Kultura starożytnej Grecji była ściśle związana z religią. W ogóle całe życie państwowe i osobiste miało rytm świąt i form religijnych. Przyjrzyjmy się więc bliżej religii greckiej i wpływowi jakie wywierała na przeciętnego mieszkańca polis w starożytnej Grecji.
Religia starożytnych Aten i całej Grecji zaliczana jest do religii naturalnych. Dzisiaj większość religii jest objawionych, jednak w czasach starożytnych było dokładnie odwrotnie. Wyobrażenia Greków nigdy nie zostały spisane w żadnej księdze, która uchodziłaby za świętą (tak jest w religiach objawionych).
Ich religia tworzyła się stopniowo - coraz to bardziej przyswajając kulty ludności, przybywającej do Grecji - głównie Kreteńczyków i Achajów.
Grecy również przejęli niektóre elementy z religii narodów sąsiednich - czy to od tych, z którymi utrzymywali stosunki handlowe, czy też od tych, z którymi prowadzili wojny. Głównie - z terenów Azji Mniejszej i Egiptu.
W greckiej religii nacisk był położony na kult, na skrupulatne wypełnianie przewidzianych tradycją ofiar i innych rytuałów.
Najwcześniejsi Grecy oddawali cześć duchom - dobrym i złym, które były zamknięte w martwych przedmiotach (na przykład w głazach, drzewach). Czczono również zwierzęta i to najprawdopodobniej z tej tradycji wywodzi się późniejszy zwyczaj nadawania posągom bogów - postaci zwierząt.
Z upływem czasu zwierzęta zostały zredukowane do roli towarzyszy poszczególnych bogów.
W miarę rozwoju cywilizacji greckiej również bogowie nabierali coraz więcej szlachetności i dostojeństwa. Wielką rolę w utrwalaniu - i sobie współczesnym Grekom, a także późniejszym pokoleniom - wzajemnych związków między Bogami odegrała poezja Homera i Hezjoda.
"Gniew, bogini, opiewaj Achillesa, syna Peleusa,
Zgubę niosący i klęski nieprzeliczone Achajom,
Co od Hadesu tak wiele dusz bohaterów potężnych
Stracił, a ciała ich wydal na pastwę sępom
Drapieżnym oraz psom głodnym.
Tak Dzeusa dokonywała się wola."
Taki jest początek "Iliady", napisanej przez Homera.
Mieszkańcy greckich polis (państw - miast) zdecydowanie przeciwstawiali się wszelkim aktom publicznego znieważania tradycyjnych bogów - było to karane z cała surowością obowiązującego prawa. Czasem pod ten paragraf podpadali nawet filozofowie, którzy głosili poglądy sprzeczne z tradycyjna religią - przykładem tego jest proces i egzekucja Sokratesa w 399 roku przed Chrystusem.
Religia była rzeczywistością powszechną w Grecji - nie sposób było znaleźć tam ateisty.
Przenikała wszelkie formy działalności ludzkiej - nawet w dziedzinach takich jak gospodarka czy polityka pojawiał się aspekt religijny.
Greków otaczały liczne wizerunki bogów - malowano ich, rzeźbiono, odlewano w metalach - wszystko po to, by ozdobić świątynie i gmachy publiczne.
Wszystko to, co było ponad przeciętne - na przykład cechy takie jak piękno, ogromna siła, mądrość, odwaga, czy niezwykłe zjawiska przyrody - uważano za przejaw boskości.
I każdą taka cechę Grecy wiązali z nadprzyrodzoną mocą boską.
Tak powstali bogowie, boginie, demony i herosi.
Siły te miały różną moc i były ze sobą w ciągłym konflikcie.
Na początku był Chaos, Ziemia i Niebo. Nie były one przedmiotem kultu. Z tych sił wywodzą się bogowie - a więc nie byli oni wieczni, ale za to byli nieśmiertelni. Byli również bardzo potężni, ale i oni podlegali prawom, które rządziły światem (mojry) - nie można więc mówić w ich przypadku o wszechmocy.
