W średniowieczu źródłem prawa był przede wszystkim przyjęty zwyczaj. Źródła prawa stanowionego były wyjątkami. Taka sama sytuacja dotyczyła prawa karnego. Dominującym sposobem karania za przestępstwa była zemsta rodowa lub odwet. Wraz z rozwojem państwowości zaczęto wyróżniać pewne kategorie przestępstw.

Wyróżniano przestępstwa publiczne i prywatne.

Przestępstwa prywatne polegały na wyrządzeniu szkody osobie. Zadośćuczynienie zazwyczaj polegało na zemście rodowej co doprowadzało do wojen między poszczególnymi rodami (tzw. wróżdy). Taka sytuacja nie podobała się władcom ponieważ takie poczynania prowadziły do niepokojów wewnątrz państwa. Z tego powodu szukano alternatywnych sposobów rozwiązywania konfliktów.

Oprócz powyższego powodu narastało znaczenie kościoła, który także był zwolennikiem zaprzestania krwawych wojen domowych. Taka sytuacja doprowadziła do wprowadzenia ok. 1027 roku Pokoju Bożego. Pokój Boży (łac. Treuga Dei), stanowił powszechny zakaz prowadzenia wojen od środy wieczorem do poniedziałku rano, rozszerzony później na cały okres adwentu i Wielkiego Postu, stosowany do końca XIII w. przez papieży i synody biskupie w celu ograniczenia wojen feudalnych. Kto zabił w tym czasie, podlegał wyrokowi śmierci. Kto zranił, stracił rękę.

Dodatkowo wprowadzono pojęcie miru - zapewnienie szczególnej ochrony osobom, miejscom.

Mir miejscowy - droga publiczna, targ, kościół,

Mir osobowy - duchowni, urzędnicy,

Mir mieszany - chronił osobę i miejsce pobytu.

Wyróżniano także przestępstwa publiczne. Polegały na naruszeniu interesu ogółu. Zaliczano do nich m.in. zdradę kraju, dezercję, takie przestępstwa naruszały porządek publiczny (miru).

Przykłady przestępstw prywatnych: przeciwko życiu i zdrowiu (mężobójstwo, zabójstwo, zranienia); przeciwko mieniu (kradzież wilka i mała, rozbój, rabunek, podpalenie, szkody płodów rolnych); przeciwko czci (zniewaga słowna lub pisemna); przeciwko wolności (gwałty, porwania, uwięzienie)

Przykłady przestępstw publicznych: przeciwko władzy i państwu (zdrada państwa, obraza majestatu, ucieczka z kraju, zamach na życie władcy) przeciwko religii (czary, wróżbiarstwo).

Sprawca nie ponosił także odpowiedzialności w razie popełnienia przestępstwa w ramach wróżdy, w pojedynku sądowym.

Odpowiedzialność

Odpowiedzialność karna była oparta na zasadzie obiektywnej. Nie rozróżniano kategorii przestępstw umyślnych i nieumyślnych. Podstawą odpowiedzialności był skutek.. Tym samym nawet przypadkowe popełnienie przestępstwa mogło prowadzić do odpowiedzialności karnej. Jednakże istniały okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną przestępców. Sprawca nie popełniał przestępstwa, jeżeli działał w ramach krwawej zemsty (dozwolona samopomoc). Działanie w odwecie, afekcie lub pod przymusem fizycznym a także pod wpływem błędu co do faktu. Ponadto niedojrzałość i choroba psychiczna.

Kara była w średniowieczu odpłatą za dokonaną krzywdę pokrzywdzonemu. Wraz ze wzrostem znaczenia kościoła zaczęto uzasadniać karanie jako pokutą za obrazę Boga. Równocześnie kara miała być sprawiedliwa dlatego często kara stanowiła odzwierciedlenie popełnionego przestępstwa (dlatego za kradzież ucinano rękę).

