Rozważania św. Augustyna o wolnej woli

Ojcowie Kościoła. Święty Augustyn.

Augustyn urodził się w biednej rodzinie właścicieli ziemskich w Tagaście ( obecnie tereny Algierii) w 354r. Jego ojciec był poganinem rzymskiego pochodzenia, z kolei jego matka (św. Monika) była zdeklarowaną chrześcijanką. Najpierw uczył się w miejscowej szkole, a po jej ukończeniu został wysłany na studia humanistyczne do Kartaginy, gdzie uzyskał tytuł profesora retoryki. Był człowiekiem niezwykle uzdolnionym. Nieobca była mu klasyczna literatura łacińska. Zapoczątkowany proces kształcenia w Afryce Augustyn kontynuował w Rzymie i Mediolanie. W Mediolanie wspierany przez żarliwą modlitwę matki Moniki Augustyn nawrócił się w trzydziestym drugim roku życia, w wyniku czego został ochrzczony, a przez to włączony do wspólnoty Kościoła katolickiego. Młodość Augustyna przebiegała beztrosko. Jednak nic nie dawało mu zaspokojenia. W Kartaginie w wieku 18 lat urodził mu się syn Adeodat. Matką jego dziecka była kobieta, z którą związał się na czternaście lat. Z czasem jednak coraz bardziej odczuwał niepokój, któremu towarzyszyło poszukiwanie prawdy i miłości. Prostota Biblii odrzuciła młodego Augustyna od jej lektury. Rychło potem zetknął się z manichejczykami i uległ ich wpływom. Nauka manichejska pozwoliła mu sięgnąć do astrologii. Dualizm manichejski odpowiadał prawie dokładnie jego dualizmowi wewnętrznemu. Augustyn czuł, że toczy się w nim walka zła i dobra, światła i ciemności. Odszedł jednak od poglądów manichejczyków, gdy zauważył w nich luki i braki. Następstwem tego było przyłączenie się Augustyna do grupy sceptyków.

W wyniku kazania wygłoszonego w Mediolanie przez św. Ambrożego Augustyn całkowicie zawierza się Chrystusowi i jego nauce. Filozofia neoplatońska stała się dla niego miejscem, gdzie usadowił swoją teologię. Był również założycielem wspólnoty klasztornej, którą powołał po powrocie do Afryki. Po niedługim czasie miejscowa wspólnota wybrała go kapłanem, później biskupem Hippony po Kartaginie - drugiego co do ważności miasta północnej Afryki. Tutaj walczył z różnymi herezjami.

Augustyn zmarł 28 sierpnia 430 roku, w siedemdziesiątym piątym roku życia, po trzydziestu pięciu latach niezmordowanego posługiwania na urzędzie biskupa Hippony.

Zawiła droga poszukiwań Boga przez Augustyna spowodowała napisanie przez niego wielu dzieł. Pisał on przede wszystkim dzieła o charakterze doktrynalnym, dzieła w których polemizował z herezjami: manicheizmem (oparty na dualizmie czyli walce między dobrem a złem, światłem a ciemnością), arianizmem ( kwestionował boską naturę Chrystusa), donatyzmem ( negował ważność sakramentów, udzielanych przez kapłana będącego w stanie grzechu), pelagianizmem (grzech pierworodny nie ma wpływu na naturę człowieka). Augustyn napisał wiele znaczących dzieł, które do dzisiaj są inspiracją dla osób studiujących je. Będąc kapłanem spisywał również swoje kazania. Oprócz formy dialogów filozoficznych w swoich pismach stosuje również mowę potoczną, stając się przy tym autorem, którego może czytać prosty niewykształcony człowiek. Taki wykład jego nauki okazuje się być trafniejszym niż wyszukany język wykształconych ludzi. Podstawą każdego jego dzieła stanowią cytaty i fragmenty zaczerpnięte z Biblii, która jest źródłem pokarmu dla jego ducha. Biblia to fundament, na którym opiera się cały jego dorobek doktrynalny, to księga dająca siłę do pokonania walk wewnętrznych i budowania wiary. Ważne miejsce w twórczości Augustyna mają jego listy.

