Najstarszym działem fizjoterapii jest wodolecznictwo czyli hydroterapia. W jego skład wchodzi około 100 metod zastosowania do celów leczniczych właściwości fizycznych zwykłej wody w różnych postaciach - od gazowej przez ciekłą do stałej. Odpowiednio użyta do zabiegu woda oddziałuje leczniczo termicznie i hydrostatycznie, zabiegi dokonane z jej użyciem można podzielić na:

A/ zabiegi z wykorzystaniem ciśnienia hydrostatycznego wody:

- kąpiele całkowite,

- częściowe,

- kinezyterapeutyczne,

- perełkowe,

- tlenowe,

- aromatyczne,

- masaż podwodny ,

B/ zabiegi z wykorzystaniem ciśnienia strumienia wody:

- polewania,

- natryski stałe,

- ruchome,

C/ zabiegi za pośrednictwem tkanin:

- zmywania,

- nacierania,

- zawijania,

- okłady,

- kompresy,

Fizjologiczne podstawy wodolecznictwa

Najważniejsza rolę w zabiegach wodoleczniczych odgrywa oddziaływanie na organizm człowieka temperatury i ciśnienia hydrostatycznego wody. Jej właściwości fizyczne umożliwiają - w razie potrzeby - bardzo umiarkowane i precyzyjne dawkowane zarówno bodźców termicznych jak i mechanicznych tak aby uwzględniało indywidualne różnice w reaktywności organizmu chorego. Jednym z warunków skuteczności zabiegu jest odpowiednie dobranie nie tylko rodzaju zabiegu ale i temperatury wody, czasu trwania i intensywności oraz częstości i ilości w serii.

Regulacja temperatury ciała

Temperatura części rdzennej ciała jest utrzymywana - niezależnie od temperatury otoczenia - na stałym poziomie 37oC dzięki działaniu układu regulacyjnego równowagi sterującego procesami wytwarzania i oddawania ciepła przez organizm. W zależności od różnicy temperatury pomiędzy organizmem a środowiskiem w którym się znajduje, zachodzi wymiana ciepła w jedna lub drugą stronę dzięki czemu następuje utrata lub pobieranie ciepła przez organizm. Proces ten podlega działaniu wielu czynników, jednym z głównych jest przepływ krwi z części rdzennej do skóry. Naczynia tkanki podskórnej tworzą w pod brodawkowej warstwie skóry rozległą sieć. Pod skórą znajduje się splot żylny z krwią dopływającą bezpośrednio z tętnic poprzez połączenia tętniczo-żylne. Wielkość dopływu może wynosić od 0-30% objętości wyrzutowej serca, im więcej dopływa jej z części rdzennej tym więcej ciepła dostarczane jest do skóry. W przypadku ograniczenia tego przepływu, ciepło dociera do skóry jedynie przez przewodzenie ale tutaj przeszkodą są tkanki izolacyjne stanowiące warstwę odpowiedzialną za utrzymanie stałej temperatury części rdzennej mimo zmian temperatury otoczenia. W warunkach prawidłowych dostarczanie ciepła do skóry przez krew jest regulowane przez układ współczulny stopniem zwężenia tętniczek i połączeń dostarczających krew do splotu żylnego skóry ( stałe napięcie współczulnego powoduje stałe zwężenie tętniczek ). Rozszerzenie tych naczyń następuje w wyniku zahamowania ośrodków znajdujących się w tylnej części podwzgórza. Regulacja następuje za pomocą mechanizmów nerwowych działających na zasadzie sprzężenia zwrotnego pomiędzy ośrodkiem umieszczonym w podwzgórzu a receptorami wykrywającymi odchylenia od pożądanej temperatury. Najważniejsze z tych receptorów są znajdujące się w polu przed wzrokowym podwzgórza neurony reagujące na ciepło oraz receptory reagujące na zimno i ciepło umieszczone w skórze. Te ostatnie wysyłają informacje do podwzgórza poprzez rdzeń kręgowy..

