Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka według kodeksu cywilnego

I. Rodzaje odpowiedzialności przewidziane w kodeksie cywilnym.

Samoistnym źródłem zobowiązania według kodeksu cywilnego jest fakt wyrządzenia szkody, za którą przepisy ustawy czynią kogoś odpowiedzialnym. Kodeks przewiduje odpowiedzialność z tytułu czynów niedozwolonych oraz odpowiedzialność za szkodę spowodowaną niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania (tzw. odpowiedzialność kontraktowa). Odpowiedzialność z tytułu czynu niedozwolonego zachodzi w zasadzie wówczas, gdy zdarzenie wyrządzające szkodę nie pozostaje w związku z jakimkolwiek istniejącym stosunkiem zobowiązaniowym, lecz jest samodzielnym źródłem powstania nowego stosunku zobowiązującego.

Podmiot odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym zobowiązany jest do jej naprawienia. Do naprawienia szkody odnoszą się ogólne zasady regulujące sposób w jaki należy ustalić szkodę oraz związek przyczynowy między zdarzeniem wywołującym szkodę a szkodą.

Odmiennie też uregulowane są przesłanki obu systemów odpowiedzialności. Przy odpowiedzialności kontraktowej wyrządzenie szkody następuje w ramach istniejącego stosunku zobowiązaniowego w związku z tym podmiot odpowiedzialny za szkodę jest od razu wiadomy a przy odpowiedzialności deliktowej należy dopiero ustalić podmiot odpowiedzialny za szkodę. Taka różnica powoduje, że rozkład ciężaru dowodu jest mniej dogodny dla poszkodowanego. Inną różnicą jest fakt iż w ramach odpowiedzialności deliktowej występuje swoiste uregulowanie następstw szkód na osobie, odmienne określenie biegu przedawnienia oraz swoiste roszczenie o zapobieżenie grożącej szkodzie.

Co to jest czyn niedozwolony?

Kodeks cywilny do czynów niedozwolonych zalicza zawinione działania człowieka oraz innego rodzaju zachowania ludzkie oraz zdarzenia niezależne od woli człowieka, z którymi ustawa łączy obowiązek naprawienia szkody.

Jakie są przesłanki odpowiedzialności deliktowej?

Przesłankami odpowiedzialności deliktowej są:

• powstanie szkody,
• zdarzenie, z którym ustawa łączy obowiązek odszkodowawczy oznaczonego podmiotu (czyn niedozwolony),
• związek przyczynowy między owym zdarzeniem a szkodą.

Szkoda - to uszczerbek w dobrach prawnie chronionych osoby poszkodowanej. Najczęściej ma ona charakter majątkowy, może jednak, gdy do tego upoważnia ustawa, mieć również charakter niemajątkowy.

Zdarzenie, z którym ustawa łączy obowiązek odszkodowawczy, to ludzkie zachowanie oraz inne zdarzenia. Przy odpowiedzialności za wyrządzenie szkody czynem własnym, zdarzenie jest jednoznaczne z przyczyną sprawczą szkody. Z kolei przy odpowiedzialności za cudze czyny przesłanka ta składa się z dwóch członów: przyczyny sprawczej bezpośredniej, czyli zachowania się sprawcy (np. małoletniego lub innej osoby będącej pod nadzorem), oraz przyczyny pośredniej (np. zaniedbania w nadzorze).

Związek przyczynowy

Zgodnie z obowiązującą w Polsce teorią adekwatnej przyczynowości, obowiązek naprawienia szkody obejmuje normalne następstwa zdarzenia, które szkodę wywołało.

Zasady odpowiedzialności deliktowej

W przypadku odpowiedzialności deliktowej przyjęto wyróżniać trzy zasady odpowiedzialności: winy, ryzyka i słuszności. Każda z nich w inny sposób uzasadnia odpowiedzialność.

Zasada winy jest zasadą

Zasada ryzyka została przyjęta dla niektórych ostrzej traktowanych stanów:

1. odpowiedzialności za cudze czyny (art. 430 kc), w tym odpowiedzialności Skarbu Państwa i państwowych osób prawnych oraz jednostki samorządu terytorialnego (art. 417 kc.), dla
2. dla szkód wyrządzonych przez rzeczy (art. 433 i 434)
3. powstałych przez ruch przedsiębiorstwa, zakładów
4. powstałych w wyniku ruch mechanicznych środków komunikacji poruszanych za pomocą sił przyrody

Zasada słuszności ma charakter zdecydowanie najmniejsze znaczenie i pełni rolę pomocniczą.

II. Odpowiedzialnośc zwierzchnika - art. 430 kc

Art. 430. Kto na własny rachunek powierza wykonanie czynności osobie, która przy wykonywaniu tej czynności podlega jego kierownictwu i ma obowiązek stosować się do jego wskazówek, ten jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną z winy tej osoby przy wykonywaniu powierzonej jej czynności.

Podstawą odpowiedzialności przyjętej w art. 430 jest zasada ryzyka w związku z tym jest to odpowiedzialność obiektywna, odpowiedzialność za skutek. Uzasadnienie ryzyka przy odpowiedzialności zwierzchnika za podwładnego sprowadza się najczęściej do idei cuius commodum eius periculum.

Zakres zastosowania art. 430

Art. 430 stosuje się do oceny odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną osobie trzeciej, przy czym osobą tą może być podwładny tego samego zwierzchnika powierzającego wykonanie czynności sprawcy szkody. Przepis ten natomiast nie może mieć zastosowania do stosunków wzajemnych pomiędzy podwładnym jako poszkodowanym i jego zwierzchnikiem.

Do zakresu zastosowania tego przepisu nie wchodzi także odpowiedzialność Skarbu Państwa i państwowych osób prawnych nie odpowiadają na podstawie art. 430 za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy przy wykonywaniu czynności o charakterze władczym reguluje to bowiem art. 417 kc.

Art. 430 a art. 429

Nie można równocześnie oceniać roszczenia w oparciu o art. 429 i 430. Dopiero je żeli nie zachodzą przesłanki z 430 można opierać roszczenie na art. 429 np. w razie braku winy podwładnego można dowodzić winę w wyborze.

Przesłanki odpowiedzialności zwierzchnika

Przesłanki odpowiedzialności na podstawie art. 430::

szkoda została wyrządzona osobie trzeciej przez podwładnego,

wina podwładnego,

wyrządzenie szkody nastąpiło przy wykonywaniu przez podwładnego powierzonej mu czynności.

Zwierzchnik - podporządkowanie

Podstawową przesłanką dla art. 430 jest istnienie równocześnie stosunku zwierzchnictwa i podporządkowania. Zwierzchnikiem jest ten, kto na własny rachunek powierza wykonanie czynności osobie, która przy jej wykonywaniu podlega jego kierownictwu i ma obowiązek stosować się do jego wskazówek. Podwładnym zaś jest osoba podlegająca temu kierownictwu i mająca obowiązek stosowania się do poleceń danych jej przez zwierzchnika. Podwładny wykonuje czynność powierzoną mu przez zwierzchnika na "własny rachunek" tego ostatniego. W związku z tym, zwierzchnikiem określonego pracownika nie jest jego bezpośrednio przełożony, lecz samo przedsiębiorstwo państwowe lub spółka - jako osoby prawne.

Należy zauważyć że art. 430 nie może być stosowany, gdy szkodę w sposób zawiniony wyrządził podwładny pełniący obowiązki organu danej osoby prawnej i działający w tym charakterze, np. , prezes jednoosobowego zarządu spółki z o.o. Zgodnie z art. 416, osoba prawna zobowiązana jest do naprawienia szkody wyrządzonej z winy jej organu. Dlatego w takiej sytuacji osoba prawna odpowiada za czyn własny, natomiast art. 430 normuje odpowiedzialność za czyn cudzy.

Na gruncie art. 430 ważne znaczenie ma wyjaśnienie podporządkowania podwładnego. W doktrynie ustalono że chodzi tu, o podporządkowanie tylko ogólnoorganizacyjne, w szerokim znaczeniu a nie podległość wskazówkom przełożonego, wydawanym przy wykonywaniu konkretnych czynności. W konsekwencji tego, stosunkiem podporządkowania obejmuje się także działania zatrudnionych w zakładzie pracy fachowców, którym przysługuje stosunkowo szeroki zakres samodzielności..

Przełożony odpowiada za szkodę pozostającą w związku przyczynowym jedynie z czynnością powierzoną, a więc z taką czynnością, którą podwładny (pracownik) wykonywał. dla i w interesie przełożonego. Powierzając wykonywanie czynności na własny rachunek przełożony rozszerza swoją działalność za pomocą podwładnego. A contrario jeżeli czynność, przy której podwładny wyrządził szkodę, nie była wykonywana na rachunek przełożonego, to za tę szkodę przełożony nie odpowiada.

