I. PRZEDMOWA

Przekształcenia ustrojowe, które dotknęły nasz kraj na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku dotknęły szczególnie głęboko środowiska wiejskie. Pojawiły się nowe problemy, które nawarstwiły się na już istniejące powodując spadek dochodowości produkcji rolnej. Od lat Polska na tle krajów europejskich jest krajem o specyficznym rodzaju struktury agrarnej. Podczas gdy we Francji dominują wielkie gospodarstwa rolne, o tyle w naszym kraju są one bardzo rozdrobnione. Takie gospodarstwa we współczesnym świecie nie mają szans przetrwania.

Warunki życia ludności wiejskiej w okresie przekształceń ustrojowych uległy znaczącemu pogorszeniu. Ratunkiem dla nich jest udzielenie jej wsparcia przez organy państwowe, rządowe oraz samorządowe w dostosowaniu się do nowej sytuacji. Instytucje te mają na celu opracowanie długofalowego planu rozwoju społeczności wiejskich. Plany te obejmują nie tylko działalność czysto rolniczą, ale również usługową czy turystyczną.

Nie zwalnia to jednak samych mieszkańców wsi od samodzielnego rozwiązywania swoich problemów. Warunkiem jest ich zorganizowanie się w grupy celowe, których zadaniem byłoby wypracowanie wspólnie z władzami samorządowymi strategii rozwoju regionu, koncepcji programowych oraz wykorzystanie własnych rezerw wspartych funduszami europejskimi, by takie przedsięwzięcie mogło się udać. Aktywizacja zbiorowości lokalnych wymaga jednak wychowania w duchu wzięcia sprawy we własne ręce. Podołanie takim przedsięwzięciom wymaga bowiem kreacyjności i innowacyjności, a nie tylko biernego czekania na rozwój wypadków.

Szczególnie trudna sytuacja na rynku pracy dotyczy kobiet mieszkających na wsi. Plaga bezrobocia dotyka ich w znacznie szerszym stopniu niż mężczyzn, dlatego też, aby przyczynić się do utrzymania rodzin są zmuszone do szukania pracy poza rolnictwem. Pracę nie jest im łatwo znaleźć, gdyż w przeważającej większości są to osoby słabo wykształcone, o niskich kwalifikacjach zawodowych.

Aktywizacja zawodowa kobiet idąca w kierunku prowadzenia własnej działalności gospodarczej to zjawisko, które obserwujemy od początku przekształceń ustrojowych. Środowisko kobiet wiejskich zostało objęte badaniem opisujących ich nastawienie prorozwojowe szczególnie w Polsce północno - wschodniej, ponieważ tam skala bezrobocia jest wyjątkowo duża. Dodatkowo sytuację komplikuje fakt mieszania się kultur polskiej, litewskiej i białoruskiej.

Inicjatywa kobiet mieszkających na wsi wykazuje pewne specyficzne cechy, zależne od ich sytuacji rodzinnej, wieku, wykształcenia i aspiracji zawodowych. Okazuje się, ze kobiety są tak samo zaangażowane w działalność zawodową jak mężczyźni pomimo faktu, że są znacznie bardziej niż oni pochłonięci pracą w domu. Potrafią jednak godzić ze sobą te dwie sfery działalności.

Najważniejszymi czynnikami sprzyjającymi przedsiębiorczości są cechy osobiste człowieka zakładającego własną firmę. W tej pracy chciałbym się skupić na zobrazowaniu sytuacji aktywnych kobiet mieszkających na terenie województwa podlaskiego celem poznania ich postaw względem wartości rynkowych.

II. ŚRODOWISKO WIEJSKIE A PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ

Przekształcenie się Polski w państwo kapitalistyczne negatywnie odbiło się na sytuacji rodzin wiejskich. Dały o sobie znać zacofanie technologiczne, tradycyjny system uprawy roli (rozdrobnienie gospodarstw rolnych) oraz niewidoczne bezrobocie.

Polska wieś znajduje się w stanie kryzysu. Produktywność jest niska, czemu nie służy wspomniana już niesprzyjająca struktura gospodarstw rolnych oraz wysokie bezrobocie. Polska gospodarka stanęła przed wyzwaniem, jak zagospodarować ludność wiejską, która nie ma szans na zatrudnienie w rolnictwie, stworzyć im nowe pola zarobkowania.

Tereny wiejskie nie mogą być jedynie domeną działalności rolniczej, trzeba na tych terenach stworzyć działy gospodarki opartej na innych sposobach zarobkowania. Ma to duże znacznie również dla osób parających się uprawą roli pozwalając całemu sektorowi rozwijać się, wykorzystać w sposób racjonalny rezerwuar siły roboczej oraz stworzenia nowych źródeł dochodów. Pokonanie obecnych trudności wymaga nowatorskich rozwiązań, które stworzyłyby nowe miejsca pracy na wsi, a jednocześnie kooperacja ich z tradycyjnymi rolnikami pozwoliłaby na obniżenie kosztów przez tych drugich. Takie ambitne zamierzenia można osiągnąć jedynie poprzez popularyzację przedsiębiorczości i nowych inicjatyw gospodarczych.

Nowy ustrój gospodarczy wymusza niejako promowanie przedsiębiorczości, bo bez niej trudno oczekiwać jakiegokolwiek sukcesu. Literatura światowa termin "przedsiębiorczość" definiuje wielorako. Nie zdobyto się w tej kwestii na kompromis, jednakże prawie wszyscy autorzy zgadzają się, że przedsiębiorczość jest odpowiedzią na mechanizmy funkcjonowania gospodarki kapitalistycznej.

Pojęcie "przedsiębiorczości" pierwsi wprowadzili do literatury naukowej dwaj Francuzi Belidon i Say. Belidon opisał jako przedsiębiorczego kupca, który zakupiwszy dobra materialne i pracę po zmieniającej się i niepewnej cenie, sprzedaje gotowy produkt po stałej cenie. Say natomiast zwrócił uwagę na element ryzyka w byciu przedsiębiorczym. Przedsiębiorczy biznesmen lokuje swoje zasoby w niepewną przyszłość. Może on wiele przez to zyskać, ale i wiele stracić. Biznesmen więc inwestuje swoje środki z pola niższej na wyższą produktywność oraz wyższego dochodu. Ta definicja została sformułowana prawie dwa wieki temu, ale do tego czasu nie zdołano wypracować jednej, obowiązującej wszystkich definicji "przedsiębiorczości".