Regulacja temperatury ciała znajdującego się w wodzie przebiega w inny sposób niż w powietrzu. Nie ulega zmianie jedynie mechanizm przewodnictwa i konwekcji. Ponieważ ciepło właściwe wody jest kilka razy większe niż powietrza a przewodnictwo ciepła w wodzie 25 razy większe niż w powietrzu, woda przylegająca do skóry może absorbować znacznie większe ilości ciepła. Ogrzanie cienkiej warstwy wody przylegającej do skóry nie powoduje - jak w powietrzu - powstania strefy izolacyjnej, dodatkowo woda zmniejsza o 90% grubość warstwy powietrza przylegającego do skóry. W efekcie - w umiarkowanych temperaturach - utrata ciepła przez organizm jest w przypadku kontaktu z wodą 250 razy większa niż podczas kontaktu z powietrzem ( w tej samej temperaturze ).

Należy jednak zwrócić uwagę że:

  • wielkość utraty ciepła nie zależy od tego czy organizm ma kontakt z wodą stojącą czy płynącą
  • możliwości regulacji są w gorącej wodzie mniejsze niż w gorącym powietrzu ( brak możliwości oddawania ciepła przez promieniowanie czy odparowanie potu )
  • konwekcja ciepła praktycznie nie występuje w borowinie

Mechanizm miejscowego działania zimna.

W początkowej fazie, pod wpływem skurczu naczyń krwionośnych pojawia się bladość. Po chwili - gdy zadziała mechanizm regulacji - następuje rozszerzenie naczyń krwionośnych i skóra przybiera żywo różowy kolor - w wodolecznictwie jest to tzw. odczyn naczyniowy. Jego prawidłowe i wyraźne wystąpienie warunkuje uzyskanie dobrych wyników w leczeniu zabiegami wodnymi a prawidłowo reagująca skóra jest ciepła. U osób ze zmianami chorobowymi naczyń krwionośnych, z niedokrwistością, osłabionych odczyn przebiega nieprawidłowo i polega na zwężeniu naczyń krwionośnych skóry. Przejawami są bladość skóry, gęsia skórka, dreszcze, przyśpieszenie tętna, złe samopoczucie - w takich przypadkach zabieg należy natychmiast przerwać. Poprzedzać je powinny działania zmierzające do rozgrzania np. nacieranie ciała czy ciepła kąpiel. Można także wykonywać ruchy czynne w czasie zabiegu jednakże w przypadkach złej tolerancji zimnych zabiegów należy zmienić temperaturę wody i skrócić czas ich trwania.

Mechanizm miejscowego działania ciepła.

Niezbyt silny bodziec cieplny, powoduje rozszerzenie naczyń krwionośnych skóry i tkanki podskórnej; rozszerzenie tętniczek i naczyń włosowatych, żył skóry, otwarcie nieczynnych naczyń włosowatych. W efekcie następuje większe ukrwienie skóry objawiające się żywo różowym zabarwieniem skóry. Gdy działanie ciepła przedłuża się ( podobnie jak w przypadku długotrwałego działania zimna ) skóra przybiera kolor różowosiny informujący o przekrwieniu biernym spowodowanym zatrzymaniem działania mechanizmów regulacyjnych.

Nagłe zadziałanie silnego bodźca cieplnego może być przyczyna odruchowego skurczu naczyń poprzedzającego ich rozszerzenie.

Należy pamiętać, że odczyny naczyniowe mogą objawiać się miejscowo ale w wyniku odruchów konsensualnych także na całej skórze. Wyniku działania bodźców termicznych uruchamiane są hormony tkankowe takie jak histamina, acetylocholina które biorą udział w mechanizmie zmian naczynioruchowych skóry.