Można mieć tylko jednego zwierzchnika jest to pogląd utrwalony w doktrynie prawa. Nie może być tak, aby podwładny miał jednocześnie dwóch zwierzchników. W doktrynie przeważa pogląd, że jeżeli nie chodzi o stosunki dorywcze, związane często z towarzyszącym delegowaniu użyczeniem czy najmem narzędzi pracy, to przyjąć należy odpowiedzialność zwierzchnika tymczasowego, którego kierownictwu podwładny podlegał. pracodawcami.

Wina podwładnego

Przesłanką odpowiedzialności zwierzchnika jest zawsze wina podwładnego, rozumiana według zasad ogólnych (w art. 415), przy czym normalnym jej następstwem jest szkoda wyrządzona osobie trzeciej. Ciężar dowodu winy podwładnego, powstania szkody i jej wysokości obciąża poszkodowanego. Dla zastosowania art. 430 nie jest natomiast wymagana jakakolwiek wina po stronie zwierzchnika. Odpowiada on bowiem na zasadzie ryzyka, w sposób bezwzględny, nie może jej wyłączyć nawet okoliczność, np. braku winy w nadzorze lub w wyborze.

W związku z tym, że odpowiedzialność zwierzchnika uzależniona jest od odpowiedzialności bezpośredniego sprawcy powstaje odpowiedzialność solidarna wobec poszkodowanego na podstawie art. 441 § 1. Przepisy szczegółowe przewidują jednak wyjątki od tej reguły z których największe znaczenie ma art. 120 § 1 k.p.

Wina anonimowa

Praktyka w istotny sposób łagodzi wymaganie udowodnienia winy sprawcy szkody przez posługiwanie się pojęciem tzw. winy anonimowej. Chodzi o sytuacje gdy osoba sprawcy szkody nie jest ustalona, lecz daje się określić z pewnością jako należąca do grona podwładnych danego zwierzchnika. Wystarczy w takiej sytuacji ustalić winę sprawcy bez oceny strony psychicznej sprawcy.

Wyrządzenie szkody przy wykonywaniu powierzonej czynności

Zagadnienie to wyjaśnił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 9 grudnia 1958 r., I CR 867/58, OSPiKA 1960, poz. 292:

Wymaganie wyrządzenia szkody przy wykonywaniu powierzonej czynności oznacza, że między powierzeniem czynności a działaniem, w którego wyniku nastąpiła szkoda, powinien zachodzić związek przyczynowy i to związek takiego rodzaju, jaki w myśl obowiązujących zasad usprawiedliwia odpowiedzialność zobowiązanego do odszkodowania. Chodzi tu więc o związek przyczynowy w rozumieniu art. 361 § 1, ograniczający się do następstw normalnych, tj. takich, jakie na podstawie doświadczenia życiowego należy uznać za stanowiące z reguły skutki danego rodzaju działań lub zaniechań, w odróżnieniu od wypadków, które poza taką regułę wykraczają.

Wyjaśnienie przy wykonywaniu powierzonej czynności definiuje się przez wskazanie przypadków wyrządzenia szkody, za które osoba zobowiązana odpowiada. Z orzecznictwa i doktryny wynikają pewne postulaty w jaki sposób należy rozumieć to sformułowanie:

• art. 430 chodzi tylko o szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu powierzonej czynności, nie zaś o szkodę wyrządzoną tylko przy sposobności jej wykonywania, przy czym - z reguły - kryterium odróżniającym jest cel działania sprawcy lub związek przyczynowy między wyrządzoną szkodą a powierzoną czynnością.
• Zwrot "przy wykonywaniu powierzonej czynności", w sensie art. 430 k.c., należy interpretować w podobny sposób, jak sformułowanie użyte w art. 417 k.c. Dlatego powierzenie wykonania czynności nie musi być wyraźne i nie musi odnosić się do konkretnej czynności.
• Przewidziana w art. 120 k.p. przesłanka wyrządzenia przez pracownika szkody osobie występuje gdy pracownik wyrządza szkodę przy wykonywaniu swych obowiązków pracowniczych wówczas, gdy szkoda ta pozostaje w normalnym, wewnątrzorganizacyjnym, funkcjonalnym związku przyczynowym z powierzonymi pracownikowi czynnościami, które podjął on na podstawie stosunku pracy w celu wykonania zadań związanych z przedmiotem działalności pracodawcy.
• Art. 120 § 1 k.p. nie ma zastosowania, gdy pracownik wyrządził szkodę osobie trzeciej nie przy wykonywaniu obowiązków pracowniczych, a jedynie przy sposobności wykonywania tych obowiązków.
• Odpowiedzialność pracodawcy z art. 430 k.c. nie jest wyłączona, jeśli wyrządzający szkodę osobie trzeciej pracownik ma szeroki zakres samodzielności w powierzanych mu czynnościach pracowniczych (wyrok SN z dnia 12 maja 1999 r., II CKN 325/98, niepubl.).

Tezy z orzecznictwo dotyczące art. 430

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych, III CK 661/2004, Gazeta Prawna 2005/99 str. 22:

Bank zobowiązany jest do zapewnienia bezpieczeństwa klientowi. Jeśli tolerował niezgodne z prawem działania pracowników, jeśli nie prowadził właściwej kontroli obiegu dokumentów, co doprowadziło w efekcie do poszkodowania klienta, ponosi za to odpowiedzialność.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilnaz dnia 17 lipca 2003 r., III CKN 29/2001, Gazeta Prawna 2003/140 str. 15, Biuletyn Sądu Najwyższego 2004/1 str. 10, OSP 2005/5 poz. 59:

Przedsiębiorstwo prowadzące dystrybucję towarów za pośrednictwem autoryzowanych dilerów ma prawny obowiązek względem nabywców tych towarów badania rzetelności dilera i nadzoru nad jego działalnością handlową.

• Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstokuz dnia 21 stycznia 1999 r., I Aca 440/98 Orzecznictwo Sądów Apelacji Białostockiej 1999/1 str. 3, OSA 1999/6 poz. 27 str. 27, OSA 2000/11-12 str. 125:

Okoliczność, że odpowiedzialność jednego z pozwanych ukształtowana jest na zasadach ryzyka związanego z ruchem przedsiębiorstwa (art. 435 § 1 kc), a także wynika z odpowiedzialności na podstawie art. 430 kc za zawinione zachowanie podlegającego jego tymczasowemu kierownictwu bezpośredniego sprawcy szkody - kierowcy mechanicznego środka komunikacji, nie wyłącza odpowiedzialności drugiego z pozwanych jako jego samoistnego posiadacza na podstawie art. 436 § 1 kc, jeśli szkoda pozostaje w bezpośrednim związku przyczynowym także z ruchem środka komunikacji.

• Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 31 października 1996 r., I ACa 9/96, Wokanda 1997/8 str. 41:

Samo wejście 8-letniego dziecka na trzepak nie może być uznane za przyczynienie się do powstania szkody, gdyż w normalnym toku zdarzeń tego rodzaju zachowanie poszkodowanego nie powinno wywołać skutków dla niego szkodliwych (przewrócenie się tego urządzenia).

Pozwana nie może też żądać na podstawie art. 362 kc zmniejszenia odszkodowania należnego małoletniemu dziecku na tej podstawie, że szkoda pozostaje w związku przyczynowym z zawinieniem ojca poszkodowanego wyrażającym się w braku należytego nadzoru. Powołany przepis dotyczy bowiem zachowania się poszkodowanego, a nie innych osób.

• Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 20 maja 1992 r. I ACr 69/92, OSAiSN 1994/9 poz. 48 str. 23:

Funkcjonariusze Skarbu Państwa - nauczyciele i administracja szkoły - są zobowiązani do nadzoru nad uczniem jedynie podczas lekcji, przerw między lekcjami i zajęć pozalekcyjnych organizowanych przez szkołę, na czas których dziecko zostaje im powierzone. I tylko wówczas odpowiadają z tytułu zawinionych uchybień w nadzorze, które pozostają w związku przyczynowym z doznaną przez dziecko szkodą. Natomiast gdy dziecko doznaje szkody, wprawdzie na podwórku szkolnym, ale poza czasem, w którym podlega nadzorowi funkcjonariuszy szkoły, nauczyciele nie odpowiadają za brak nadzoru, lecz za inne zawinione działania lub zaniechania.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna i Administracyjna, z dnia 17 czerwca 1988 r., II CR 146/88, OSP 1991/9 poz. 226, OSNCP 1990/9 poz. 122:

Jeżeli nie umówiono się inaczej, przepis art. 828 § 2 kc w związku z art. 827 kc wyłącza roszczenia regresowe przeciwko nieumyślnemu sprawcy szkody, gdy jest nim osoba, za którą ubezpieczający ponosi odpowiedzialność (art. 430 kc).