Nie byli również wszechwiedzący - ich wiedza była ograniczona do ich natury.
Mieli także wady - często działali niczym ludzie.
Różnili się między sobą sferą działania - stad przydomki: na przykład Zeus Gromowładny.
Niektórzy z bogów mieli nawet sto przydomków!
W skutek rozdrobnienia politycznego Grecji - religia nie była jednolita. W każdym państwie - mieście oprócz czczonego powszechnie głównego boga (na przykład. Zeusa) uznawano również liczne lokalne bóstwa (przykładowo - Atenę w Atenach, a Herę w Argos - bóstwa te opiekowały się tymi miastami). Pamiętano także o domniemanym lub rzeczywistym założycielu miasta - o herosie lub niższym bóstwie.
Zjawiskiem powszechnym w Grecji był kult domowego ogniska, którego patronką była Hestia.
Bardzo trudno u bogów było się dopatrzeć hierarchizacji, podjął się jednak tej próby Hezjod, poeta z Beocji. W swym dziele "Teogonia" zaprezentował swój pogląd na stworzenie świata i powstawanie bogów - od tego czasu był to najpopularniejszych pogląd w Grecji na tę kwestię.
Najważniejszych było dwanaścioro bogów, którzy mieszkali na Olimpie:
Zeus - to najwyższy bóg, pan nieba błyskawic i piorunów
Hera - żona Zeusa, bogini małżeństwa i wierności małżeńskiej
Atena - córka Zeusa, bogini wojny, mądrości, nauki, sztuki, a także patronka Aten
Afrodyta - bogini miłości i pienności, również portów i żeglarzy
Apollo - syn Zeusa i Latony, bóg wyroczni i wróżb, opiekun muz i patron poetów
Artemida - bogini łowów i lasów, płodności i śmierci
Posejdon - bóg mórz i oceanów, opiekun żeglarzy i rybaków
Hefajstos - syn Zeusa i Hery, maż Afrodyty, bóg ognia i kunsztu kowalskiego
Ares - syn Zeusa i Hery, bóg wojny, brutalny i kłótliwy, niemiły bogom i ludziom
Hermes - syn Zeusa i Mai, posłaniec bogów, bóg podróżnych, złodziei i kupców, bóstwo płodności
Demeter - bogini płodności, rolnictwa i urodzaju, córka Kronosa i Rei, siostra Zeusa
Hestia - córka Kronosa i Rei, siostra Zeusa, opiekunka ogniska domowego, podróżnych, sierot i nowożeńców
Bogowie tworzyli rodzinę, na jej czele stał Zeus.
Poniżej w hierarchii stały demony - nieokreślone siły boskie, lub bogowie bez imienia (na przykład centaury, nimfy). Demony mogły być opiekuńcze lub złośliwe.
Oprócz tych postaci byli jeszcze herosi - czyli półbogowie. Bardzo często to bohaterowie ziemscy po swej śmierci zaliczeni do grona bogów (na przykład Herakles, Achilles, Asklepios i inni). Ich czyny były wzorem do naśladowania dla ludzi.
Mimo dużej popularności tych bogów (opisanych przez Homera), będących oficjalnie uznanymi przez państwo, w niższych warstwach społeczeństwa wciąż kultywowano stare wierzenia.
I tak w okresie hellenistycznym przyjęto na Olimp wielu nowych bogów - głównie z Azji i Egiptu. Było to możliwe dzięki dużej tolerancji Greków, którym nie przeszkadzało to przenikanie nowych bóstw do ich religii.
Wyjątkowo popularna stała się egipska Izyda, a także Kybele i Mitra, pochodzące ze Wschodu.
Jednocześnie zaczęła się jakby obniżać "boskość" bogów homeryckich - stawały się one coraz bardziej podobne do ludzi, by nie rzec - pospolite.
I choć w okresie hellenizmu znowu powrócono do bogów z Olimpu, to w III wieku po Chrystusie na dobre zaczęła się era chrześcijaństwa.