Fizjologiczne mechanizmy wyrównawcze

Wywołane przez bodźce termiczne zmiany naczynioruchowe wyrównywane są antagonistycznymi odruchowymi reakcjami naczyniowymi zachodzącymi w części rdzennej ciała co - oczywiście w pewnym tylko zakresie - mogłoby być uznane za potwierdzenie słuszności prawa Dastre - Morata twierdzącego, że światło naczyń krwionośnych trzewi zachowuje się antagonistycznie w stosunku do stanu światła naczyń skóry. Należy tutaj wspomnieć o dużej roli zmian w objętości krążącej krwi: w kąpielach ciepłych w wyniku opróżnienia magazynów tkankowych następuje zwiększenie ilości krwi w obiegu zaś w kąpielach zimnych ilość ta zmniejsza się. W kąpielach ciepłych następuje przyśpieszenie akcji serca ( podobnie jak w gorących ) ale objętość wyrzutowa i pojemność minutowa serca zwiększa się w przeciwieństwie do kąpieli gorącej gdzie na wskutek zmniejszonego wypełniania komór zmniejsza się objętość wyrzutowa. W kąpielach zimnych w trakcie wtórnego rozszerzania obwodowych naczyń krwionośnych, następuje spowolnienie czynności serca oraz zmniejszenie objętości wyrzutowej. Rozszerzanie naczyń obwodowych podczas zabiegów hydroterapeutycznych powoduje obniżenie ciśnienia tętniczego, zwężanie natomiast wzrost. W kąpieli ciepłej spadek ciśnienia rozkurczowego serca przewyższa spadek ciśnienia skurczowego, w gorącej natomiast ciśnienie skurczowe rośnie bardziej niż rozkurczowe. W kąpieli chłodnej ciśnienie skurczowe rośnie bardziej niż rozkurczowe, w zimnej ciśnienie rozkurczowe rośnie bardziej niż skurczowe. W kąpielach ciepłych zwiększa się przepływ krwi, w przypadku tkanek wielokrotnie odwrotnie niż w kąpieli zimnej. Krew jest lepiej wysycona tlenem a ilość CO2 jest mniejsza - przypominając pod tym względem krew tętniczą - odwrotnie niż w kąpieli zimnej. Wprost proporcjonalnie do wzrostu temperatury kąpieli maleje opór obwodowy, odwrotnie niż w kąpielach zimnych. Ogólnie jednak działanie ciśnienia hydrostatycznego zmniejsza opór obwodowy w kąpielach. Przy temperaturze kąpieli do 39oC, układ krążenia jest obciążony wysiłkiem podobnym do tego jaki towarzyszy nam podczas chodzenia po równej płaszczyźnie. Wraz z dalszym wzrostem temperatury rośnie obciążenie serca; dodatkowo niekorzystnie na sprężystość ścian naczyń krwionośnych wpływ mogą mieć czynniki indywidualne.

W kąpielach bardzo gorących lub długich następuje zmniejszenie objętości wyrzutowej serca, rośnie zużycie tlenu, pojawia się niepokój wskazujący na początki niewydolności krążeniowej połączonej z rosnącym oporem obwodowym. W kąpielach chłodnych serce zostaje obciążone niewiele bardziej niż zwykle ale w zimnych znacznie bardziej ze względu na włączenie mechanizmów termoregulacyjnych

.