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, vz dnia 30 maja 1980 r., I CR 139/80, OSPiKA 1981/9 poz. 163:

Pracownik skazany za występek z art. 145 kk popełniony przy wykonywaniu obowiązków pracowniczych odpowiada za spowodowaną tym występkiem szkodę (śmierć innej osoby, uszkodzenie ciała lub rozstrój jej zdrowia) jak za szkodę wyrządzoną nieumyślnie, chociażby samo naruszenie obowiązków pracowniczych, jak nieostrożna jazda niesprawnym techniczne pojazdem mechanicznym, było umyślne. W takim wypadku jego odpowiedzialność względem poszkodowanej osoby trzeciej jest wyłączona na podstawie art. 129 § 1 kp. Za szkodę tę odpowiada zakład pracy na podstawie art. 436 § 2 kc, względnie na podstawie art. 430 kc w związku z art. 120 § 1 kp.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 15 grudnia 1977 r., I CR 444/77:

Przełożony odpowiada za szkodę pozostającą w związku przyczynowym jedynie z czynnością powierzoną, a więc z taką czynnością, którą podwładny (pracownik) wykonywał na rachunek, tj. dla i w interesie przełożonego. Powierzając wykonywanie czynności na własny rachunek przełożony rozszerza swoją działalność za pomocą podwładnego. W konsekwencji, jeżeli czynność, przy której podwładny wyrządził szkodę, nie była wykonywana na rachunek przełożonego, to za tę szkodę przełożony nie odpowiada.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 22 kwietnia 1977 r., IV CR 46/77:

Zwrot "przy wykonywaniu powierzonej czynności" w sensie art. 430 kc należy interpretować w podobny sposób jak analogiczne sformułowanie użyte w art. 417 kc. Dlatego powierzenie wykonania czynności nie musi być wyrażone i nie musi odnosić się do konkretnej czynności. Wyłączyć z zakresu art. 430 kc należy takie stany faktyczne, w których wyrządzenie szkody nie pozostaje w żadnym związku z wykonywaniem powierzonej podwładnemu czynności, oraz wypadki, gdy "podwładny" wyrządza szkodę tylko przy sposobności spełnienia powierzonych mu obowiązków. W tym zakresie jako kryterium rozgraniczające należy wyeliminować subiektywnie ujmowane pojęcie celu, jaki miał na względzie "podwładny" (osoba, której powierzono wykonanie czynności).

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 2 grudnia 1975 r., II CR 621/75

OSPiKA 1977/6 poz. 105:

Za szkodę, której doznał uczestnik imprezy sportowej, odpowiada osoba organizująca imprezę i do której należy ogólny nadzór, a nie osoba, która zorganizowała imprezę tylko od strony technicznej.

Obowiązek ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków rozciąga się nie tylko na czynnych członków klubów sportowych, lecz również na byłych członków klubów sportowych, biorących udział w imprezie sportowej.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 30 kwietnia 1975 r., II CR 140/75

Zaangażowanie fachowego personelu kolonijnego w zasadzie zwalnia jednostkę organizującą kolonię letnią dla dzieci swoich pracowników od bezpośredniego dozoru nad dziećmi, jednakże nie oznacza to uwolnienia pracowników przedsiębiorstwa, do których należy zorganizowanie kolonii, od obowiązku zapoznania personelu kolonijnego sprawującego opiekę nad wyjazdem dzieci z takimi właściwościami terenu, na którym zlokalizowana jest kolonia, których znajomość jest niezbędna do zapewnienia dzieciom bezpieczeństwa.

Jeżeli w następstwie takiego zaniedbania dziecko będące uczestnikiem kolonii ulegnie nieszczęśliwemu wypadkowi jednostka organizująca kolonie (spółdzielnia) odpowiada za szkodę na podstawie art. 430 kc. Do przyjęcia winy osoby, o której mowa w art. 430 kc, nie jest potrzebne wykazanie, że osoba ta naruszyła przepisy dotyczące bezpieczeństwa dla życia i zdrowia ludzkiego; wystarczy, jeżeli wina tej osoby polega na zaniechaniu zasad ostrożności i bezpieczeństwa wynikających z doświadczenia życiowego i okoliczności danego wypadku.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 14 maja 1974 r., II CR 191/74:

Agent nie jest podwładnym PZU w rozumieniu przepisu art. 430 kc.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 24 stycznia 1974 r., II CR 794/73

Biuletyn Informacyjny Sądu Najwyższego 1974/4 poz. 72:

Przepis art. 652 kc nie ogranicza odpowiedzialności wykonawcy za skutki winy własnej lub winy swoich pracowników, a jedynie pozwala w pewnych okolicznościach rozszerzyć odpowiedzialność wykonawcy w stosunku do osób trzecich na zasadzie ryzyka z mocy art. 430 kc.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 25 kwietnia 1973 r., I CR 306/73

OSNCP 1974/2 poz. 34:

Na trenerze sportowym spoczywa - zgodnie z ogólną zasadą wzmożonej odpowiedzialności zawodowej osób z określoną wiedzą fachową, zdolnych ze względu na tę wiedzę do realnego przewidywania następstw swego zachowania się - szczególny obowiązek zapewnienia prawidłowego przebiegu treningu, nie tylko pod względem przestrzegania obowiązujących w danej dyscyplinie sportu reguł walki, ale także pod względem przydatności (kondycji, stanu zdrowia itp.) zawodników do udziału w treningu. Obowiązek ten dotyczy zwłaszcza treningów bokserskich, zawsze związanych z większym niż w innych dziedzinach sportu niebezpieczeństwem.

Jeżeli mający brać udział w treningu pięściarz zgłasza trenerowi niemożność wzięcia udziału w treningu ze względu na stan swego zdrowia, a trener nie ma możności zasięgnięcia opinii lekarza lub zaniechał jej zasięgnięcia, jest on obowiązany w każdym wypadku zwolnić zawodnika od treningu. Odmowa zwolnienia zawodnika stanowi o winie w spowodowaniu szkody, będącej następstwem urazów doznanych podczas treningu, i uzasadnia odpowiedzialność trenera za szkodę na podstawie art. 415 kc, klubu sportowego zaś na podstawie art. 430 kc.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 7 września 1972 r., I CR 374/72

OSPiKA 1974/2 poz. 28:

1. Lekceważenie przez pracownika organu administracji osób pokrzywdzonych, szukających obiecanej pomocy, dyskwalifikuje tego pracownika. Przypisanie więc pracownikowi takiego lekceważenia narusza jego cześć.

2. Zasięg przekazu telewizyjnego i masowość jego odbioru wymagają szczególnej ostrożności i wystrzegania się bezprawnego naruszenia czyjejś czci.

Jeżeli audycja telewizyjna, reportażowego charakteru, była nadawana "na żywo" w warunkach, w których reporter nie mógł zapobiec treści wypowiedzi poszczególnych rozmówców, to za tę treść może odpowiadać tylko rozmówca. Jeżeli jednak audycja została najpierw nagrana i dopiero po pewnej adiustacji nadana, za jej treść odpowiadają redaktorzy, a za nich - zgodnie z odpowiednio zastosowanym art. 430 kc - Komitet do Spraw Radia i Telewizji "Polskie Radio i Telewizja".

