentuje logiczne dowody i kluczowe przesłanki, które przekonują odbiorcę.
• Zakończenie – podsumowuje sposoby wpływu oraz wzmacnia główny przekaz mowy.

W ten sposób Arystoteles tworzy nową koncepcję sztuki retorycznej, która ma wymiar zarówno teoretyczny, jak i praktyczny. Podkreśla, że skuteczna retoryka nie polega jedynie na sposobie argumentacji swojego stanowiska, ale także na umiejętności przekonywania słuchaczy w sposób etyczny, klarowny i logiczny.

Warto zauważyć, że w drugiej księdze traktatu Arystoteles bada również wspólny element wszystkich mów – ich wpływ na odbiorców. Analizując podstawowe emocje tłumu, filozof dostarcza narzędzi pozwalających mówcy skutecznie oddziaływać na słuchaczy, jednocześnie unikając manipulacji.

Ostatecznie, Arystoteles twierdzi, że retoryka jest sztuką niezbędną w społeczeństwie, ponieważ umożliwia rozstrzyganie sporów, propagowanie poprzez mowy istotnych idei oraz budowanie rozumienia między obywatelami. Tym samym dzieło to podsumowuje sposoby wpływu i narzędzia, że charakter ma mowa czytelny i wyrazisty.

Dzięki temu „Retoryka” Arystotelesa jest nie tylko podręcznikiem praktycznym, ale również głęboko filozoficzną refleksją nad istotą komunikacji, rolą mówcy i odpowiedzialnością, jaką ponosi wobec swoich odbiorców.

Znaczenie tytułu

Traktat „Retoryka” (gr. Ῥητορική, Rhetorikē) odwołuje się do tematyki dzieła i jego głównego przedmiotu – sztuki przemawiania i przekonywania. W czasach Arystotelesa „retoryka” oznaczała zarówno teorię, jak i praktykę tworzenia mów oraz ich skutecznego wygłaszania. Tytuł jest zwięzły i precyzyjnie wskazuje, że dzieło jest systematycznym traktatem na temat tej dziedziny.

Biografia autora

Arystoteles (384–322 p.n.e.) był jednym z najwybitniejszych filozofów starożytności, uczniem Platona i nauczycielem Aleksandra Wielkiego. Urodził się w Stagirze, w Macedonii. Kształcił się w Akademii Platońskiej w Atenach, a po śmierci swojego mistrza opuścił to miasto, podejmując podróże naukowe i badania w różnych miejscach. W 335 p.n.e. założył własną szkołę filozoficzną – Liceum – w Atenach, gdzie rozwijał swoje koncepcje naukowe i filozoficzne.

Arystoteles zajmował się szerokim wachlarzem tematów, takich jak logika, metafizyka, etyka, polityka, retoryka, biologia i fizyka. Jego podejście polegało na precyzyjnej obserwacji, analizie i systematyzacji zjawisk. W dziełach takich jak Metafizyka, Etyka Nikomachejska, Polityka czy Retoryka sformułował podstawy wielu dziedzin nauki. Zmarł w Chalkis na Eubei, pozostawiając po sobie trwałe dziedzictwo, które ukształtowało rozwój myśli europejskiej na wieki.