W dorobku twórczym Augustyna możemy wyróżnić dzieła, które były pisane przed i po nawróceniu. Do pism filozoficznych i jednocześnie najbardziej osobistych należą: Solilokwia albo mowy osobne duszy do Pana Boga (386-387 r.) napisane w formie dialogu wewnętrznego. Celem jego rozważań jest poznanie duszy i Boga, droga stanowiąca o Jego poznaniu to prawda i jej nieśmiertelna natura. Traktat ten powstał w niedługim czasie po nawróceniu Augustyna, tuż przed jego chrztem. Pod koniec życia w latach 413-426 Augustyn pisze Państwo Boże, w którym porządkuje skomplikowany obraz świata. Rozdziela, świat wartości i antywartości, sacrum i profanum, miłość, życie i zbawienie od grzechu, śmierci i wiecznego potępienia. Autobiograficzną książką stają się Wyznania, w której Augustyn przedstawia drogę do wiary katolickiej. Wyznania są świadectwem doświadczenia wewnętrznego człowieka, którego życie jest szamotaniną między ciągłymi upadkami w grzech a poddaniem się pełnemu miłości głosowi Boga, wzywającemu do nawrócenia. Niespokojnie jest serce człowieka, dopóki nie spocznie w Bogu pisze Augustyn. Rozum jest towarzyszem uniesionego serca i wiary. Wiary, która szuka. Inteligencji, która odnajduje. Najważniejszym i najgodniejszym celem jest poznanie Boga i duszy, które może odbyć się przez samopoznanie. Augustyn był zarówno mistykiem jak i racjonalnym myślicielem w dziedzinie teologii. Oprócz dzieł czysto teologicznych w jego dorobku występują dzieła filozoficzne, listy, kazania. Ten fakt spowodował, że późniejszy cały chrześcijański świat z inspiracją wykorzystuje dorobek jego myśli.

Inspiracją do napisania kolejnego dzieła była prowadzona polemika z Ewodiuszem. Dialog O wolnej woli napisany został przez Augustyna w ciągu ośmiu lat w trzech miastach: Rzymie (387 r.), Tagaście, Hippo- Regius (395). Augustyn odrzuca poglądy manichejczyków, uważając je za błędne. Manichejczycy opierali się na założeniu, że Bóg jest odpowiedzialny za zło na świecie, gdyż jest twórcą bytów. Dowodzili, że to nie wolna wola człowieka jest źródłem zła. Zła należy upatrywać się w Bogu. Poglądy manichejczyków zagrażały ówczesnemu jeszcze nie ugruntowanemu kościołowi. Augustyn chcąc odeprzeć tą herezję wybrał drogę związaną z religią objawioną oraz wsparł się systemem filozoficznym Plotyna. Uznał on, że zło to efekt decyzji wolnej woli człowieka nakierowanego na dobra mniejsze.

Dialog O wolnej woli składa się z trzech ksiąg. W pierwszej księdze Augustyn czyni rozważania na temat zła moralnego. Dochodzi do wniosku, że powodem wszelkiego zła na świecie jest nieograniczona wolna wola ludzka. Zło jest grzechem, które poddaje rozum namiętnościom. Wola ludzka może dokonać złego wyboru, konsekwencją takiego wyboru jest kara, która nie stanowi o unicestwieniu zła. Jest po to by zaprowadzić porządek i prowadzi do poprawy tego, który czyni zło.

W księdze drugiej Augustyn rozumowo dowodzi istnienia Boga, stopniując byty od najniższego do najwyższego. Jest to tzw. droga gradacji, stopniowania. Dochodzi do trwania stałej prawdy, niekończącej się mądrości. Źródłem wszystkiego jest Bóg.

Księga trzecia dotyka trzech kwestii. Pierwsza z nich to wolna wola, druga to wiedza Boga, który zna nasze przyszłe życie. Według Augustyna Bóg nie kontroluje naszych zachowań, gdyż wolna wola jest aktem wolnym. Bóg nie ingeruje w nasze przyszłe plany i wybory choć je już zna. Źródłem spełnienia człowieka jest Bóg, który zaspokaja nasze pragnienia. Augustyn uważa, że grzech nie koliduje w harmonii świata jaką nadał jej Bóg, bo ma on swoje miejsce w Opatrzności Bożej i zostaje wyrównany przez karę. Byt przez to, że istnieje jest dobry, również wolna wola jest darem od Boga, dlatego jest dobra, bo jest maksymalną dobrocią. Dokonywanie złych decyzji może prowadzić do niedoskonałości. Z kolei źródłem każdego grzechu jest pycha.

Wolna wola ludzka przyczynia się do zła i grzechu pisze św. Augustyn na podstawie objawienia. W ten sposób zły Bóg z poglądów Manichejczyków zostaje obalony. To pozwala mu stwierdzić, że każdy byt jest dobry. Wolna wola ma służyć w wyborze tego co jest dobre, a co złe i nie gra roli wymuszającej. Grzech jest przygodnym stanem. Jest konsekwencją wyboru wolnej woli, czyli nie jest ani bytem i nie jest też czymś koniecznym. Wolna wola z istoty jest dobra, nawet po grzechu. Ma ona olbrzymi sens, to ona jest motorem naszych działań. Rozum jest tym, co sprawia, że wybór jest dobry. Złe wybory to te, które powodowane są namiętnościami: pychą, umiłowaniem tego świata, nieujarzmionymi żądzami. W związku z czym nie ma takiego pojęcia jak zły byt czy zły Bóg. Źródłem każdego grzechu jest pycha, bo to ona sprawia, że człowiek odłącza się od Boga. Jednak ten stan rzeczy nie wpływa na dobro i piękno stworzeń i wolnej woli. Przez to można dojrzeć miłość, wielkość i wspaniałość Boga .