Składająca się z dziesięciu rozdziałów książka "Kultura przedsiębiorczości" nie przybliżyła nas do wspólnej dla wszystkich definicji tego terminu. Każdy ze współautorów tej pozycji stworzył własną definicję "przedsiębiorczości", która skupiała się na innej wizji tego pojęcia. Pierwsze podejście wiąże ją z prowadzeniem małej firmy, czyli działalnością na niewielką skalę. Inne z kolei wiąże przedsiębiorczość z pewnym rysem psychologicznym biznesmena, który jest skłonny do podejmowania ryzykownych wyzwań, podejmowania decyzji na podstawie niepewnych danych czy też bycia kreatywnym, widzącym szanse zarobku, tam gdzie inni jej nie dostrzegają. Te dwa podejścia nie są jednak wystarczające. Autorka wspomnianej książki B. Berger definiuje przedsiębiorczość jako działalność gospodarczą, która opiera się na kreatywności i tworzeniu wartości dodanej.

Joseph Schumpeter, znany amerykański ekonomista austriackiego pochodzenia, zgadzał się z koncepcją Saya. Przedsiębiorcami nazywał te osoby, które podejmują się realizacji nowych rodzajów produkcji, w których aktywnie uczestniczą. Do grupy przedsiębiorców nie zaliczył jedynie pracodawców, ale i osoby wykonujące pracę najemną oraz akcjonariuszy. Przedsiębiorca, według niego, charakteryzuje się innowacyjnym podejściem do problemów, korzysta z nowych technologii, wytworów oraz technik sprzedaży. Definicja przedsiębiorczości zawiera w sobie cały proces produkcji począwszy od akcji marketingowych mających na celu zdobycie rynku poprzez wytwarzanie towarów przeznaczonych na sprzedaż, a skończywszy na handlu nimi. Przedsiębiorczość to zresztą nie tylko sam proces produkcji, ale również organizacja pracy zakładu przemysłowego.

Inny amerykański ekonomista Peter Drücker wiąże przedsiębiorczość ze zmianą jako nowym zjawiskiem gospodarczym. Zmiana ta jest związana z pewnymi innowacjami, udoskonaleniami procesu produkcji. Osoba przedsiębiorcza nie oczekuje biernie na rozwój wypadków, ale aktywnie wykorzystuje zachodzące zmiany dla własnych celów.

Tadeusz Sztucki z kolei definiuje przedsiębiorczość jako pewne novum, oryginalność. Osoba przedsiębiorcza skupia się na znajdowaniu nowych, efektywniejszych sposobów działania przedsiębiorstwa. Ta innowacyjność generalnie się opłaca, ponieważ daje w efekcie lepszy wyrób końcowy, zapewnia lepszą obsługę klienta, bardziej wydajnie wykorzystuje zasoby produkcyjne.

Literatura ekonomiczna definiuje przedsiębiorczość dwojako. Definicje przytoczone powyżej traktują ją jako czynny sposób działania w gospodarce kapitalistycznej. Inni jednak autorzy wiążą ją jednak nie z działalnością gospodarczą sensu stricte, ale z cechami osobowościowymi człowieka takimi jak kreatywność, innowacyjne podejście do problemów, aktywność na polu gospodarczym.

Polscy ekonomiści Katarzyna Duczkowska - Małysz oraz Małgorzata Duczkowska - Piasecka definiują właśnie przedsiębiorczość w kategorii cech osobowościowych wyrażających się w chęci podejmowania ryzyka oraz wszelkich działań mających na celu adaptowanie się do istniejących zasad rządzących gospodarką rynkową.

Jerzy Wilkin z kolei uważa, ze przedsiębiorczość człowieka wyraża się w jego zachowaniu w stosunku do otaczającego go środowiska społecznego. Jego zachowanie uwzględnia takie czynniki jak innowacyjność, chęć samorozwoju, adaptacja do zmieniających się warunków. Osoba przedsiębiorcza nie jest zawsze nastawiona na maksymalne korzyści ekonomiczne, czasami wystarczającym bodźcem do zaprezentowania swojej postawy jest chęć przetrwania na rynku. Przedsiębiorczość ma swoje korzenie w społeczności lokalnej oraz rodzinie jako pierwotnych społecznościach, w których kształtuje się osobowość młodego człowieka.

Przedsiębiorczość nie ma tylko wymiaru ekonomicznego, ale również szersze: społeczno - kulturowe. Dlatego też tereny wiejskie to obszary, gdzie niezmiernie trudno jest wykreować działania przedsiębiorcze.

Jednym z najważniejszych czynników, które umożliwiają rozwój postaw przedsiębiorczych są czynniki psychospołeczne. Tym mianem określamy te elementy, które kształtują panujące na wsi poglądy na temat osób przedsiębiorczych, zasady i normy oraz wybory drogi zawodowej i pozazawodowej. Ludzie uznawani ogólnie za przedsiębiorczych są nimi nie tylko dlatego, że posiadają odpowiedni kapitał, który inwestują, ale głównie dlatego, ze posiadają pewien zestaw cech osobowościowych, który skłania ich do stawiania sobie wyzwań i ich realizowania. Niezbędny jest również odpowiedni klimat sprzyjający wykazywaniu tego rodzaju postaw.

Działalność gospodarcza, przynajmniej w Polsce ze względu na uwarunkowania kulturowe wydaje się być domeną mężczyzn. Te uwarunkowania kulturowe obejmują pewne schematy działań oraz role społeczne przyporządkowane kobietom i mężczyznom. Kobieta bowiem jest widziana jako osoba wspierająca działalność zawodową mężczyzn i dbająca o ciepło domowego ogniska.

Potrzeba wielu lat, by zmienić zakorzenione w ludziach nawyki w ten sposób, by uzyskać pożądany efekt. Niejednokrotnie trzeba do tego pokoleń. Dopiero pokolenie wyrosłe i ukształtowane przez ustrój kapitalistyczny może całkowicie inaczej postrzegać świat, nie powielając socjalistycznego sposobu myślenia. Na poziomie lokalnym takie zmiany mogą się dokonać poprzez zaangażowanie osób, które znane są ze swojej aktywności, społeczników. Niekoniecznie ci ludzie mogą się zajmować biznesem. Ważniejsze jest, by byli oni w stanie porwać za sobą innych ludzi i zmotywować ich do wspólnego wysiłku.