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, z dnia 15 października 1971 r., I PR 304/71, OSPiKA 1972/7-8 poz. 140, Nowe Prawo 1975/5 str. 805:

W świetle § 12 instrukcji Biura Samorządu i Organizacji CRS z dnia 20 stycznia 1964 r. w sprawie obsługi prawnej spółdzielni i ich związków (organizacji spółdzielczych) zrzeszonych w CRS (Informator dla spółdzielni 1964 r. Nr 7 poz. 24) radca prawny nie jest związany żadnymi poleceniami ani żądaniami swoich przełożonych w zakresie treści wydawanych przez siebie opinii prawnych. Natomiast opinie dotyczące zatrudnienia lub zwolnienia przez zrzeszoną organizację spółdzielczą radcy prawnego nie są opiniami prawnymi. W razie bowiem naruszenia czci przez pracownika przy wykonywaniu powierzonych mu czynności podlegających kierownictwu zakładu pracy, zakład ten, na żądanie osoby, której cześć została naruszona, obowiązany jest z mocy art. 24 § 1 i art. 430 kc złożyć oświadczenie potrzebne do usunięcia skutków naruszenia czci.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, z dnia 31 grudnia 1970 r., II PR 276/69:

W okolicznościach sprawy nie ulega wątpliwości, że za szkodę Huty, o której mowa w sprawie, a której głównymi sprawcami są przede wszystkim pozwani pracownicy - odpowiedzialna jest także powodowa spółdzielnia, która nie wykonała względnie nienależycie wykonała zawartej z Hutą umowy o dostawę obuwia ochronnego, chociaż otrzymała za to obuwie zapłatę (art. 239 kz obecnie art. 471 kc). Nie dałoby się wykluczyć także deliktowej odpowiedzialności powodowej Spółdzielni za szkodę Huty, albowiem szkoda ta powstała z przestępnej działalności również pracowników powódki, za działanie których powódka odpowiada (art. 145 kz obecnie art. 430 kc). Huta mogłaby zatem żądać naprawienia całej szkody zarówno od pozwanych pracowników powódki, jak i od powodowej spółdzielni, przy czym wszyscy oni odpowiadaliby za tę szkodę bądź to solidarnie, bądź to in solidum, zależnie od tego, czy odpowiedzialność spółdzielni byłaby odpowiedzialnością deliktową, czy też kontraktową. Skutek praktyczny byłby jednak ten sam, albowiem w obu wypadkach powodowa Spółdzielnia zapłaciwszy dług Hucie czy to w całości czy to w części, miałaby regres do współdłużników (art. 18 i art. 137 kz, obecnie art. 376 i art. 441 § 2 kc). Jeśli zatem powodowa Spółdzielnia jako dłużnik Huty zapłaciła jej w związku z wyrządzoną jej szkodą karę umowną z mocy prawomocnego orzeczenia arbitrażowego, to w świetle tego co wyżej powiedziano przysługiwałoby jej roszczenie zwrotne (regresowe) do pozwanych jako współdłużników o zwrot części jakie na nich przypadałyby. Dotyczy to także zasądzonych od powódki orzeczeniem arbitrażowym odsetek od kwoty kary umownej oraz kosztów postępowania arbitrażowego.

Rewizja niesłusznie kwestionuje oddalenie powództwa w zakresie marży zarobkowej w kwocie 48.787 zł. Słusznie bowiem Sąd Wojewódzki uznał, że od nielegalnej transakcji butami, o jaką chodzi w sprawie, powódce nie mogła przysługiwać jakakolwiek marża zarobkowa. Jeśli zatem powódka została słusznie zobowiązana orzeczeniem arbitrażowym do zwrotu Hucie marży jako nienależnie pobranej, to nie ma ona także podstaw do żądania zapłaty tejże marży przez pozwanych.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, z dnia 24 czerwca 1969 r.,I PR 157/69

Ustalenie, że szkoda wynikła z przestępstwa nie musi opierać się na wyroku skazującym sądu karnego, albowiem sąd cywilny w braku wyroku skazującego władny jest samodzielnie dokonać takiego ustalenia. Zgodnie zaś z jednolitym już w tym względzie orzecznictwem, niezbędne jest w takim przypadku jedynie ustalenie istnienia znamion przestępstwa oznaczonych w prawie karnym. Natomiast nie jest konieczne imienne wskazanie sprawcy przestępstwa, wystarcza bowiem ustalenie, że sprawcą jest organ zakładu pracy, lub którykolwiek z jego pracowników, bądź osoba, za której postępowanie zakład pracy jest odpowiedzialny w myśl art. 429 lub art. 430 kc (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 21 listopada 1967 r. III PZP 34/67 OSNCP 1968/6 poz. 94).

Dla przyjęcia występku, o którym mowa w art. 442 § 2 kc nie chodzi tylko o samo naruszenie przez zakład pracy konkretnego przepisu z zakresu BHP, które bez względu na skutki takiego uchybienia może być karalne jako wykroczenie, lecz właśnie o skutki tego rodzaju zawinionych uchybień zakładu pracy w postaci ciężkiej choroby pracownika. Takie zaś uchybienie kwalifikuje się, co najmniej jako występek nieumyślny z art. 286 § 3 kk. Bieg przedawnienia z art. 283 § 4 kodeksu zobowiązań w przypadku szkody wynikłej z choroby zawodowej rozpoczyna się od dnia ustania stanu zagrażającego zdrowiu lub życiu poszkodowanego, w takim bowiem przypadku chodzi z reguły o przestępstwo ciągłe

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 8 lipca 1968 r., II CR 216/6, OSPiKA 1969/7-8 poz. 163, Nowe Prawo 1970/3 str. 398

1. Uprawianie pewnych gałęzi sportu związane jest z ryzykiem. Istnieją ścisłe reguły gry i walki, których przestrzeganie ma na celu zmniejszenie do minimum niebezpieczeństwa uszkodzenia ciała lub utraty życia. Im bardziej niebezpieczny jest dany rodzaj sportu, tym bardziej skrupulatnie należy przestrzegać ustalonych reguł sportowych. Ten, kto te reguły narusza, popełnia czyn niedozwolony, rodzący obowiązek naprawienia szkody (art. 415 kc, art. 134 kz).

2. Klub sportowy, wystawiający zawodnika do walki, powierza mu wykonanie określonej czynności i bierze na siebie podwójną odpowiedzialność: z jednej strony za jego kondycję fizyczną i przygotowanie techniczne, chroniące od wypadku jego samego, a z drugiej strony za to, że będzie on walczył czysto, zgodnie z regulaminem sportowym, nie narażając na szkodę swego przeciwnika.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 15 czerwca 1967 r., II CR 74/67

Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność z mocy art. 417 i 430 kc za zwykłe zaniedbania lekarza w dziedzinie diagnozy i terapii nie związane ze sztuką lekarską sensu stricto.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 19 maja 1967 r., I CR 656/66

Gdyby nawet przyjąć, iż Z. przywłaszczył sobie obuwie i dopomogli mu w tym pracownicy pozwanego Zrzeszenia, to za ich czyny przestępcze strona pozwana nie mogłaby ponosić odpowiedzialności, gdyż wedle art. 145 kz (obecnie art. 430 kc) szkoda musiałaby być wyrządzona przy wykonywaniu powierzonych czynności, a nie przy okazji ich wykonywania.

III. Odpowiedzialność Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego innych osób prawnych wykonujących władzę.

Art. 417. Art. 417. § 1. § 1. Za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej ponosi odpowiedzialność Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego lub inna osoba prawna wykonująca tę władzę z mocy prawa. § 2. Jeżeli wykonywanie zadań z zakresu władzy publicznej zlecono, na podstawie porozumienia, jednostce samorządu terytorialnego albo innej osobie prawnej, solidarną odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę ponosi ich wykonawca oraz zlecająca je jednostka samorządu terytorialnego albo Skarb Państwa.

Art. 417 w brzmieniu po zmianach ustawą z 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy - kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. 2004 r. Nr 162, poz. 1692)przyjmuje, że przesłanką odpowiedzialności jest wykonywanie władzy publicznej niezgodnie z prawem, co oznacza, że wykonującemu władzę publiczną - bez względu na sposób i formę działania - można postawić zarzut działania z naruszeniem prawa. Za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu władzy publicznej odpowiada ta osoba prawna, z którą związana jest jednostka organizacyjna lub osoba fizyczna wykonująca uprawnienia władzy publicznej. Będzie to Skarb Państwa, jednostka samorządu terytorialnego albo inna osoba prawna wykonująca władzę publiczną na podstawie prawa.

Art. 417 § 1 wprowadza zasadę, że za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu władzy publicznej odpowiada ta osoba prawna, z którą związana jest jednostka organizacyjna bez osobowości prawnej lub osoba fizyczna wykonująca uprawnienia władzy publicznej. W związku z tym będą to:

• Skarb Państwa,
• jednostki samorządu terytorialnego,
• inne osoby prawne wykonujące władzę publiczną z mocy prawa.

Skarb Państwa

Art. 417 jest podstawą odpowiedzialności Skarbu Państwa jako szczególnej państwowej osoby prawnej, cywilnoprawnej utożsamianej z Państwem, który występuje w obrocie cywilnoprawnym. Chodzi więc o działanie Skarbu Państwa w sferze stosunków cywilnoprawnych, o charakterze majątkowym, z innymi podmiotami na zasadzie równorzędności. W takich przypadkach Skarb Państwa jest w stosunkach cywilnoprawnych podmiotem praw i obowiązków, które dotyczą mienia państwowego, nienależącego do innych państwowych osób prawnych. W rezultacie, każda czynność cywilnoprawna państwowej jednostki organizacyjnej jest czynnością Skarbu Państwa. Sąd Najwyższy wyjaśnił w orzeczeniu z 11 maja 1999 r., I CKN 1148/97, że Skarb Państwa stanowi scalony i o jednolitym charakterze podmiot; niezależnie od liczby wskazanych w pozwie i w orzeczeniu sądowym jednostek organizacyjnych, stroną jest zawsze Skarb Państwa, a nie wskazane jednostki.

