Komunikowanie się i jego zaburzenia oraz sposoby terapii

Umiejętność komunikowania się za pomocą przekazu werbalnego (kształcenie mówienia) wpływa na prawidłowy rozwój osobowości dziecka. Baza jaką jest materiał językowy służy dziecku do wyrażania swoich myśli, uczuć i pragnień. Sprawne posługiwanie się mową jest niezbędne do zdobywania nowej wiedzy i prawidłowego funkcjonowania w życiu codziennym. Brak kontaktu językowego z innymi ludźmi uniemożliwia pełny rozwój intelektualny i emocjonalnych człowieka. Dzieci, u których pojawiają się zaburzenia w opanowywaniu mowy, zaobserwować można, w różnym stopniu nasilone trudności w społecznym przystosowaniu się, które jest warunkiem prawidłowego funkcjonowania danego człowieka.

Późne pojawienie się poszczególnych stadiów rozwoju mowy często towarzyszy upośledzeniu umysłowemu.

Zaburzenia mowy to zaburzenia w porozumiewaniu się pośród których należy wymienić: jąkanie się, zaburzenia artykulacji, zaburzenia związane z językiem lub związane z głosem, które mają negatywny wpływ na osiągnięcia dziecka w szkole.

Niezdolność do prawidłowej artykulacji dźwięków związanych z mową może być spowodowana przez czynniki biologiczne (np. uszkodzenie mózgu czy też nerwów odpowiadających za pracę mięśni używanych w artykulacji mowy, wady budowy w okolicy ust np. rozszczepienie podniebienia). Natomiast warunki środowiskowe mogą również przyczyniać się do powstawania zaburzeń mowy (komunikacja rodzic- dziecko i jej jakość, zaburzenia emocjonalne czy też utrata słuchu.

1. opóźniony rozwój mowy (ORM) - to zdecydowanie mniejsza sprawność językowa, powstała właśnie w czasie kształtowania się mowy dziecka i może mieć na nią wpływ wiele czynników.

Już w czasie trwania ciąży, co zawdzięczamy ewolucji, dziecko fizjologicznie przystosowane jest do zapamiętywania systemu językowego i odbierania impulsów, które są warunkiem prawidłowego rozwoju mowy. Narządy oddychania, biorące udział w mówieniu, u płodów ludzkich kształtują się do 6 miesiąca ciąży. Narząd słuchu zostaje ostatecznie osiąga ostateczny kształt również przed porodem.

I. Pod względem znajomości etiologii ORM rozróżniamy:

- samoistny ORM - dzieci zaczęły mówić później, a następnie rozwój mowy miał problematyczny przebieg. Do tej grupy zaliczane są przypadki opóźnienia w rozwoju mowy czynnej, prawidłowym rozumieniu wypowiedzi, przy braku zaburzeń słuchu czy w rozwoju umysłowym. Niektórzy z autorów uważają ten zespół za przejaw dolnej granicy rozwoju mowy bez zaburzeń;

- niesamoistny ORM - obserwowany przy afazji, dyzartrii, jąkaniu, niedosłuchu, upośledzeniu umysłowym, mózgowym porażeniu dziecięcym, autyzmie.

II. Pod względem rozległości ORM rozróżniamy:

- globalny -łącznie: rozumienie i mówienie,

- parcjalny-rozdzielnie:

rozumienie (relacje czasowo-przestrzennych, stosunki logiczno-gramatycznych),

pojedyncze wyrazy, zdania, dłuższe formy wypowiedzi),

mówienie (słownictwo czynne, wymowa, struktury gramatyczne),

porozumiewanie się (językowa sprawność sytuacyjna, społeczna czy też pragmatyczna).

III. Pod względem głębokości ORM rozróżniamy:

- głęboki,

- znaczny,

- umiarkowany,

- lekki.

Opóźnienie umysłowe charakteryzuje opóźniony rozwój mowy. ORM jest zdecydowanie związany z głębokością opóźnienia umysłowego. U dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym (LUU), w ich mowie, obserwowane są objawy agramatyzmu (błędy w związku zgody i rzędu, opuszczenie elementów w zdaniu, niepoprawna forma czasownika).