Długoletnia tradycja przypisała kobietom inną rolę niż mężczyznom. Szczególnie jest to widoczne na obszarach wiejskich. Mężczyzna jest przygotowywany by spełniać rolę dominującą w gospodarstwie rolnym, człowieka, od którego decyzji zależy jego sprawne funkcjonowanie. Kobieta natomiast ma mu jedynie pomagać spełniać tą rolę, więc jej znaczenie jest o wiele mniejsze, mniej też od niej zależy.

Ostatnio jednak rolnicy zmieniają swoje priorytety. Niewątpliwie, na taką zmianę postaw miały wpływ dokonujące się zmiany ustrojowe. Proces socjalizacji uległ znacznym przeobrażeniom, pociągając za sobą również zmianę wizerunku mężczyzny i kobiety w gospodarstwie rolnym, którzy pracowali dla wspólnego dobra siebie i tegoż gospodarstwa. Rodzina również pod wpływem tych zmian zaczęła przechodzić proces transformacji. Role społeczne żony i męża zaczęły się do siebie zbliżać, a związane z nimi obowiązki musiały się dostosowywać do panujących warunków i potrzeb rodziny. Kobiety zaczęły niemal z takim samym natężeniem jak mężczyźni pracować w gospodarstwie.

Socjologie zauważają, ze obecnie kobieta mieszkająca na wsi w tym samym stopniu, co mężczyzna pracuje w gospodarstwie. Jest również świadoma swojej wzrastającej roli współżywiciela rodziny. Mężczyźni podzielają tą opinię i są za równym traktowaniem kobiety - rolnika z mężczyzną - rolnikiem.

Kobiety pełnią bardzo specyficzną rolę w promowaniu przedsiębiorczości na terenach wiejskich. Jest to rola nieco niedoceniana, co nie umniejsza jej ważności. Niejednokrotnie będąc zmuszonymi do ponoszenia odpowiedzialności za los bliskich, wykazują wiele inicjatywy i kreatywności, by poprzez nowe formy działalności gospodarczej umożliwić swojej rodzinie egzystencję na przyzwoitym poziomie.

Kobiety mogą się stać istotnym składnikiem kultury promocji przedsiębiorczości poprzez wniesienie do niej wielu nowych cech. Wprawdzie kobiety wiejskie mają pod tym względem jeszcze mniej szans rozwoju niż te mieszkające w miastach, ale ich roli nie należy nie doceniać. Bariery rozwoju przedsiębiorczości kobiet wiejskich nie tkwią w ich płci, wieku, zamożności, systemie wartości, ale są od nich całkowicie niezależne. Prawdziwe bariery znajdziemy w umysłach społeczności wiejskich i ich tradycyjnym postrzeganiu odmiennych ról kobiet i mężczyzn. Taki sposób myślenia jest niezwykle trudno przełamać, gdyż ugruntowywał się od dziesięcioleci. Jest to o wiele trudniejsze niż przezwyciężanie innych przeszkód nie leżących w sferze mentalnej, ale np. w prawodawstwie czy biurokracji.

Ewa Lisowska w swych badaniach zwróciła uwagę na trzy typy przeszkód, w obliczu których są zmuszone stanąć przedsiębiorcze kobiety, które chcą rozwijać własny biznes:

  • społeczne - kulturowe zdeterminowane poglądy wskazujące, że kobieta jest powołana do zajmowania się domem i dziećmi, natomiast rolą mężczyzny jest praca zarobkowa na utrzymanie rodziny. Takie poglądy idą krok w krok za kobieta, od dzieciństwa jest ona wychowywana w duchu podległości, co powoduje jej brak pewności siebie, a w konsekwencji obawa przed założeniem własnej firmy
  • edukacyjne - brak wiedzy o prowadzeniu własnego interesu. Ta bariera dotyczy społeczności średnich i małych i wiąże się bezpośrednio z poziomem wykształcenia kobiet. Im kobieta słabiej wykształcona tym poziom jej wiedzy jest niższy
  • ekonomiczne - związane z istniejącym ustawodawstwem zniechęcającym do otwierania własnych firm. Zaliczają się do nich wysokie podatki, stale zmieniające się przepisy, wysoka biurokracja, brak przejrzystych reguł funkcjonowania na rynku, zły system kredytowania przedsiębiorstw.

Przeszkody utrudniające rozwój przedsiębiorczości o charakterze ekonomicznym dotyczą zarówno kobiet jak i mężczyzn, natomiast o charakterze edukacyjnym dotykają częściej kobiety. Przeszkody społeczne odnoszą się jedynie do kobiet utrudniając im start życiowy.

Krystyna Gutkowska prezentuje inne przeszkody uniemożliwiające zaprezentowanie postaw przedsiębiorczych w środowisku kobiet mieszkających na wsi. Te przeszkody mają charakter mikro oraz makrostrukturalny a także indywidualny. Indywidualny charakter mają takie przeszkody jak:

  • niechęć przed podejmowaniem ryzyka
  • brak wiary we własne możliwości
  • brak siły przebicia oraz mała obrotność
  • obawa przed społecznością lokalna
  • zbyt szeroki zakres obowiązków domowych
  • preferowane obowiązki domowe kosztem kariery
  • opór rodziny

Rynek pracy stawia przed kobietami innego typu bariery utrudniające im karierę zawodową. Kobiety mają trudniejszą sytuację zawodową, liczniejszą grupę bezrobotnych niż mężczyźni. Wśród kobiet znajdziemy większą grupę osób bezrobotnych już od dłuższego czasu. Podjęcie i utrzymanie pracy stanowi dla niż też trudniejsze zadanie niż dla mężczyzn. Wina za to nalez6y obarczyć istniejący system prawny, a także szereg przywilejów, które ostatecznie obracają się przeciwko samym beneficjentkom. Te przywileje wynikają oczywiście z ich ukształtowanej tradycyjnie roli opiekunki dzieci. Pracodawca nie chcąc, by kobieta nadużywała swoich przywilejów wybiera mężczyzn. Kobieta czasowo niezdolna do pracy nie generuje bowiem zysków dla firmy.