Inna sytuacja występuje jeżeli Państwo działa jako władza na podstawie prawa konstytucyjnego i ustaw o charakterze ustrojowym, nie będącymi normami prawa cywilnego, to nie występuje jako Skarb Państwa - jako osoba prawna. Państwo działając w ramach imperium nie wkracza w stosunki cywilnoprawne. Nie ma przy tym żadnego znaczenia, że te same państwowe jednostki organizacyjne mogą występować zarówno wówczas, gdy państwo działa w ramach imperium, jak i w ramach dominium.

Wykonywanie władzy publicznej

Pojęcie wykonywanie władzy publicznej określone w art. 417 § 1 obejmuje tylko takie działania, które ze swej istoty, a więc ze względu na charakter i rodzaj funkcji przynależnej władzy publicznej, wynikają z kompetencji określonych w samej Konstytucji oraz innych przepisów prawa. Chodzi zatem o działanie w takim obszarze, w którym może dojść do naruszenia prawa i wolności jednostki ze strony władzy publicznej. Wyrządzenie szkody przez niezgodne z prawem wykonywanie władzy publicznej (w wyżej podanym znaczeniu) uzasadnia odpowiedzialność Skarbu Państwa na podstawie art. 417 § 1, gdy chodzi o państwowe jednostki organizacyjne bez osobowości prawnej czyli stationes fisci Skarbu Państwa bądź funkcjonariuszy państwowych wykonujących uprawnienia do wykonywania władzy publicznej. W konsekwencji należy stwierdzić, że art. 417 § 1 jest podstawą odpowiedzialności Skarbu Państwa wówczas, gdy szkoda została wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie funkcjonariusza państwowego lub państwowej jednostki organizacyjnej bez osobowości prawnej uprawnionych do wykonywania władzy publicznej.

Jednostka samorządu terytorialnego

1. Gmina i inne gminne osoby prawne

Dla zastosowania art. 417 szczególne znaczenie ma to, że samorząd terytorialny jest odrębnym od państwa podmiotem. Konsekwencją tego jest przyznanie osobowości prawnej jednostkom samorządu terytorialnego. Wynika to wyraźnie z przepisów ustrojowych. Przepisy te _ odnośnie do gminy zawarte są w ustawie z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591). Zgodnie z art. 1 ust. 2 tej ustawy, przez gminę należy rozumieć wspólnotę samorządową, którą z mocy prawa tworzą mieszkańcy gminy, oraz odpowiednie terytorium. Gmina jest osobą prawną. Do zakresu działania gminy należą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, jeżeli nie są zastrzeżone ustawami na rzecz innych podmiotów, przy czym gmina wykonuje zadania własne oraz zadania zlecone. W drodze ustawy można przekazać gminie nowe zadania własne , jak również nakładać obowiązek wykonywania zadań zleconych z zakresu administracji rządowej ( art. 8 ust. 1). Zadania z zakresu administracji rządowej gmina może również wykonywać na podstawie porozumienia z organami administracji rządowej.

Organami gminy jako osoby prawnej są: rada gminy - jako organ stanowiący i kontrolny i wójt, burmistrz lub prezydent miasta - jako organ wykonawczy.

Ustawa o samorządzie gminnym przewiduje też związki międzygminne. Związek taki ma osobowość prawną, a jego organami są: zgromadzenie związku - jako organ stanowiący i kontrolny, oraz zarząd związku - jako organ wykonawczy.

Obok gminy i związku międzygminnego - jako jednostek samorządu terytorialnego - występują także inne gminne osoby prawne, które mogą występować na szczeblu gminy, powiatu i województwa. Te inne osoby prawne mogą być kreowane w dwojaki sposób. Z jednej strony, mogą być kreowane w drodze ustawy, która nada im taki status, z drugiej strony zaś - mogą być powoływane lub tworzone przez gminy. W szczególności gmina może utworzyć spółki kapitałowe, co przewidują wyraźnie przepisy ustawy z 20 grudnia 1996 r. o gospodarce komunalnej jako prawne formy prowadzenia działalności komunalnej obok zakładu budżetowego. Spółki kapitałowe, których gmina jest jedynym udziałowcem, to gminne osoby prawne (samorządowe osoby prawne).

Oprócz spółek kapitałowych, samorządowymi osobami prawnymi na szczeblu gminy mogą być: stowarzyszenia gmin oraz fundacje, których założycielem jest gmina.

Wyodrębnienie gminy, związku międzygminnego oraz innych gminnych osób prawnych jest - dla art. 417 - istotne, ponieważ osoby te ponoszą odrębną odpowiedzialność.

2. Powiat

Zgodnie z art. 1 ust. 2 ustawy z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym , przez powiat należy rozumieć lokalną wspólnotę samorządową, którą z mocy prawa tworzą mieszkańcy powiatu, oraz odpowiednie terytorium. Powiat ma osobowość prawną. Powiat - jako jednostka samorządu terytorialnego - wykonuje określone ustawami zadania publiczne o charakterze ponadgminnym. Jednocześnie - zgodnie z art. 4 ust. 4 ustawy o samorządzie powiatowym - ustawy mogą określać niektóre sprawy należące do zakresu działania powiatu, jako zadania z zakresu administracji rządowej, wykonywanej przez powiat. Powiat może też zawierać porozumienia: z jednej strony, z organami administracji rządowej w sprawie wykonywania przez powiat zadań publicznych z zakresu administracji rządowej, z drugiej strony - z jednostkami lokalnego samorządu gminnego i województwem w sprawie powierzenia prowadzenia zadań publicznych (art. 5 ust. 2). 

Organami powiatu są: rada powiatu jako organ stanowiący i kontrolny oraz zarząd powiatu jako organ wykonawczy. Istnieją także miasta na prawach powiatu. Funkcje organów powiatu w takich miastach pełni rada miasta i zarząd miasta. Miasto na prawach powiatu, jako jednostka samorządu terytorialnego, wykonuje, z jednej strony, zadania gminy, z drugiej strony - zadania powiatu.

Na szczeblu powiatu mogą też funkcjonować związki powiatów, które mają osobowość prawną. Poza powiatem i związkiem powiatów istnieją też inne powiatowe osoby prawne. Chodzi tu o osoby prawne, którym ustawa może wprost nadać taki statut, oraz o osoby prawne, które na podstawie odrębnych ustaw mogą być tworzone wyłącznie przez powiat np. jednoosobowe spółki kapitałowe, fundacje, stowarzyszenia powiatów.

Podobnie jak przy gminnych osobach prawnych na podstawie art. 417 odrębną odpowiedzialność ponoszą powiat, związek powiatów oraz powiatowe osoby prawne.

3. Województwo

Status prawny województwa regulują przepisy ustawy z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa. Województwo ma osobowość prawną, a jego organami są sejmik województwa i zarząd województwa. Oprócz województwa wyróżnia się inne wojewódzkie osoby prawne, tj. takie, którym status ten nadaje ustawa, lub takie, które utworzone są wyłącznie przez województwo, np. jednoosobowe spółki kapitałowe. Te inne wojewódzkie osoby prawne ponoszą odrębną od województwa odpowiedzialność.

Zgodnie z art. 16 ust. 2 Konstytucji samorząd terytorialny uczestniczy w sprawowaniu władzy publicznej, przysługującą mu w ramach ustaw istotną część zadań publicznych samorząd wykonuje w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność. W związku z tym jednostki samorządu terytorialnego są podmiotami władzy publicznej. Art. 163 Konstytucji stanowiąc, że samorząd terytorialny wykonuje zadania publiczne niezastrzeżone przez Konstytucję lub ustawy dla organów innych władz publicznych, wprowadza bardzo istotną zasadę domniemania jego kompetencji.

Inne niż Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego osoby prawne, wykonujące publiczną z mocy prawa

Będą to przede wszystkim państwowe i komunalne osoby prawne oraz inne instytucje publiczne wyposażone w osobowość prawną, jeżeli tylko powierzono im wykonywanie władzy publicznej. Podstawowe znaczenie ma więc ustalenie, czy działanie tej innej osoby prawnej istotnie nosi cechy wykonywania władzy publicznej, czyli obejmuje takie działania, które ze swej istoty, a więc ze względu na charakter i rodzaj funkcji przynależnej władzy publicznej wiążą się z reguły z możliwością władczego kształtowania sytuacji jednostki. Ustawowe więc przyznanie innej osobie prawnej zadania z zakresu władzy publicznej oznacza przyznanie jej określonej kompetencji, a zarazem stosownych środków prawnych niezbędnych do realizacji tego zadania. To uzasadnia wyłączną odpowiedzialność tego podmiotu za szkodę wyrządzoną przy wykonaniu tego zadania, jeżeli nastąpiło to niezgodnie z prawem.