Rodzaje kar:

  • Krwawa zemsta wróżdy
  • System kompozycyjny - (compositio - ugoda) było to zadośćuczynienie krzywdy przez zadośćuczynienie materialne. Kara kompozycyjna składała się z dwóch elementów: okupu na rzecz pokrzywdzonego oraz wpłaty na rzecz władcy za złamanie porządku publicznego.
  • Główszczyzna - zadośćuczynienie za zabójstwo, było to wykupienie ze zbrodni. W zależności od przynależności do stanu wysokość była wyższa lub niższa.
  • Nawiązka - była to zapłata za naruszenie ciała lub zranienie tak samo jak w przypadku główszczyzny wysokość była zróżnicowana, dodatkowo wpływał także rodzaj uszczerbku na zdrowiu.
  • fredus płacony na rzecz monarchy był opłatą za przywrócenie miru.
  • Kary publiczne - groziły za naruszenie interesu publicznego, wymierzało je państwo
  • Kara śmierci - to podstawowa kara w średniowieczu i główne narzędzi w walce z przestępczością, była wymierzana w stosunku do większości przestępstw często połączona z torturami
  • Kary mutylacyjne - czyli kary odzwierciedlające obcinanie uszu, kończyn, języka.
  • Kary na czci: proskrypcja polegała na pozbawieniu praw co powodowało tzw. śmierć cywilną inaczej zwane, wyjęci spod prawa, wywołaniem,
  • Kary majątkowe - konfiskata całego majątku (za najcięższe przestępstwa) była sankcją niezwykle skuteczną, grzywna.

Na dalsze kształtowanie się prawa karnego istotny wpływ odegrali glosatorzy z włoskich miast. Na nowo odkryto prawo rzymskie co było impulsem do natężonych prac nad ówczesnym prawem. Najważniejszym ośrodkiem we Włoszech była szkoła Pawii gdzie stworzono zbiór prawa frankońskiego i longobardzkiego "Liber Papiesis" (XI wiek). Następnie stworzono zbiór prawa longobardzkiego ( "Lombardia"), który przejęły statuty miast włoskich. Kolejnym etapem było wydanie stworzonego z kolei przez bolońskich prawników "Konstytucji Królestwa Sycylii", zwanej Liber Augustalis, która stanowiła teoretyczną podstawę dla działania władzy. Następnym etapem był rozwój szkoły komentatorów włoskich, która na czele z największym prawnikiem średniowiecza Bartlusem de Saxoferato zdołała przystosować prawo rzymskie do ówczesnych warunków.

Szczytem rozwoju prawa karnego w średniowieczu było wydanie w 1532 r Constitutio Criminalis Karolina, której autorem był Jan Szwarzenberg za panowania Karola V. Był to kompleksowy akt z zakresu prawa karnego materialnego i procesowego zawierający 219 art. Wzorowany był na prawie karnym okręgu bamberskiego z 1507.

Przełomowe regulacje Caroliny

  • Obrona konieczna dopuszczalna, gdy zagrożone były tylko życie i zdrowie.
  • Znała stan wyższej konieczności (np. kradzież z nędzy).
  • Nakazywała uzależniać odpowiedzialność chorego od opinii biegłych.
  • Jeżeli nastąpił błąd (niezgodność między rzeczywistością a jej odbiciem) co do faktu, wyłączał winę sprawcy i powodował bezkarność czynu.
  • Pojawia się pierwsze ogólne określenie usiłowania.
  • Stała na zasadzie prewencji ogólnej.
  • Częściowo stosowała racjonalizację sprawiedliwościową.
  • Często podwyższała karę przy drugiej recydywie.
  • Kara była bezwzględnie nieokreślona.
  • Stała na zasadzie publicznoprawnej.
  • Stare rozwiązanie na morderstwo jako skryte i zabójstwo jako jawne uśmiercienie zastąpiono przyjętym w doktrynie włoskiej podziałem na uśmiercenie rozmyślne i nierozmyślne.
  • Przewidywała w wielu przypadkach możliwość zasięgania przez sędziów opinii fakultetów prawa w razie pojawienia się wątpliwości.
  • Szerokie stosowanie kary śmierci i kar mutylacyjnych.
  • Brak więzienia jako zakładu egzekucji kary.
  • Znała kwalifikowane kary śmierci.

W Polsce i na Litwie przepisy "Caroliny" stosowano pomocniczo, przede wszystkim w sądach miejskich, w oparciu o tłumaczenie Groickiego zawarte w dziele "Postępek sądów około karania na gardle".

Z kolei we Francji recepcjanie polegał na przejęciu wszystkich norm lecz na wzorowaniu się na postanowieniach Caroliny, wynikiem czego powstał colbertowski ordonans o postępowaniu karnym z 1670 r. Podobne ustawy wydawano w innych państwach europejskich