Sytuacja kobiet na rynku pracy jest gorsza niż mężczyzn również i w wielu innych aspektach. Mniej zarabiają niż mężczyźni, częściej są zwalniane, zatrudnia się też o wiele bardziej chętnie mężczyzn. Z drugiej strony trzeba jednak przyznać, ze niektóre zawody są typowo kobiece, gdzie stopień feminizacji jest wysoki i kształtuje się od lat na niezmienionym poziomie. Niemniej jednak ogólnie kryterium płciowe jest jednak rozstrzygane zazwyczaj na korzyść mężczyzn.

Wymienione wyżej elementy obrazujące, jak trudno poruszać się kobietom na rynku pracy wyjaśniają wysoki poziom bezrobocia wśród przedstawicielek płci pięknej. Jedna z niewielu szans, gdzie kobieta może się realizować jest więc własna firma. Należy więc postawić pytanie, czy właścicielki własnego biznesu napotykają na takie same problemu w rejestracji działalności gospodarczej niż mężczyźni. Otóż nie, są one zupełnie inne. Pierwsze problemy pojawiają się już w chwili podjęcia decyzji o samozatrudnieniu. Brak szerokich kontaktów w biznesie utrudnia kobietom uzyskanie porad w kwestii prowadzenia własnej firmy. Tradycyjne wychowanie kobiet w duchu posłuszeństwa i podległości mężczyźnie nie ułatwia im tego zadania, na rynku brakuje więc właścicielek firm, które czują się na tyle pewnie, by odważnie konkurować z mężczyznami. Te pierwsze przeszkody można jednak przezwyciężyć, w chwili, gdy kobieta rejestruje własny biznes, staje się równoprawnym konkurentem dla mężczyzn. W biznesie nie ma sentymentów, więc musi być traktowana na równi z innymi partnerami handlowymi, gdyż jakakolwiek oznaka słabości może stać się przyczyną bankructwa.

Coraz więcej kobiet jest zresztą zainteresowanych założeniem własnego przedsiębiorstwa. Taka zmiana nastawienia kobiet, z biernego na aktywny stała się możliwa dzięki zmianom ustrojowym,które objęły Polskę i cały blok państw komunistycznych w 1989 roku. Wtedy prywatna inicjatywa przestała być odsądzana od czci i wiary, a stała się istotnym składnikiem nowej rzeczywistości społeczno - politycznej.

Kobiety mieszkające na wsi decydują się na założenie własnej firmy, ponieważ

  • chcą być niezależne i autonomiczne w podejmowaniu decyzji, chcą się realizować na polu zawodowym
  • kreują sobie miejsca pracy
  • chcą poprawić poziom życia własny i rodziny
  • zwracają uwagę na rokowania dla własnej działalności gospodarczej
  • zwracają uwagę na korzystną politykę kredytowania małych przedsiębiorstw

Jeszcze inne czynniki zachęcające kobiety do podjęcia decyzji o założeniu własnej działalności gospodarczej wskazuje Ewa Lisowska. Są to trzy rodzaje czynników:

  • chęć samodzielności
  • odpowiednie do nakładu pracy wynagrodzenie
  • przedsiębiorczość i kreatywność

Własna działalność gospodarcza jest antidotum na obecne nierówne traktowanie kobiet na rynku pracy, utrudniony awans na najwyższe stanowiska w firmie oraz niższą wysokość wynagrodzeń. Kobiety posiadają takie same kompetencje jak mężczyźni, aby prowadzić własny biznes, więc potrzebne jest zachęcanie ich do podjęcia tego ryzykownego kroku.

Statystyka pokazuje, ze rzeczywiście coraz więcej kobiet się decyduje na takie posunięcie. Powstaje więcej firm zakładanych przez kobiety niż wszystkich firm w ogóle. W 1993 roku, w porównaniu do 1985 r. zwiększyła się pięciokrotnie liczba pracodawców - kobiet, gdy tymczasem analogiczna liczba osób ogólnie była liczniejsza tylko trzykrotnie.

Działalność gospodarcza prowadzona na terenach wiejskich nie różni się zasadniczo charakterem w zależności od tego, kto jest właścicielem firmy. Jedyne, czym się różni to typem biznesu. Kobiety decydują się zarejestrować własną firmę na terenach wiejskich, niezależnie od tego, czy działa ona w rolnictwie czy też poza nim, ponieważ uważają, ze posiadają ku temu odpowiednie kwalifikacje, a także wzorują się na innych osobach, którym się udało i odniosły sukces finansowy.

Andrzej Lewczuk w swoich badaniach stwierdza, że najbardziej sprzyjający wiek nad podejmowaniem decyzji o rejestracji własnej firmy wynosi od trzydziestu sześciu do czterdziestu pięciu lat, z tym, ze kobiety decydują się na ten krok później niż mężczyźni. Ta różnica nie wynika jednakże z przyczyn natury intelektualnej, ale raczej z przeszkód czysto obiektywnych, niezależnych od samym kobiet, a raczej od społecznego klimatu, w którym przychodzi im pracować. Badana populacja kobiet wiejskich zajmujących się własnym biznesem średni wiek badanych oscylował wokół 42,3 lat, choć był bardzo zróżnicowany. Tylko mniej niż 1,5% kobiet to osoby bardzo młode, które nie miały jeszcze dwudziestu pięciu lat. 7% badanych stanowiło grupę kobiet najstarszych z przekroczonym pięćdziesiątym szóstym rokiem życia. Pozostałe osoby mieściły się w przedziale wiekowym 36 -45 lat, czyli najbardziej optymalnym do rozpoczynania kariery zawodowej na własnym rachunku. Jak już wspomniałem, kobiety rozpoczynały jednak później niż mężczyźni z uwagi na to, ze trzeba spełnić pewne kryteria, aby rozpocząć pracę na własny rachunek. Trzeba mieć lokal, ponieść pewne nakłady finansowe. Często też trzeba być przygotowanym do tego psychicznie