Przykładem osoby prawnej, która realizuje z mocy prawa zadania z zakresu władzy publicznej jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych utworzony ustawą z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych. Zgodnie z art. 66 ust. 1, Zakład jest państwową jednostką organizacyjną, wyposażoną w osobowość prawną, który realizuje zadania określone w art. 68-71 ustawy, m.in. stwierdza i ustala obowiązek ubezpieczeń społecznych, ustala uprawnienia do świadczeń z ubezpieczeń społecznych, wymierza i pobiera składki na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenia zdrowotne, Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, dysponuje środkami finansowymi funduszu ubezpieczeń społecznych itp. Kwalifikacja tych zadań do sfery władzy publicznej nie budzi wątpliwości, zwłaszcza na mocy art. 64 ust. 4 ustawy. Postanowiono tam jednoznacznie, że w zakresie prowadzonej działalności, o której mowa w art. 68-71, Zakładowi przysługują środki prawne właściwe organom administracji państwowej.

Innym przykładem jest Narodowy Fundusz Zdrowia utworzony ustawą z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowych ze środków publicznych (Dz. U. Nr 210, poz. 2135), wymienione w art. 97 ust. 1-4 również należy zakwalifikować do sfery władzy publicznej. Narodowy Fundusz Zdrowia będący państwową jednostką organizacyjną, mającą osobowość prawną, jest niewątpliwie bardzo istotnym elementem struktur organizacyjnych, należącym do sektora publicznego, wykonuje on ustawowo określone zadania w zakresie ochrony zdrowia.

Państwową osobą prawną jest także Narodowy Bank Polski. Niektóre jego zadania określone ustawowo mają charakter działań z zakresu władzy publicznej.

Państwowe szkoły wyższe - jako osoby prawne objęte przepisami ustawy z 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz. U. Nr 65, poz. 385) - wykonują także niektóre zadania o charakterze działań władczych ze sfery publicznej.

Ustawowe przekazanie wykonywania zadań z zakresu władzy publicznej może być także przypisane osobom prawnym, które nie są państwowymi lub komunalnymi osobami prawnymi. Przykładem może być parafia, gdy proboszcz, asystując przy zawieraniu małżeństwa, ma obowiązek podjąć nakazane prawem czynności (złożenie w ciągu 5 dni od zawarcia małżeństwa wniosku o wpis w aktach stanu cywilnego). Niewykonanie tych czynności spowoduje, że małżeństwo nie zostaje zawarte.

Wykonywanie władzy publicznej na podstawie porozumienia

Wykonywanie zadań z zakresu władzy publicznej może być także zlecone na podstawie porozumienia zawartego między Skarbem Państwa a jednostką samorządu terytorialnego lub między Skarbem Państwa a inną osobą prawną. Możliwe jest także zawarcie porozumienia w tym przedmiocie między jednostką samorządu terytorialnego a inną osobą prawną. Przekazanie w drodze porozumienia wykonywania prerogatyw władzy publicznej skutkuje tym, że za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem wykonanie zleconego zadania z zakresu władzy publicznej solidarną odpowiedzialność ponosi zarówno jednostka zlecająca, jak i wykonawcza. Podmiot zlecający odpowiada solidarnie z wykonawcą, jeśli temu ostatniemu - jako bezpośredniemu sprawcy szkody - można przypisać zarzut działania niezgodnego z prawem.

Z art. wynika że 417 § 2 jeżeli źródłem wykonywania zadań z zakresu administracji rządowej, przez jednostkę samorządu terytorialnego jest ustawa, to odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu tego zadania ponosi wyłącznie jednostka samorządu terytorialnego. Innym przypadkiem jest sytuacja gdy źródłem wykonywania zadania z zakresu administracji rządowej przez jednostkę samorządu terytorialnego jest porozumienie, wtedy wynikłą szkodę ponoszą solidarną odpowiedzialność Skarb Państwa i jednostka samorządu terytorialnego.

Te same reguły dotyczą innej osoby prawnej, która wykonuje zadania z zakresu władzy publicznej bądź to na podstawie ustawy, bądź to na mocy porozumienia ze Skarbem Państwa lub jednostką samorządu terytorialnego.

Odpowiedzialność podmiotów zlecających wykonywanie władzy publicznej, czyli Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego, opiera się w tym wypadku na zasadzie ryzyka, podobnie jak reguluje to art. 474. Zgodnie z ogólną regułą, którą wyraża art. 441 § 1 przepis art. 417 § 2 stanowi o solidarnej odpowiedzialności podmiotu wykonującego na podstawie zlecenia władzę publiczną i podmiotu zlecającego.

Odpowiedzialność funkcjonariuszy państwowych

Art. 417 nie przewiduje odpowiedzialności osób fizycznych. Nie oznacza to wyłączenia osobistej odpowiedzialności osób fizycznych należących do kategorii tzw. funkcjonariuszy publicznych, jeżeli z ich własnym działaniem lub zaniechaniem była związana szkoda. W takiej sytuacji odpowiedzialność tych osób będzie się opierać na art. 415, a więc na zasadzie winy.

Niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej

Wedle art. 417 źródłem szkody jest niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej. Będą to wszelkie czynności związane z wykonywaniem imperium, a więc zarówno czynności faktyczne np. niezgodne z prawem zastosowanie środków bezpośredniego przymusu, jak i indywidualne rozstrzygnięcia podjęte przy zachowaniu określonej procedury, np. decyzja, zarządzenie itp. Natomiast art. 417 nie obejmuje odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez Skarb Państwa, jednostkę samorządu terytorialnego lub inną osobę prawną przy wykonywaniu zadań nieobjętych zakresem władzy publicznej w takiej sytuacji będą miały zastosowanie ogólne zasady odpowiedzialności.

Bezprawność - czyli kiedy zachodzi niezgodność z prawem

Przy stosowaniu art. 417 przesłankę bezprawności ujętą w formule "działanie lub zaniechanie niezgodne z prawem" należy ujmować ściśle, jako zaprzeczenie zachowania uwzględniającego nakazy i zakazy wynikające z normy prawnej. Będzie to zatem: niezgodność z konstytucyjnie rozumianymi źródłami prawa, czyli Konstytucją, ustawami, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi oraz rozporządzeniami. Ponadto w zakres tego pojęcia będzie wchodził dorobek prawny Wspólnoty Europejskiej i prawa stanowione przez Unię Europejską. Normy te mają pierwszeństwo w razie kolizji z normami zawartymi w ustawach RP, rozporządzeniach, czy aktach prawa miejscowego. W doktrynie istnieje zgodność że w sytuacji, gdy określony akt prawny regulujący kompetencje organów władzy publicznej odsyła do kryteriów pozaprawnych, tj. klauzul generalnych, norm obyczajowych (np. standardów właściwego postępowania urzędnika), to te klauzule mogą też stanowić kryterium oceny bezprawności. Natomiast jeżeli nie istnieje w akcie prawnym taka norma odsyłająca to nie może stanowić podstawy do odpowiedzialności zachowanie niezgodne z normami obyczajowymi, moralnymi.

Szkoda

Przesłanką odpowiedzialności odszkodowawczej z art. 417 jest szkoda w rozumieniu art. 361§ 2, czyli obejmująca straty oraz utracone korzyści, które poszkodowany mógł osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono. Poszkodowany może także żądać zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę w przypadkach wskazanych w ustawie- art. 445 i 448. Dla zakresu obowiązku odszkodowawczego w przypadku szkód wyrządzonych niezgodnym z prawem działaniem lub zaniechaniem przy wykonywaniu władzy publicznej istotne znaczenie ma wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 23 września 2003 r., K 20/02 (OTK-A 2003, nr 7, poz. 76), w którym stwierdzono, że: "art. 160 § 1 ustawy z 14 czerwca 1960 r. - kodeks postępowania administracyjnego (tekst jednolity: Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071) oraz art. 260 § 1 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. - ordynacja podatkowa (Dz. U. Nr 137, poz. 926) w części ograniczającej odszkodowanie za niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej do rzeczywistej szkody są niezgodne z art. 77 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej". Zasada ta znajduje zastosowanie do szkód powstałych po 17 października 1997 r., tj. po dniu wejścia w życie Konstytucji RP. 

Zgodnie z art. 77 ust. 1 Konstytucji "każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody wyrządzonej mu przez niezgodne z prawem działania organu władzy publicznej". Uprawnionym do odszkodowania od podmiotów wykonujących władzę publiczną może być zatem zarówno osoba fizyczna, osoba prawna, jak i jednostka organizacyjna która nie ma osobowości prawnej, lecz wyposażona w zdolność prawną.