Poza kultem związanym z dwunastoma bóstwami olimpijskimi, religia grecka znała także i inne rytuały. Ważnymi wydarzeniami w życiu rodziny były narodziny dziecka, małżeństwo, czy śmierć. Wszystkim tym momentom towarzyszyły modlitwy, ofiary i specjalny obrządek.
Powszechnie składano również ofiary na grobach bliskich zmarłych. Radzono się wróżbitów w sprawie znaczenia snów, czy jakichś tajemniczych znaków. Często używano zaklęć - w swoim imieniu, lub też by zaszkodzić wrogom.
Ważna rolę dla całej wspólnoty odgrywał kult herosów. Dokonywano specjalnych obrzędów na grobach mężczyzn lub kobiet zmarłych w przeszłości, a których szczątki - jak wierzono zachowały szczególną moc.
Z czasem zaczęły powstawać mity - opowieści z życia bogów. I choć Grecy cenili sobie te opowiastki, to jednak trudno określić, czy wierzyli w nie tak, jak na przykład - chrześcijanie w historie biblijne.
Nie było oficjalnych mitów - w tym względzie panowała zupełna dowolność - każdy poeta, każdy artysta mógł stworzyć własne wersje i dowolnie je modyfikować. Wiele mitów posiadało co najmniej kilka wariantów danej historii.
Najważniejszą czynnością kultu była ofiara. Dary w niej składane miały zjednywać przychylność bogów.
Ofiary bezkrwawe polegały na złożeniu bóstwu placków ze zboża lub rozgotowanej kaszy. Znacznie skuteczniejsze, w opinii mieszkańców Hellady, były ofiary krwawe. Na początku praktykowano nawet ofiary z ludzi, później jednak tego zaniechano. Składano więc w ofierze zwierzęta wyhodowane przez człowieka (woły, byki itd.). Spalano skórę i kości, a mięso gotowano w kotłach i przeznaczano na ucztę, która następowała po ofierze. Pito wtedy wino - zmieszane z wodą, lub mleko z miodem.
Większość rytualnych ofiar odbywała się w Grecji w ramach świąt. Tańczono wtedy (zbiorowo) i śpiewano (w chórze).
Większości ceremonii przewodniczyli urzędnicy, choć były też takie, które sprawowali kapłani. Właściwie jedynym obowiązkiem kapłanów w Grecji było dokonywanie obrzędów. Nie musieli nauczać ludu, gdyż w Grecji nie było jakichś ustalonych prawd wiary.
Oprócz ofiar, darów i modlitw czczono bogów także podczas igrzysk i festiwali. I choć z czasem przekształciły się one w czysty spektakl, to ich związek z religią nigdy nie został zerwany.
Najstarsze i najsłynniejsze igrzyska odbywały się w Olimpii - od 776 roku przed Chrystusem - ku czci Zeusa.
Grecy byli przekonani o możliwości nawiązania kontaktu z bogami - stąd wielką popularnością cieszyły się wyrocznie - najsłynniejsza była w Delfach, ale także lokalnie była ich ogromna liczba.
Istniał jeszcze jeden element w religii greckiej - kult misteryjny. Niewielu ludzi miało do nich dostęp, gdyż te obrzędy wymagały od uczestników przejścia inicjacji (wtajemniczenia). I z tego tez powodu dziś nie znamy zbyt wielu szczegółów dotyczących tych obrzędów.
Większość z tych kultów kładła nacisk ochronę wtajemniczonych przed duchami, chorobą, nędzą, katastrofą na morzu i przed wieloma innymi niebezpieczeństwami. Boska opieka była nagrodą za dobre postępowanie, a nie za wiarę w bogów.
Grecy wierzyli, iż bogowie oczekują czci i obrzędów, więc starali się wykonywać wszystkie wymienione wcześniej działania (modlitwy, śpiewy, ofiary, czy obrzędy oczyszczające).
Religi dawała otuchę brutalnym świecie starożytnym. Los człowieka był bardzo niepewny - zewsząd czyhała śmierć i choroba.