Kobiety przedsiębiorcze mieszkające na wsi nie wywodziły się tylko z warstwy chłopskiej. Wprawdzie ponad połowa legitymowała się takim pochodzeniem społecznym, ale nie brakowało wśród nich kobiet należących do warstwy robotniczej, a nawet inteligenckiej. Wykształcenie kobiet było również ponadprzeciętne, gdyż prawie połowa respondentek posiadała wykształcenie średnie, około 12% posiadało dyplom uczelni. Ogólnie więc, większość kobiet prowadzących działalność gospodarczą posiadało średnie bądź wyższe wykształcenie. Nie należy jednak zapominać, ze wcale liczną grupę stanowiły osoby o niskim poziomie wykształcenia: zawodowym i podstawowym

Inne wnioski wypływają z badań Grażyny Kaczor - Pańków i Marii Strykowskiej. W ich badaniach najliczniejszą grupę osób przedsiębiorczych stanowiły kobiety z wykształceniem podstawowym. Stanowiły one grubo ponad 1/3 badanych. Rekrutowały się głównie spośród osób starszych. Wykształceniem zawodowym bądź nie ukończoną szkołą średnią legitymowało się 30% respondentów, a jedna piąta miała średnie ukończone. Osoby, które studiowały, ale studiów wyższych nie ukończyły liczyły sobie tylko 3% populacji, tyle samo, co kobiet legitymujących się dyplomem ukończenia studiów wyższych

Strykowska, opierając się na wynikach swoich badań, stwierdziła, ze pomimo niskiego wykształcenia kobiet większość respondentek nie odczuwa konieczności dokształcania się i rozwoju własnej osobowości. Około 55% respondentek uznało bowiem swoje umiejętności za całkowicie wystarczające, a tylko 11,1% mniej za prawie wystarczające. Ten brak chęci doskonalenia się w szybko zmieniającym się ówczesnym świecie budzić może niepokój.

Wykształcenie stanowi istotny czynnik kształtujący postawy kreatywności oraz przedsiębiorczości wśród kobiet. Badania dobitnie wskazują, ze przedsiębiorcze kobiety są znacznie lepiej wykształcone niż ogół kobiet nie decydujących się na tak istotną jakościowo przemianę w ich życiu. Można więc wysnuć wniosek, ze wykształcenie sprzyja kreowaniu postaw przedsiębiorczych.

Badania wśród populacji przedsiębiorczych mężczyzn pokazały, ze najwięcej z nich skończyło średnią szkołę rolniczą (dwie piąte populacji), a następnie zawodowe (około jedna czwarta ogółu) i wyższe (jedna piąta)

W świetle powyższych danych uprawnionym jest stwierdzenie, że najbardziej przedsiębiorczy mieszkańcy rejonów wiejskich rekrutują się spośród ludzi mających wykształcenie wyższe i średnie, a dopiero potem zawodowe. Najbardziej efektywni i wydajni w gospodarstwach rolnych byli rolnicy posiadający wysokie umiejętności zawodowe. Wykształcenie bowiem umożliwia rozwiązywanie problemów w sposób kreatywny, pozwala na dobór odpowiednich środków do osiągnięcia określonych celów. Wpływa również na osobisty rozwój intelektualny, w tym kształtuje cechy, które pomagają w rozwijaniu postaw przedsiębiorczych. Ludzie wykształceni łatwiej adaptują się do nowych warunków, dostrzegają szybciej nowe możliwości działania, są otwarci na zmianę profilu działalności i podjęcie nowych wyzwań. Im lepszym wykształceniem legitymuje się człowiek, tym jest on bardziej kreatywny.

Przedsiębiorcze kobiety charakteryzują się chęcią ciągłego uzupełniania swoich kwalifikacji poprzez rozmaitego rodzaju szkolenia. Kobiety mieszkająca na wsi zajmujące się własnym biznesem, podnosząc swoje umiejętności brały udział w wielu szkoleniach, które przede wszystkim miały na celu przygotowanie ich do rozwijania własnej przedsiębiorczości. Szkolenia te cieszyły się dużym powodzeniem.

Niestety, nie wszystkie kobiety prowadzące własną firmę odczuwają potrzebę stałego podnoszenia swoich kwalifikacji. Ten fakt objawia się nie tylko brakiem uczestnictwa w fachowych szkoleniach, ale również niskim stopniem czytelnictwa specjalistycznych czasopism. Z badań E. Chyłka i A. Lewczuka wynika, ze tylko kilka kobiet prenumeruje takie czasopisma.

Chyłek i Lewczuk poprosili także, by badane przez nich kobiety odpowiedziały na pytanie, jak sobie wyobrażają postać biznesmena. Chcieli się bowiem dowiedzieć, jakie cechy powinna posiadać osoba człowieka przedsiębiorczego. Większość kobiet na czele cech, którymi musi się charakteryzować osoba parająca się biznesem wymieniły: umiejętność przewidywania oraz odważne podejmowanie ryzyka. Na dalszym miejscu respondentki umieściły pozytywne myślenie, dobre zdrowie, zarówno fizyczne jak i psychiczne oraz optymistyczne spojrzenie na świat. Ostatnie miejsce w klasyfikacji cech zajęła natomiast rozwaga. Z badań więc wynika, ze klasyczny biznesmen powinien być człowiekiem otwartym, optymistą, skłonnym do podejmowania ryzykownych decyzji. Takie usystematyzowanie cech jest przejawem nowoczesnego myślenia kobiet wiejskich.

Mężczyźni preferują nieco inną hierarchię cech rzutkiego biznesmena. O ile kobiety zwracają większą uwagę na umiejętności, o tyle mężczyźni stawiają wyżej kapitał, który trzeba zainwestować we własny biznes.

Kobiety mieszkające na wsi i prowadzące własną firmę winny mieć też swoje zainteresowania. W hierarchii swoich upodobań ankietowane na pierwszym miejscu wskazywały kwiaciarstwo, następnie podróże, literaturę, gotowanie, robótki na drutach oraz sport. Tylko nieliczne interesowały się jazdą konną, rzemiosłem ludowym, sztuką czy zabawami umysłowymi. Należy żywić nadzieję, że rozwój obszarów wiejskich oraz poprawa poziomu życia na wsi zaowocują również rozszerzonymi zainteresowaniami kobiet, które wykroczą poza ramy zawodowe. Taka tendencja bowiem wszędzie się uwidacznia, gdzie wraz z dostępem do kultury rośnie uczestnictwo w życiu kulturalnym.