Szkoda "przy wykonywaniu władzy publicznej"

Treść art. 417 § 1 wskazuje, że wyrządzenie szkody ma nastąpić przy wykonywaniu władzy publicznej. W tym przedmiocie w pełni jest przydatne dotychczasowe orzecznictwo Sądu Najwyższego ukształtowane na tle poprzedniego brzmienia art. 417. Ujmowanie związku między wyrządzeniem szkody a wykonywaniem władzy publicznej powinno uwzględniać cel działania organu władzy publicznej. Jeżeli szkoda wynikła jedynie przy okazji (sposobności) wykonywania władzy publicznej, to związek funkcjonalny z reguły nie istnieje. Ustalając związek między wykonywaniem władzy publicznej a szkodą należy jednak mieć na uwadze, że dla przypisania odpowiedzialności nie ma potrzeby ustalania bezpośredniego sprawcy szkody, nie ma więc znaczenia ustalanie statusu, charakteru funkcji i pozycji bezpośredniego sprawcy szkody, a przedmiotem oceny jest zachowanie się danej instytucji (struktury), ale nie konkretnej osoby w ramach tej instytucji.

Zasada ryzyka

Na gruncie art. 417 w poprzednim brzmieniu, konieczną przesłanką odpowiedzialności Skarbu Państwa z art. 417 była wina funkcjonariusza. Obecnie wystarczającą przesłanką pozostaje niezgodność z prawem działania organów władzy publicznej, co oznacza w kategoriach prawa cywilnego związanie odpowiedzialności z przesłanką obiektywną. Jest to więc odpowiedzialność na zasadzie ryzyka

Dla przyjęcia odpowiedzialności odszkodowawczej z art. 417 nie ma znaczenia formalny status osoby będącej sprawcą szkody, lecz charakter i rodzaj podejmowanych przez nią czynności, jako związanych z wykonywaniem władzy publicznej mieszczącej się w obszarze kompetencji danej instytucji. Nie trzeba ustalać osoby bezpośredniego sprawcy szkody, lecz wystarczy ustalenie istnienia związku między wykonywaniem władzy publicznej, czyli funkcjonowaniem danej instytucji i szkodą. Nie zachodzi też potrzeba oceny zachowania się określonej osoby z punktu widzenia jej postępowania jako niezgodnego z prawem, lecz przedmiotem oceny będzie zachowanie się określonej struktury władzy publicznej

Ustawy szczegółowe przewidują modyfikacje zasad ogólnych odpowiedzialności funkcjonariuszy państwowych:

• Szczególne przypadki odpowiedzialności Skarbu Państwa - odpowiedzialność za szkody związane z funkcjonowaniem organów wymiaru sprawiedliwości
• Odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy sił porządkowych
• Odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy oświaty i wychowania
• Odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy służby zdrowia
• Odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody wynikłe z naruszenia obowiązku utrzymania dróg publicznych w należytym stanie

Wybrane tezy z orzecznictwa dotyczące art. 417

• Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 26 kwietnia 2006 r., III CZP 125/2005, Rzeczpospolita 2006/99 str. C1, Biuletyn Sądu Najwyższego 2006/4:

Przepis art. 417 § 1 kc w związku z art. 77 ust. 1 Konstytucji RP, mający zastosowanie do zdarzeń i stanów prawnych powstałych przed dniem 1 września 2004 r., stanowi podstawę prawną odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkodę wyrządzoną wydaniem i wykonaniem nieostatecznej decyzji organu podatkowego pierwszej instancji, następnie uchylonej

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 4 listopada 2005 r., V CK 343/2005, Rzeczpospolita 2005/260 str. C1, Gazeta Prawna 2005/222 str. 23

Za to, że przyszła woda i wyrządziła szkody, skarb państwa nie odpowiada. Odpowiada natomiast za straty, którym można by zapobiec, gdyby w odpowiednim czasie ogłoszono alarm przeciwpowodziowy dla danej miejscowości.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 18 lutego 2005 r., V CK 461/2004, Rzeczpospolita 2005/43 str. C5

Skarb państwa odpowiada za szkody, jakie ponieśli rolnicy małżonkowie K. w lipcu 1997 r. wskutek spóźnionego ogłoszenia alarmu przeciwpowodziowego.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 6 października 2004 r. , I CK 447/2003, Gazeta Prawna 2004/197 str. 21, Rzeczpospolita 2004/236 str. C1

Jeśli przez 60 lat Skarb Państwa nie zrobił nic, by zrealizować uprawnienia osób, które pozostawiły majątek na kresach, to przekroczony został wszelki rozsądny ku temu czas i jest to zachowanie bezprawne. Dlatego osobom tym przysługuje roszczenie o odszkodowanie.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 7 kwietnia 2004 r., I CK 624/2003, Rzeczpospolita 2004/107 str. C2

Gmina może domagać się na drodze sądowej odszkodowania od skarbu państwa za szkody wyrządzone wskutek przekazania subwencji z opóźnieniem lub w wysokości niższej od należnej. Może też żądać przed sądem cywilnym różnicy między kwotą subwencji należną i otrzymaną w zaniżonej wysokości.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 14 grudnia 2004 r., II CK 248/2004, Gazeta Prawna 2005/1 str. 17

Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wydaniem decyzji podatkowej (art. 260 Ordynacji podatkowej) w granicach normalnego związku przyczynowego (art. 361 kc).

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Karna, z dnia 5 sierpnia 2004 r., III CK 332/2003, Biuletyn Prawa Karnego 2005/1

Nie ulega wątpliwości, że podstawą dochodzenia roszczenia przeciwko Skarbowi Państwa o naprawienie szkody wynikłej na skutek zaniechania działania przez funkcjonariusza państwowego, jest istnienie obowiązku podjęcia określonego działania. Na tle prawa konstytucyjnego w grę mogłoby wchodzić tu jedynie zaniechanie podjęcia obowiązku przewidzianego w przepisach prawa. Uchybienie obowiązkowi tylko takiej rangi można by zakwalifikować jako zachowanie niezgodne z prawem, skutkujące odpowiedzialnością odszkodowawczą. Jak to bowiem podkreślił Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku z dnia 4 grudnia 2001 r. SK 18/2000 (OTK ZU 2001/8 poz. 256), "niezgodność z prawem" w świetle art. 77 ust. 1 Konstytucji musi być rozumiana ściśle, zgodnie z konstytucyjnym ujęciem źródeł prawa (Art. 87 - 94 Konstytucji). W tym kontekście, wbrew kasacji, trzeba zgodzić się z poglądem Sądu Apelacyjnego, że konstrukcja art. 291 § 1 kpk stwarza prokuratorowi jedynie uprawnienie a nie obowiązek wydania postanowienia o zabezpieczeniu mienia podejrzanego. Brak zatem obowiązku o charakterze ściśle prawnym do podjęcia przez funkcjonariusza państwowego określonego działania, wyklucza możliwość przypisania Skarbowi Państwa odpowiedzialności za zaniechanie na podstawie art. 417 kc w zw. z art. 77 ust. 1 Konstytucji.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 29 października 2004 r., III CK 485/2003, Gazeta Prawna 2004/214 str. 22 , Monitor Prawniczy 2004/23 str. 1063

Klauzulę wykonalności nadaje się orzeczeniu sądowemu po sprawdzeniu, czy jest ono prawomocne. W przeciwnym wypadku jest to bezprawne działanie sądu, które może doprowadzić do powstania szkody. Przy żądaniu odszkodowania poszkodowany musi jednak udowodnić istnienie adekwatnego związku przyczynowego między zdarzeniem a szkodą, a wysokość żądanego odszkodowania musi być adekwatna do wysokości szkody.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 19 listopada 2004 r., V CK 250/2004, OSP 2005/7-8 poz. 98

Skarb Państwa nie ponosi odpowiedzialności odszkodowawczej w związku z wydaniem decyzji podatkowej nieostatecznej podlegającej kontroli instancyjnej.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 29 października 2003 r., III CK 34/2002, OSP 2005/4 poz. 54

1. Ryzyko, jakie bierze na siebie pacjent, wyrażając zgodę na zabieg operacyjny, obejmuje tylko zwykłe powikłania pooperacyjne. Nie można uznać, że taka zgoda obejmuje również komplikacje powstałe wskutek pomyłki lekarza.