Wpływ zabiegów wodoleczniczych na oddychanie

Wraz ze wzrostem temperatury wody kąpieli 3-4 krotnemu zwiększeniu ulega wentylacja minutowa płuc ( w odniesieniu do temperatury obojętnej ), po osiągnięciu temperatury kąpieli gorącej może ulec zmniejszeniu w stosunku do obserwowanej w kąpielach ciepłych ale w wyniku hiperwentylacji, usunięcia nadmiaru dwutlenku węgla z krwi pojawia się tężyczka będąca wyrazem zasadowicy. Efektem jest pobudzenie psychiczne i splątanie myśli, zmodyfikowane oddychanie typu Cheyne-Sokesa. Wpływ kąpieli zimnej na oddychanie w początkowej fazie polega na zwiększeniu minutowej wentylacji płuc, później na spłyceniu i nieregularności oddechu. Zwiększeniu ulega ciśnienie cząsteczkowe dwutlenku węgla w powietrzu pęcherzykowym nazywane kwasicą. Kąpiele chłodne w następstwie uruchomienia mechanizmów regulacyjnych i wytwarzania ciepła powodują zwiększenie wentylacji minutowej przy jednoczesnym zwiększeniu objętości oddechowej.

Zabiegi wodolecznicze a przemiana materii

W temperaturze powyżej 38oC rosnące zużycie tlenu związane jest z przyspieszeniem procesów przemiany materii ( wg prawa van't Hoffa zwiększenie temperatury o 1% zwiększa przemianę materii o 17% ). Temperatura niższa od 32oC przyśpiesza przemianę materii głównie węglowodanowej i tłuszczowej zwiększając jednocześnie zużycie tlenu. Kąpiele o temperaturze nieznacznie wyższej od temperatury ciała powodują rozszerzenie naczyń krwionośnych i pobór ciepła przez organizm. W warunkach takich pocenie nie wyrównuje zachwianej temperatury skóry gdyż brak jest możliwości odparowania wody w środowisku wodnym. Niewielkie zwolnienie procesów przemiany materii jakie wówczas zachodzi wystarcza jednak do zachowania równowagi cieplnej. Jeżeli kąpiel jest cieplejsza i trwa dłużej równowaga zostaje zachwiana co sprawia że tempo przemiany materii wzrasta. Utrata wraz z poceniem się znacznych ilości chlorku sodu może spowodować wystąpienie zapaści jeżeli przekroczone zostaną możliwości regulacyjne organizmu.

Zabiegi wodolecznicze a przewód pokarmowy

Ciepłe kąpiele zmniejszają łaknienie bo po początkowym nasileniu wydzielania kwaśnego soku żołądkowego i pobudzeniu ruchów perystaltycznych jelit następuje zahamowanie tych czynności. Kąpiele zimne działają odwrotnie.

Wpływ zabiegów wodoleczniczych na czynność nerek

Wpływ na czynność nerek jest pochodną działania hydrostatycznego i cieplnego. Kąpiele ciepłe zwiększają wydzielanie moczu a gorące zmniejszają. Zimne i krótkotrwałe chwilowo zwiększają czynność nerek przy czym długotrwałe przebywanie w zimnej kąpieli skutkuje zwężeniem naczyń krwionośnych zmniejszając wydzielanie moczu aż do pojawienia się w nim białka i czerwonych krwinek.

Wpływ zabiegów wodoleczniczych na układ nerwowy

Krótkotrwałe kąpiele ciepłe pobudzają natomiast dłuższe działają na OUN hamująco. Zmniejszają odczuwanie bólu oraz napięcie mięśniowe, zwiększają senność. Kąpiele zimne pobudzają OUN, zwiększają odczuwanie bólu oraz napięcie powierzchniowych grup mięśniowych, zachęcają do wysiłków fizycznych.

Zabiegi wodolecznicze a gruczoły dokrewne

Kąpiele zimne przyczyniają się - poprzez pobudzenie osi przysadkowo- nadnerczowej - do zwiększenia we krwi ilości noradrenaliny i adrenaliny oraz wzmożonego wydzielania glikokortykosteroidów, podobnie jest z innymi hormonami, głównie z TSH oraz tyroksyną, zwiększa się uwalnianie histaminy. Głębokie ochłodzenie zmniejsza natomiast stężenie reniny w osoczu oraz wydzielanie amin katecholowych. Kąpiele ciepłe zwiększają pozion reniny w osoczu oraz uwalnianie acetylocholiny i kwasu adenylowego. Stwierdzono także że w kąpielach o różnej temperaturze uwalniane są hormony tkankowe działające na naczynia krwionośne.