Przedsiębiorstwa założone przez kobiety charakteryzują się przede wszystkim krótkim czasem ich trwania. 90% firm założonych przez kobiety wiejskie powstało po roku 1990, a jedynie 10% przed rokiem 1989 czyli rokiem, w którym dokonały się wielkie przemiany społeczno - polityczne w Polsce. W połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku rocznie przybywało około 20% przedsiębiorstw.

Prawie wszystkie badane kobiety prowadziły własne firmy. Jedynie około 5% z nich prowadzi działalność gospodarczą w postaci spółek, ale żadna z nich nie była członkiem spółdzielni. Podobnie rzecz się ma w przypadku rolników parających się własnym biznesem. Ponad 90% z nich prowadzi własne przedsiębiorstwo indywidualne. Ma to swoją przyczynę w zaszłościach historycznych oraz uwarunkowaniach historycznych.

Przedsiębiorczość na wsi będzie się rozwijać tylko wtedy, gdy będą ku temu spełnione odpowiednie warunki zachęcające do działań gospodarczych. Wielu autorów sądzi, podpierając się opiniami kobiet zajmujących się własnym biznesem, ze najważniejsza jest obecność na miejscu specjalistycznej pomocy, która może doradzić początkującemu przedsiębiorcy jak prowadzić własną firmę.

Doradztwo w środowisku kobiet wiejskich winno zając się przede wszystkim poradami specjalistycznymi dotyczącymi nowych sposobów funkcjonowania na rynku. Organizacje pomocowe powinny przede wszystkim pomagać identyfikować problemy oraz bariery utrudniające działalność gospodarczą, które potem należałoby wspólnie pokonywać. Wtedy taka pomoc będzie efektywna.

Organizacje doradcze działające w środowisku przedsiębiorczych kobiet wiejskich, które służyłyby swoją pomocą przy rozwijaniu inicjatyw gospodarczych winny skupiać się głównie na:

  • udzielaniu porad kobietom na temat podejmowania dodatkowych przedsięwzięć będących dodatkowym źródłem dochodów, a przez to zwiększających potencjał finansowy na terenach wiejskich
  • przygotowywaniu działań edukacyjnych skupiających się na wyłanianiu w środowisku kobiet przywódców, którzy wnosiliby znaczący wkład w rozwój inicjatyw gospodarczych na terenach wiejskich, będąc dla innych wzorem do naśladowania
  • spełnianiu funkcji doradczych zmierzających do rozwoju przedsiębiorczości oraz marketingu towarów produkowanych na obszarach wiejskich
  • rozpropagowaniu na łamach czasopism ośrodków poradnictwa rolniczego wiedzy o rozmaitych dziedzinach działalności produkcyjnej na obszarach wiejskich

Centra poradnictwa rolniczego wspierającego przedsiębiorczość wiejską mogą tylko wtedy efektywnie funkcjonować, gdyż są finansowane z zewnątrz. Rozwój terenów wiejskich bez wsparcia kapitału jest bowiem niemożliwy. Rozwijanie nowych inicjatyw gospodarczych na wsi wydaje się być w Polsce, podobnie jak to miało miejsce w innych krajach rozwiniętych, nieuchronne. Sami zainteresowani swoja aktywnością będą pobudzali drzemiące możliwości innych członków społeczności. Procesy te jednakże muszą być stale monitorowane i kontrolowane przez odpowiednie ośrodki decyzyjne, w czym najważniejszą rolę odgrywać winna edukacja i wychowanie do przedsiębiorczości. Krytyczna obserwacja stanu wiedzy kobiet wiejskich na temat różnych form prowadzenia działalności gospodarczej wskazuje na konieczność wprowadzenie zmian w tym względzie. Regionalny charakter niektórych przedsięwzięć wiejskich wymaga, by były one traktowane oddzielnie, uwzględniając specyfikę lokalna, która sprzyja pewnemu rodzajowi działań.

III. METODYKA I PODMIOT BADAŃ

Przedmiotem badań objęto społeczną i zawodową charakterystykę postaci przedsiębiorczej kobiety. Uwzględniono w nich przede wszystkim:

  • społeczno - zawodowy rys charakterologiczny (wykształcenie, wiek, umiejętności i predyspozycje zawodowe, cechy osobowości)
  • typ podejmowanych inicjatyw gospodarczych
  • przeszkody w rozwoju przedsiębiorstw i stopień ich kreatywności
  • wagę rozmaitych typów zdobywania informacji w tym centrów doradczych w powstawaniu przedsiębiorczości wśród kobiet na wsi

Badania obejmowały wiele dyscyplin nauki i miały charakter wielowątkowy, stąd też ich przygotowanie wymagało wykorzystania wielu technik i metod. Przedstawienie istniejącej sytuacji kobiet wiejskich parających się biznesem oraz czynników, które skłoniły ich do powzięcia decyzji o założeniu własnej firmy było możliwe jedynie poprzez wykorzystanie metod będących domeną nauk społeczno - ekonomicznych, głównie tych, dzięki którym bada się efektywność doradztwa wiejskiego. Stopień skomplikowania problematyki wymagał połączenia jakościowej i ilościowej analizy problemu badawczego.