Dzieci lekko upośledzone umysłowo wraz z rozwojem umysłowym i wiekiem potrafią posługiwać się regułami syntaktycznymi i semantycznymi. Widoczny postęp jest jednakże wolniejszy niż u normalnie rozwiniętych rówieśników. Dzieci upośledzone nie do końca panują nad przekazem werbalnym pod względem jego poprawności, co przyczynia się do budowania zdań niegramatycznych lub nielogicznych, lub obu jednocześnie.

Badania pokazują, że ubogi zasób słów i niedostateczna znajomość struktur składniowych nie jest jednoznaczne z brakiem możliwości porozumiewania się. Mimo problemów w artykulacji, niedostatecznej znajomości gramatyki oraz niedużej ilości słów dzieci opóźnione umieją nawiązać i prowadzić rozmowę z innymi -np. członkami rodziny jak też nieznajomymi.

2. Afazja - to zaburzenie mowy, którego przyczyną jest uszkodzenie okolic lewej lub prawej półkuli mózgu. Afazja polega na braku możliwości wyrażenia myśli słowami lub znalezienia odpowiedniego słowa czy dźwięku lub też zrozumienia mowy.

Najczęściej przyczyną uszkodzenia mózgu powodujących afazję są: udary czy urazy mózgu lub czaszki, nowotwory albo ropnie. Uszkodzenia mogą być ogniskowe (obszar: pewne ograniczone części) lub rozlane (obszar: rozległa przestrzeń).

Uszkodzenie mózgu może spowodować zaburzenia mowy, ale również inne związane z innymi funkcjami poznawczymi tzn.: zaburzenia pamięci, uczuć, procesów myślowych, ruchowe ( np. niedowłady i porażenia jednej połowy ciała) oraz zaburzenia ruchów złożonych (apraksja), zaburzenia w analizie bodźców zewnętrznych (agnozje: wzrokowe, słuchowe i inne), zaburzenia czucia (dotyku, bólu temperatury), zaburzenia orientacji przestrzennej jak też we własnym ciele, w posługiwaniu się liczbami (akalkulia), zaburzenia w pisaniu i czytaniu. Wyodrębnienie wymienionych wyżej zaburzeń jest istotne, ponieważ obserwuje się je jako towarzyszące zaburzeniom mowy.

Klasyfikacja afazji wg Heada (1926):

- afazja werbalna,

- afazja nominacyjna,

- afazja semantyczna.

Klasyfikacja afazji wg Bensona i Geschwinda (1971):

- afazja Broca - stan ciężki: głębokie zaburzenia artykulacyjne w powtarzaniu, nazywaniu, mówieniu spontanicznym; stan lżejszy: parafazje głoskowe, obrastania, opuszczenia, w wypowiedziach dłuższych agramatyzmy, tzw. styl telegraficzny, perseweracje. W piśmie występują podobne trudności. Rozumienie mowy jest raczej dobre,

- czysta głuchota słów (Wernickego) - upośledzenie rozumienia mowy słyszanej. Mówienie niegramatyczne i często niezrozumiałe, brak kontroli nad własną ekspresją werbalną,

- afazja kondukcyjna (przewodzenia) - głęboko zaburzona czynność powtarzania, raczej dobre rozumienie prostych wypowiedzi, mowa spontaniczna przeważnie płynna,

- afazja nazywania,

- afazja całkowita,

- transkorowa afazja motoryczna - upośledzenie mowy spontanicznej: problemy w zapoczątkowaniu i rozplanowaniu wypowiedzi dłuższej, wielozdaniowej,

- afazja transkorowa sensoryczna - mowa raczej płynna, wypowiedzi często nieodpowiednie, niezrozumiałe, duże zaburzenia w rozumieniu mowy, zdecydowane trudności w czytaniu, agrafia;

- zespół izolowanego pola mowy - zakłócona mowa spontaniczna, zaburzenia w rozumieniu mowy, głęboka anomia, głęboko zakłócone czytanie i pisanie.

