Spis treści:

Co to jest dialekt?

Dialektem nazywa się odmianę języka niższą w hierarchii od polszczyzny ogólnej. Z językiem ogólnopolskim dialekty mają części wspólne – przede wszystkim podstawowe słownictwo oraz gramatykę.

Jednak obie odmiany znacznie się od siebie różnią, głównie w wymowie, znaczeniu poszczególnych słów i zasobie słownictwa.

Jeden z badaczy języka polskiego – dialektolog Kazimierz Nitsch – wyodrębnił 5 okręgów dialektalnych: wielkopolski, śląski, małopolski, mazowiecki i kaszubski.

Aby zrozumieć, czym są dialekty i skąd pochodzą, trzeba wiedzieć, że nie są one związane z dzisiejszymi województwami. Wymienione okręgi utożsamia się z dawnymi plemionami, które żyły na terenie Polski jeszcze przed oficjalnym stworzeniem państwa.

Tak prezentuje się lista plemion, od których pochodzą istniejące do dziś w naszym kraju dialekty:

  • Polanie – dialekt wielkopolski;
  • Mazowszanie – dialekt mazowiecki;
  • Pomorzanie – dialekt kaszubski;
  • Ślężanie – dialekt śląski;
  • Wiślanie – dialekt małopolski.

Oprócz tego na zachodzie i północy kraju istnieją jeszcze dialekty mieszane. Powstały po masowych przesiedleniach, które miały miejsce na tych terenach w ciągu ostatnich setek lat. Wymiana ludności doprowadziła do pomieszania dialektów, którymi posługują się ludzie mieszkający na wspomnianych obszarach. 

Przeczytaj również: Jak powiedzieć po elficku „dzień dobry”? O językach artystycznych

Co to jest gwara? Czym różni się dialekt od gwary?

Oba te terminy są ze sobą mylone. Gdy ludzie zadają pytanie: „co to jest gwara?”, często mają na myśli dialekt. Czym w takim razie różni się dialekt od gwary?

Przyjmuje się, że dialekt jest nadrzędny wobec gwary. Oznacza to, że to w ramach dialektów tworzą się gwary, które uznaje się za mniejsze jednostki występujące na mniejszym obszarze.

Przeczytaj również: Perswazja językowa. W jaki sposób inni wywierają na nas wpływ?

Jakie gwary mamy w Polsce? Przykłady gwar regionalnych

Na terytorium każdego z wymienionych dialektów może funkcjonować od kilku do nawet kilkunastu różnych gwar.

Oto przykłady gwar regionalnych występujących w ramach dialektu małopolskiego:

  • gwara podhalańska (najbardziej znana);
  • gwara kielecka (funkcjonująca w Świętokrzyskiem);
  • gwara zagłębiowska (dziś już martwa, używana niegdyś na terenach Zagłębia Dąbrowskiego).

 
 
 
 
 
Wyświetl ten post na Instagramie
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Post udostępniony przez Ada Johnson (@ada.johnson.pisze.i.redaguje)

Z kolei według Alfreda Zaręby w obrębie dialektu śląskiego można wyróżnić takie jego odmiany jak (od północy) gwara:

  • kluczborska;
  • opolska;
  • pogranicza gliwicko-opolskiego;
  • niemodlińska;
  • cieszyńska;
  • prudnicka;
  • gliwicka centralna;
  • pogranicza śląsko-małopolskiego;
  • pogranicza śląsko-laskiego;
  • jabłonkowska.

Jak widać, dialekt może być niezwykle zróżnicowany. Inaczej będzie mówił mieszkaniec Katowic, a jeszcze inaczej – Kalet. Nawet pomimo tego, że oba te miasta leżą na Śląsku i są oddalone od siebie jedynie o ok. 40 km.

Co istotne, oprócz gwaryzmów i dialektyzmów w języku funkcjonują też regionalizmy. Różnią się one od języka ogólnopolskiego słownictwem, znaczeniem wyrazów, sposobem wymowy, odmianą i sposobem budowania zdań. Co istotne, używają ich (w mowie i piśmie) ludzie mieszkający tylko w konkretnych, stosunkowo niewielkich regionach.

Regionalizmy funkcjonują np. w mowie krakowskiej, warszawskiej, poznańskiej, śląskiej czy pomorskiej. Co istotne, na każdą z tych odmian mają wpływ okoliczne gwary.

Jeśli zastanawiasz się, co to w takim razie są gwary i regionalizmy, oraz czym się różnią, zapamiętaj jedną zasadę – regionalizmami posługują się mieszkańcy miast i osoby wykształcone. Z kolei na terenach wiejskich funkcjonują gwary, a co za tym idzie – dialekty.

Pewnym wyjątkiem jest dialekt kaszubski. Z prawnego punktu widzenia nie ma gwary kaszubskiej, a język kaszubski, który jest jedynym uznanym w Polsce językiem regionalnym.

Podniesienie dialektu kaszubskiego do rangi języka ma na celu zachowanie świadomości o istnieniu dialektów. Pomóc ma w tym też opcja zdawania języka kaszubskiego na maturze oraz możliwość studiowania go (a później też nauczania w szkołach) na odrębnej specjalizacji na Uniwersytecie Gdańskim.

Przeczytaj również: TOP 15 najtrudniejszych polskich słów. Czy wiesz, co oznaczają?

Czy mówimy po polsku, jeśli posługujemy się gwarą?

Warto zdawać sobie sprawę z tego, że w gwarach są zapisane polska kultura i tradycja. Jest to bardzo cenne nie tylko dla badaczy języka, ale również dla zwykłych ludzi, którzy chcą pielęgnować swoje dziedzictwo.

Jeśli jednak ktoś zapyta cię, czy mówi po polsku, jeśli posługuje się gwarą, to nie ma jednoznacznej odpowiedzi. To zależy.

Z normatywnego punktu widzenia gwary nie są odmianą języka ogólnopolskiego, są stawiane niżej. Więc nie należą do polszczyzny. Z drugiej jednak strony gwary mają znaczną część wspólną (słownictwo, gramatyka) z polszczyzną ogólną. Więc z perspektywy użytkowej można byłoby stwierdzić, że osoba posługująca się gwarą mówi po polsku. Ten dylemat pozostaje na ten moment nierozstrzygnięty.

Jeśli jednak używasz regionalizmów, to możesz z całą pewnością powiedzieć, że posługujesz się polszczyzną – są one akceptowane.

Pamiętaj jednak o ostrożności – niektóre regionalizmy są jednocześnie błędami językowymi. Dla przykładu – w mowie krakowskiej i śląskiej takim regionalizmem jest fraza „ubierać buty”. Prawidłowo powinno się powiedzieć „włożyć buty”.

Nie oznacza to jednak, że powinno się rezygnować ze stosowania gwar czy regionalizmów. Są one ważnym elementem kultury polskiej, dziedzictwem, o które należy dbać. Pamiętaj jednak, by używać ich w sprzyjających ku temu okolicznościach.

Redakcja 

 

Odpowiedzi do zadań z podręczników z języka polskiego znajdziesz tutaj:

Język polski – rozwiązania do zadań z podręcznika

Język polski – wyjaśnienia do zadań z podręcznika

Język polski – odpowiedzi do zadań z podręcznika