W badaniach znalazły zastosowanie takie metody badawcze jak:

  • sondaż diagnostyczny - identyfikacja zdarzeń społecznych będących cechą charakterystyczną danej społeczności. Metoda ta pozwala uchwycić charakterystyczne opinie zbiorowości, świadomość grupy, itp. Sondaż diagnostyczny wykonywano za pomocą kwestionariusza wywiadu
  • obserwacja uczestnicząca - zbieranie danych na określony temat drogą obserwacji, gdzie badacz wtapia się w tłum. Nikt nie wie, ze jest on badaczem
  • statystyka - dokonuje zestawień wyników w postaci danych liczbowych, usystematyzowuje zgromadzone dane, pozwala na określenie wzajemnych zależności oraz wyciągnięcie końcowych wniosków

Kwestionariusz użyty w badaniach składał się z sześciu części i liczył czterdzieści osiem pytań. Były to pytania o charakterze otwartym, półotwartym i zamkniętym. Większość z nich miał pod spodem kafeterię oraz wykropkowane miejsca do wpisania odpowiedzi

Badania zostały zrealizowane w 2004 roku. Respondentkami było pięćdziesiąt jeden kobiet z zarejestrowanymi własnymi firmami, mieszkających na terenie województwa podlaskiego. Właściciele firm zostali wytypowani do udziału w badaniach w sposób losowy. Do badań wytypowano przedsiębiorstwa z następujących powiatów:

  • łomżyński - 7 przedsiębiorstw
  • wysokomazowiecki - 9 przedsiębiorstw
  • moniecki - 2 przedsiębiorstwa
  • hajnowski - 11 przedsiębiorstw
  • bielski - 4 przedsiębiorstwa
  • kolneński - 5 przedsiębiorstw
  • zambrowski - 10 przedsiębiorstw
  • grajewski - 3 przedsiębiorstwa

Rosnąca stopa bezrobocia na terenach północno - wschodnich czyni te badania szczególnie użytecznymi. Są to bowiem obszary typowo rolnicze, a związany ze zmianami ustrojowymi spadek zyskowności pracy na roli stal się przyczyną stopniowej pauperyzacji rodzin mieszkających na tym terenie.

Skupiono się w badaniach na kobietach, ponieważ w wielu gminach utrzymuje się przewaga mieszkających kobiet nad mężczyznami, z których wiele jest zaangażowanych w działalność pozarolniczą.

IV. OPRACOWANIE REZULTATÓW BADAŃ

Województwo podlaskie pojawiło się na mapie Polski wskutek reformy administracyjnej przeprowadzonej w 1999 roku. Połączyło ono w jeden twór administracyjny trzy dotychczasowe województwa: łomżyńskie, białostockie oraz część suwalskiego. Powstałe w ten sposób nowe województwo stało się spadkobiercą ich struktury społeczno - ekonomicznej oraz planów na ich rozwój. Jego położenie na wschodniej ścianie zapewniało mu czerpanie zysków z handlu przygranicznego, ale to prosperity zostało zahamowane wskutek wprowadzenia ostrych przepisów celnych.

Obszar województwa podlaskiego liczy sobie 20.180 km2, co odpowiada 6,4% powierzchni kraju. Województwo to składa się z czternastu powiatów, trzech miast na prawach powiatu, 3275 sołectw i stu osiemnastu gmin. Liczy trzydzieści sześć miast oraz 3950 wsi. Największym miastem pełniącym rolę stolicy podlaskiego jest Białystok. Oprócz niego tylko dwa miasta - Łomża i Suwałki - zaliczają się do centrów o średniej wielkości liczących powyżej sześćdziesięciu tysięcy mieszkańców. Pozostałe miasta są to małe ośrodki, które liczą sobie do dwudziestu tysięcy mieszkańców.

Województwo podlaskie jest zamieszkane przez nieco ponad milion ludzi czyli około trzy procent populacji Polski. Niewielka większość mieszkańców tego województwa to kobiety. Około sześćdziesiąt procent populacji mieszka w miastach.

Województwo podlaskie jest słabo zurbanizowane dlatego też odnotowuje jeden z najniższych wskaźników liczby osób na kilometr kwadratowy w Polsce. Graniczy z województwami: lubelskim, mazowieckim i warmińsko - mazurskim, a także z Litwą i Białorusią.

Wiek mieszkańców województwa podlaskiego mieści się w granicach średniej krajowej. Osoby w wieku przedprodukcyjnym oraz poprodukcyjnym stanowią tu jednak niewielkie odstępstwo od wskaźników krajowych, ponieważ jest ich w podlaskim nieznacznie więcej niż w innych regionach kraju.

Od kilku lat obserwujemy tendencję do masowej migracji ludzi ze wsi do miast czego efektem jest coraz mniejszy udział ludności wiejskiej w populacji oraz starzenie się mieszkańców wsi. Takie tendencje są przyczyną głębokiego zniekształcenia struktury ludnościowej, co wywiera niekorzystny wpływ na sferę społeczno - ekonomiczną regionu. Ucieczka ludności ze wsi do miast zagraża egzystencji gospodarstw rolniczych, a przez to wpływa na spowolnienie rozwoju ekonomicznego regionu. Migracja ta, choć zapewne dla osób, które znalazły zatrudnienie w miastach, przyczyniła się do poprawy warunków życia, dla całego regionu jest niekorzystna zważywszy na fakt, ze nie jest to obszar uprzemysłowiony.

Województwo podlaskie wyróżnia się na tle kraju jeszcze inną cechą. Polska jest krajem jednolitym narodowościowo, natomiast podlaskie z uwagi na bliskość granicy jest zamieszkiwane przez kilka nacji. Jest najbardziej różnorodnym etnicznie obszarem kraju.

Województwo podlaskie to obszar typowo rolniczy, o czym wskazuje jeden z największych w Polsce odsetek osób zatrudnionych na roli. Pracuje tam prawie połowa osób czynnych zawodowo, co się przekłada na wysoki udział rolnictwa w PKB podlaskiego. Działalność rolnicza napotyka jednak przeszkody ze strony samej natury, gdyż klimat jest tu wyjątkowo niestabilny, a gleby przeciętne.

Uprawą roli zajmują się rolnicy indywidualni. Statystycznie rzecz biorąc, każdy z nich posiada dwunastohektarowe gospodarstwo rolne, czyli zdecydowanie więcej niż wynosi średnia krajowa. Tzw. wskaźnik waloryzacji przestrzeni produkcyjnej w rolnictwie biorący pod uwagę gatunek gleb, klimat, warunki wegetacji upraw oraz ukształtowanie terenu jest najgorszy dla województwa podlaskiego w całym kraju. Widać więc wyraźnie, ze na tym obszarze nie ma sprzyjających warunków dla rolniczej działalności produkcyjnej. Nie ma jednak dla ludności alternatywy, ponieważ wielkiego przemysłu także nie ma, a sektor usług jest słabo rozwinięty.