Zasady przy opracowywaniu terapii:

- zasada indywidualizacji ćwiczeń (dobór ćwiczeń do rodzaju i głębokości zaburzeń),

- zasada stopniowania trudności (kategorie semantyczne i gramatyczne stanowią różny stopień trudności dla pacjentów z danym rodzajem afazji),

- dostępność informacji i czynności ( wykonanie przez chorego danej czynności, która jest dla niego możliwa do zrobienia).

Metody pomocy choremu:

1. Terapia rysunkiem - stworzenie konkretnego rysunku jest łatwiejszą drogą komunikacji z innymi niż porozumiewanie werbalne. Sam rysunek może być pomocny również już w trakcie terapii. U afatyków często występują problemy w porozumiewaniu się słowami, mimo prowadzonej terapii mowy, natomiast mogą narysować przedmioty, których nie potrafią nazwać. Zdarza się, że podczas rysowania chorzy podają odpowiednią do przedmiotu przedstawionego na rysunku nazwę. Potwierdza to fakt, że rysowanie może być impulsem do rozwoju słownego porozumiewania się.

2. Terapia intonacyjno-muzyczna - opiera się na intonowaniu wypowiedzi jednostajnym głosem przy jednoczesnej obserwacji twarzy i ust terapeuty, który trzyma lewą rękę pacjenta równocześnie wystukując rytm przypadający na każdą sylabę. Powinno wykorzystywać się często występujące wyrazy, sformułowania i zdania, a należy unikać wyrazów trudnych (np. zbitek spółgłoskowych). Do każdej wypowiedzi należy przedstawić obrazek oraz napisy.

3. Łączenie obrazu i słowa - obrazek jest podstawą do ćwiczeń w mówieniu. Do poznania pojedynczych elementów obrazka jak i zrozumienia jego całości może służyć tekst, który ułatwia dziecku kojarzenie danego słowa z rzeczami, czynnościami i sytuacjami uwidocznionymi na obrazku. Kojarzenie takie jest podstawą do poznawania wielozmysłowego, które trwale zapisywane jest w pamięci.

Taka metoda zawiera 3 elementy:

1. element przedmiotowy - pokazanie przedmiotu, zademonstrowanie czynności, organizacja sytuacji dydaktycznej,

2. czynnik językowy - nazwanie przedmiotów, opisanie czynności, określenie sytuacji słownej ,

3. czynnik praktyczny - powtórzenie przez dziecko samej nazwy przedmiotu, jego pokazanie, wykonanie danej czynności.

Dziecko szybciej jest w stanie zapamiętać tekst, który charakteryzuje prosta melodyka. Do tego rodzaju ćwiczeń najlepiej dobrać utwory wierszowane, które są łatwiej zapamiętywane dzięki występującym rymom i rytmom i na dłużej pozostają one w pamięci dziecka. Nie są one trudne pod względem językowym ale jednocześnie powinny odpowiadać treści przedstawionej na poszczególnych obrazkach. Fragmenty wiersza powinno się prezentować podczas omawiania obrazka, kojarzenia obrazków z wypowiedzią oraz dobrego rozumienia i bardziej trwałego zapamiętywania słów oraz zwrotów. Dobrą sytuacją jest gdy materiały do ćwiczeń - obrazki oraz teksty - odnoszą się do bezpośredniego środowiska w jakim dziecko przebywa, a podstawą do tego typu ćwiczeń językowych będą stanowiły utwory poetyckie literatury dziecięcej skierowane do dzieci w przedszkolnym przedziale wiekowym.

4. Terapia wzrokowo-gestowa - podczas tego rodzaju terapii zapoznaje się chorych z głębokimi postaciami afazji z przedstawianiem nieznanych zjawisk przy użyciu gestykulacji. Wykorzystuje się w niej przedmioty i obrazki, o doborze których decyduje chory przechodząc poszczególne poziomy i etapy, a używane są do wyrażania określonych sytuacji przy pomocy wybranych gestów.

5. Rozwijanie umiejętności porozumiewania się w mowie:

Najważniejszą, obowiązującą w programie zasadą jest wzięcie pod uwagę cech naturalnej rozmowy:

- używanie języka w prawidłowym kontekście,

- struktura bezpośredniego kontaktowania się,

- wykorzystywanie różnych kanałów służących do przekazywania informacji.