Wpływ zabiegów wodoleczniczych o różnej temperaturze na układy i narządy ustroju

Krótkotrwałe zabiegi przy użyciu wody zimnej.

Zabiegi przy użyciu wody ciepłej

Zabiegi przy użyciu wody gorącej

Naczynia krwionośne powierzchowne

Skurcz naczyń z następowym rozszerzeniem

Rozszerzenie naczyń skóry

Krótkotrwałe zwężenie naczyń z następowym rozszerzeniem

Naczynia krwionośne głębokie

Odczyn drogą odruchową zgodnie z prawem Dastre-Morata

Czynność serca

Zwolniona

Przyspieszona

Przyspieszona

Ciśnienie krwi

Podwyższone

Obniżone

Obniżone

Układ oddechowy

Zwolnienie i pogłębienie oddechu

Przyspieszenie i spłycenie oddechu

Przyspieszenie i pogłębienie oddechu

Układ nerwowy

Wzrost pobudliwości nerwów obwodowych

Obniżenie pobudliwości

Obniżenie pobudliwości obwodowych nerwów czuciowych

Nerki

Wzmożenie czynności wydzielniczej

Wzmożenie czynności wydzielniczej

Zmniejszenie czynności wydzielniczej

Wydzielanie potu

Zmniejszone

Wzmożone

Silnie wzmożone

Gruczoły przewodu pokarmowego

Zwiększone wydzielanie

Zmniejszone wydzielanie

Zmniejszone wydzielanie

Mięśnie szkieletowe

Wzmożone napięcie

Zmniejszenie napięcia

Znaczne zmniejszenie napięcia

Przemiana materii

Wzmożenie

Wzmożenie

Wzmożenie

Działanie czynników mechanicznych

Do czynników tych zaliczamy ciśnienie hydrostatyczne, wypór i lepkość wody.

Pomimo tego że tkanki miękkie są elastyczne i mało kurczliwe, okazało się że po zanurzeniu w kąpieli występuje zmniejszenie obwodu różnych części ciała osiągając w 10 minucie 1,5cm dla kończyn dolnych, 5,5cm w tułowiu oraz 3,5cm w klatce piersiowej. Przyczyną jest występujące w kąpieli zjawisko przesunięcia krwi z tej części ciała na którą silniej działa ciśnienie hydrostatyczne do tej na którą oddziałuje ono słabiej. W efekcie w kąpieli całkowitej następuje przesunięcie krwi:

1/ w części żylnej układu krążenia z kończyn, skóry i brzucha do klatki piersiowej

2/ z żył obwodowych do prawego przedsionka.

Dzieję się tak dzięki stosunkowo dużemu oporowi jaki stawia ciśnieniu hydrostatycznemu klatka piersiowa wraz z zawierającymi powietrze płucami. W zależności od wysokości słupa wody w kąpieli zwiększa się wypełnienie serca i wchodzących do niego dużych naczyń krwią, rośnie ciśnienie krwi w prawym przedsionku. Rośnie także ciśnienie skurczowe prawej komory serca i tętnic płucnych dzięki czemu prawdopodobieństwo powstania zapaści w kąpieli jest bliskie zera. Jednocześnie - prawdopodobnie z powodu zahamowania wydzielania hormonu adiuretycznego (ADH) będącego wynikiem pobudzenia receptorów objętości krwi w prawym przedsionku - występuje zwiększona diureza. Sadzi się że skutkiem zwiększenia ujemnego ciśnienia śródpłucnego jest zwiększenie powrotu żylnego krwi w kąpieli. Tym należałoby tłumaczyć że w pozycji leżącej nie obserwuje się zwiększonego odpływu krwi z żył kończyn co wyraźnie widać w pozycji stojącej - działanie ciśnienia hydrostatycznego na kończyny dolne idzie w parze ze zwiększonym powrotem krwi do serca poprzez naczynia w klatce piersiowej.