Działalność produkcyjna w województwie zdominowana jest przez sektor produkcji i przerobu artykułów konsumpcyjnych (przemysł mięsny, piwowarski, młynarski, spirytusowy, mleczny i warzywno - owocowy). Ważną rolę pełni również wytwarzanie urządzeń i maszyn rolniczych, wyrób tkanin oraz przemysł drzewny. Niekorzystne warunki klimatyczne znajdujące swoje odzwierciedlenie w spadku produkcji odbiły się na gorszych wskaźnikach ekonomicznych województwa.

Przemiany ustrojowe w kraju przyniosły ze sobą wzrost znaczenia inicjatywy prywatnej. Ponad 95% firm zarejestrowanych w województwie podlaskim znajduje się w rękach prywatnych, z czego zdecydowana większość jest w posiadaniu osób fizycznych. Wszystkie one kształtują rozwój gospodarczy regionu i wyznaczają potencjał wzrostu. Większość z firm prywatnych to małe, kilkuosobowe oraz średnie przedsiębiorstwa. Sektor prywatny działający w innych branżach niż rolnictwo zatrudnia wiele osób odchodzących od pracy na roli, co się przekłada na niższy niż spodziewany poziom bezrobocia. W regionie odnotowuje się także wzrost liczby spółek prawa handlowego. Region cierpi natomiast na niedobór inwestycji zagranicznych. Największy wkład w produkcie krajowym brutto regionu ma sektor usług oraz dział przemysłu. Kolejne miejsca zajmują usługi nierynkowe oraz budownictwo. Na ostatnim miejscu plasują się rolnictwo, rybołówstwo oraz rolnictwo. Mimo więc znacznych obszarów rolniczych, nie wytwarza ono znaczącego dochodu, zauważalnego w sensie statystycznym dla regionu.

Firmy zarejestrowane w województwie podlaskim nie należą do zbytnio konkurencyjnych. Przyczyną jest długi okres niedokapitalizowania. Niedoinwestowanie sprawia, ze lokalne firmy nie wytrzymują konkurencji z przedsiębiorstwami pochodzącymi z innych regionów Polski, a także Europy i świata.

Wspomniałem już, że wysoki procentowo wskaźnik osób pracuje w rolnictwie na terenie województwa podlaskiego. Obecnie wielu rolników nie posiada odpowiednich kwalifikacji, by efektywnie wykonywać swój zawód. Jedynie co setny z nich legitymuje się wykształceniem wyższym, co dziesiąty wykształceniem średnim, a grubo ponad połowa skończyła jedynie szkołę podstawową lub w ogóle nie posiada żadnego wykształcenia. Taki poziom wykształcenie nie nastraja optymistycznie, gdyż jest poważną barierą na drodze do rozwoju regionu, dostosowaniu gospodarstw rolniczych do gospodarki działającej na wolnym rynku, jest przeszkoda w zmianie kwalifikacji zawodowych. Ludzie legitymujący się niskim poziomem wykształcenia niechętnie akceptują także zmiany, trudniej jest ich przekonać do aktywności na polu gospodarczym.

Ostatnie kilka lat przyniosły w regionie wzrost poziomu bezrobocia czyli stosunek ilości osób pozostających bez pracy do osób czynnych zawodowo. Taka sytuacja nie jest ewenementem w skali kraju, gdyż w tym samym czasie nastąpił regres gospodarczy i w całej Polsce odnotowuje się wzrost bezrobocia. Pomimo faktu, ze bezrobocie wzrosło, to i tak jest ono niższe niż średnia krajowa. Duże różnice uwidaczniają się jednak w poszczególnych powiatach województwa. Najniższe bezrobocie odnotowano w powiecie siemiatyckim, natomiast najwyższe w miastach na prawach powiatu: Łomży i Suwałkach, gdzie co piąta osoba czynna zawodowa pozostaje bez pracy. Tak wysoka stopa bezrobocia wynika z braku wolnych posad. W województwie podlaskim na jedno miejsce pracy przypadało trzy razy więcej chętnych niż w innych regionach kraju. Regiony słabo uprzemysłowione cechują się bowiem znacznym niedoborem miejsc pracy, ponieważ inwestorzy wola lokować swoje oszczędności na obszarach o dużej koncentracji przemysłu.

Największe kłopoty ze znalezieniem pracy miały w województwie podlaskim osoby młode. Taki wysnuto wniosek porównując wykształcenie i wiek populacji. Ponadto absolwenci stanowią znaczną grupę wśród bezrobotnych. Biorąc pod uwagę dane statystyczne z końca 2002 roku bezrobotni absolwenci liczyli sobie ogółem 4315 osób, z czego ponad połowa to kobiety. Stanowi to około 5% populacji bezrobotnych. Młodzież nie posiadająca żadnego doświadczenia na rynku pracy oraz nie potrafiąca się na nim odszukać sama zmniejsza swoje szanse na zatrudnienie. Rynek bowiem chętnie wchłania osoby wykwalifikowane oraz mobilne. Poziom wykształcenia młodego człowieka determinuje jego szanse znalezienia pracy. Im człowiek jest lepiej wykształcony, tym łatwiej mu znaleźć pracę. Nie tylko może on znaleźć pracę u innego pracodawcy, ale jest bardziej skłonny zaryzykować i sam dla siebie stać się pracodawcą. Cechuje go bowiem większy dynamizm w działaniu, innowacyjność i kreatywność.

Struktura osób pozostających bez pracy w zależności od ich zawodów w podlaskim odwzorowuje zmiany dokonujące się w skali całego kraju. Największa część bezrobotnych stanowią osoby, które wcześniej były zatrudnione w handlu, administracji państwowej, wojsku i przetwórstwie spożywczym. Niestety, ani w całym kraju, ani w województwie nie jest prowadzony monitoring zawodów szczególnie deficytowych oraz takich, w którym istnieje nadwyżka zatrudnionych w stosunku do potrzeb, co utrzymuje brak równowagi na rynku pracy.

Struktura bezrobotnych według zawodów w województwie podlaskim odzwierciedla dokonujące się w gospodarce przemiany. Wśród bezrobotnych dominowały osoby, które pracowały wcześniej w: przetwórstwie przemysłowym, handlu, budownictwie, administracji publicznej i obronie narodowej. Brak monitoringu w zakresie zawodów nadwyżkowych i deficytowych zarówno w skali kraju jak i regionu pogłębia nierównowagę na rynku pracy.