Kąpiel o temperaturze obojętnej nie wpływa na częstość skurczów serca zwiększając jednak objętość skurczową serca i zmniejszając opór obwodowy. W wyniku zmniejszenia objętości oddechowej, mniejsza się wentylacja minutowa płuc. Podczas kąpieli następuje znaczne odciążenie narządu ruchu umożliwiające wykonywanie ruchów w chorobach znacznie je upośledzających - ćwiczenia których wykonywanie środowisku powietrznym jest niemożliwe z powodu chorób mięśni, stawów czy układu nerwowego można wykonywać w wodzie i to bez konieczności utrzymywania odpowiedniej postawy ciała. W efekcie odciążenia mięśni szkieletowych następuje zmniejszenie impulsacji aferentnej z proprioceptorów do OUN.

Dawkowanie zabiegów wodoleczniczych

Czynniki od których zależy skuteczność oddziaływania zabiegu hydroleczniczego to:

  • temperatura wody ( im większa różnica pomiędzy temperaturą wody a temperaturą ciała )
  • jaka część ciała została poddana zabiegowi ( jaka jest jej powierzchnia - im większy tym lepiej )
  • ciśnienie działania wody ( wyższe jest bardziej skuteczne )
  • czas trwania zabiegu ( gdy różnica pomiędzy temperaturą ciała i wody jest wyższa, a część ciała poddana zabiegowi większa czas zabiegu powinien być krótszy )

Przyzwyczajenie do temperatury wody używanej do zabiegu w połączeniu z dobrym ukrwieniem skóry, pozwalają na zwiększenie siły zabiegu albo poprzez wydłużenie czasy trwania albo poddanie zabiegowi większej powierzchni ciała. Wpływ na siłę działania zabiegu ma również kolejność stosowania zimnych i ciepłych bodźców. Zdecydowanie zwiększa ją jednoczesne zastosowanie dodatkowych bodźców mechanicznych ( np. nacieranie skóry ręką czy gąbką podczas zabiegu modyfikuje i zwiększa jego działanie bodźcowe ),chemicznych ( np. wyciągów roślin leczniczych oddziałujących chemicznie na skórę i jej receptory, nasycanie wody gazami takimi jak tlen czy dwutlenek węgla ) czy elektrycznych ( poprzez przepuszczanie przez wodę prądu o odpowiednich parametrach )

Zabiegi wodolecznicze - podobnie jak inne rodzaje zabiegów fizjoterapeutycznych - działają albo natychmiastowo z szybko mijającym skutkiem albo długotrwale, z efektami które utrzymują się przez pewien czas zmieniając niektóre mechanizmy fizjologiczne ( działanie o charakterze adaptacyjnym ). Jest to główny cel zabiegów wodoleczniczych ( podobnie zresztą jak i innych zabiegów fizjoterapeutycznych ).

Zabiegi hydrolecznicze uważa się za najlepszy sposób leczenia przy użyciu zimna i ciepła.. Chociaż temperatura skóry mieści się pomiędzy 33 a 35 stopni Celsjusza, istnieje spora rozpiętość odczuwalnej przez poszczególnych ludzi tzw. temperatury subiektywnie obojętnej tzn. takiej której zanurzony człowiek nie odczuwa ani zimna ani ciepła ( poniżej tej temperatury odczuwane są bodźce letnie, chłodne lub zimne a powyżej niej bodźce ciepłe i gorące ). .Według Cordesa mieści się ona w przedziale 8 stopni Celsjusza i wynika z różnic osobniczych oraz z tego, że jedni są zaadoptowani do temperatur niższych lub wyższych a inni nie. Odczucia te związane są również z częścią ciała na którą działa bodziec termiczny ( co wynika z różnic w unerwieniu i ukrwieniu ).