2. Zachowanie funkcjonariusza państwowego jest bezprawne, jeżeli pozostaje w sprzeczności z obowiązującym porządkiem prawnym, przez który należy rozumieć nie tylko obowiązujące ustawodawstwo, ale także obowiązujące w społeczeństwie zasady współżycia społecznego. Wśród tych zasad mieści się przeprowadzanie zabiegów operacyjnych zgodnie ze sztuką lekarską i najwyższą starannością, wymaganą od profesjonalisty.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 21 maja 2003 r., IV CKN 178/2001, Biuletyn Sądu Najwyższego 2003/11 str. 12 , Jurysta 2004/1 str. 32 , OSNC 2004/7-8 poz. 123

Przepis art. 429 kc nie ma zastosowania do odpowiedzialności Skarbu Państwa.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 18 stycznia 2002 r. , I CKN 132/2001

Udzielenie podatnikowi przez naczelnika urzędu skarbowego informacji zgodnej z wykładnią ustawy podatkowej, dokonaną przez Ministra Finansów, jeśli wykładnia ta później okazała się błędna, nie jest działaniem niezgodnym z prawem (art. 417 § 1 kc).

IV. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone w związku z ruchem przedsiębiorstw i użyciem elementarnych sił przyrody.

Art. 435. Art. 435. § 1.  § 1. Prowadzący na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody (pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych itp.) ponosi odpowiedzialność za szkodę na osobie lub mieniu, wyrządzoną komukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu, chyba że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą nie ponosi odpowiedzialności. § 2. Przepis powyższy stosuje się odpowiednio do przedsiębiorstw lub zakładów wytwarzających środki wybuchowe albo posługujących się takimi środkami.

Pojęcie przedsiębiorstwa

Pojęcie przedsiębiorstwa, zostało zdefiniowane w art. 55[1]. Zgodnie z tym przepisem, przedsiębiorstwo jest zespołem składników materialnych i niematerialnych przeznaczonych do realizacji określonych zadań gospodarczych. Tak należy rozumieć pojęcie przedsiębiorstwa na gruncie art. 435. Należy przyjąć, że zakład to jednostka organizacyjna przeznaczona dla innych, określonych celów, niekoniecznie gospodarczych. Z tego wynika, że akcent nie jest położony na kwestię, czy dana jednostka organizacyjna jest, czy też nie jest wyposażona w osobowość prawną. Wystarczy faktyczne ustalenie, że mamy do czynienia z zespołem składników materialnych i niematerialnych jako całością, którą ktoś prowadzi "na własny rachunek". Sprawa osobowości prawnej będzie istotna dla ustalenia podmiotu ponoszącego odpowiedzialność

Pojęcie wprawiania w ruch za pomocą sił przyrody

Podstawą odpowiedzialności na podstawie art. 435. zgodnie z § 1 art. 435, jest warunek aby przedsiębiorstwa i zakłady były "wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody". Jak to wyjaśnił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12 lipca 1977 r., do zastosowania art. 435 nie wystarcza, aby przedsiębiorstwo lub zakład bezpośrednio wykorzystywał elementarne siły przyrody (energię elektryczną, parę, paliwa, gaz itp.),muszą zachodzić procesy polegające na przetwarzaniu energii elementarnej na pracę lub inne postacie energii, co wymaga użycia maszyn i innych urządzeń przetwarzających., przy ustalaniu zakresu stosowania art. 435 należy brać pod uwagę trzy momenty: stopień zagrożenia ze strony stosowanych urządzeń, stopień komplikacji przy przetwarzaniu energii elementarnej na pracę oraz ogólny poziom techniki.

Zastosowana jako źródło energii siła przyrody (a więc z wyłączeniem sił człowieka lub zwierzęcia) ma być siłą napędową przedsiębiorstwa lub zakładu jako całości. Posługiwanie się siłami przyrody nie może mieć charakteru pomocniczego. Przykładowo użycie w przedsiębiorstwie lub zakładzie poszczególnych maszyn zaopatrzonych w silniki nie daje podstawy do zastosowania art. 435.

Przykłady przedsiębiorstw wprawianych w ruch za pomocą sił przyrody w orzecznictwie Sądu Najwyższego:

• kopalnia (wyrok SN z dnia 10 maja 1962 r., 3 CR 941/61, OSNCP 1963, nr 10, poz. 226);
• zakład gazownictwa (wyrok SN z dnia 24 maja 1961 r., 3 CR 962/60, OSPiKA 1962, poz. 110);
• państwowy ośrodek maszynowy (wyrok SN z dnia 18 grudnia 1961 r., 4 CR 328/61, OSPiKA 1963, poz. 101);
• nowoczesne przedsiębiorstwo budowlane (wyrok SN z dnia 1 grudnia 1962 r., 1 CR 460/62, OSPiKA 1964, poz. 88).

Przykłady rozstrzygania kwestii przedsiębiorstw wprawianych w ruch za pomocą sił przyrody w orzecznictwie Sądu Najwyższego:

• Przedsiębiorstwo transportowe posługujące się mechanicznymi środkami komunikacji odpowiada na zasadzie ryzyka (art. 435 k.c.) za szkody w związku z ruchem tych środków, wyrządzone osobom trzecim, choćby były one zainteresowane w zawarciu i realizacji umowy o przewóz rzeczy zawartej między tym przedsiębiorstwem a innymi podmiotami (tak SN w wyroku z dnia 27 listopada 1985 r., II CR 399/85).
• Według utrwalonego tak w orzecznictwie, jak i w doktrynie poglądu, szkoda powstała wskutek zniszczenia upraw środkami ochrony roślin rozpylanymi przez państwowy ośrodek maszynowy czy spółdzielnię kółek rolniczych jest wyrządzona ruchem tego zakładu i uzasadnia jego odpowiedzialność na podstawie art. 435 k.c. (tak SN w wyroku z dnia 22 lutego 1983 r., I CR 472/82).
• Podstawę prawną odpowiedzialności za doznane przez użytkowników dróg publicznych szkody na osobie i na mieniu, spowodowane na skutek awarii technicznej wadliwie działającymi urządzeniami sygnalizacji świetlnej regulującej ruch drogowy, stanowią nie przepisy art. 435 k.c., ale przepisy art. 417 i nast. k.c. (obecnie art. 415 k.c.) (tak SN w wyroku z dnia 7 kwietnia 1975 r., II CR 98/75, OSNCP 1976, nr 5, poz. 113).
• W przypadku szkody wyrządzonej osobom trzecim przez przedsiębiorstwa posługujące się statkami powietrznymi przy zabiegach agrotechnicznych, stosuje się art. 435 w związku z art. 72, 73 i 88 ustawy z dnia 31 maja 1962 r. prawo lotnicze (Dz. U. Nr 32, poz. 153) (por. wyrok SN z dnia 11 stycznia 1990 r., I CR 1377/89, OSNCP 1991, nr 2-3, poz. 32).
• Prowadzący na własny rachunek kino nie ponosi odpowiedzialności za wywołaną przez ruch tego przedsiębiorstwa szkodę na osobie lub mieniu na zasadzie ryzyka (art. 435) (tak SN w wyroku z dnia 12 lipca 1977 r., IV CR 216/77, OSNCP 1978, nr 4, poz. 73).
• Prowadzący na własny rachunek fermę kurzą nie ponosi odpowiedzialności za wywołaną przez nią szkodę na zasadzie ryzyka (art. 435) (tak SN w wyroku z dnia 21 sierpnia 1987 r., II CR 222/87, OSNCP 1989, nr 1, poz. 17).

Objęcie zasadą ryzyka przedsiębiorstw lub zakładów wytwarzających środki wybuchowe lub posługujących się takimi środkami (§ 2 art. 435) ma zastosowanie również w przypadku gdy jednostki te jako całość nie były wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody.

Podmioty odpowiedzialne

Za szkodę odpowiada prowadzący przedsiębiorstwo lub zakład na własny rachunek. Może to być zarówno osoba fizyczna jak i prawna. O prowadzeniu przedsiębiorstwa lub zakładu na własny rachunek decyduje kwalifikacja rzeczywista sytuacja a nie określona forma prawna. Może to być zatem właściciel, posiadacz samoistny, posiadacz zależny; natomiast nie może to być dzierżyciel, gdyż jest osobą władającą przedsiębiorstwem lub zakładem w cudzym imieniu.

Wyrządzenie szkody przez ruch przedsiębiorstwa

Podstawowy warunek odpowiedzialności na podstawie art. 435 to powstanie szkody w związku z ruchem przedsiębiorstwa lub zakładu. Ruch przedsiębiorstwa jest ujmowany szeroko i ma miejsce zarówno wtedy, gdy szkoda jest bezpośrednim skutkiem użycia sił przyrody i pozostaje w adekwatnym związku przyczynowym z niebezpieczeństwem wynikającym z zastosowania tych sił, jak i wtedy, gdy pozostaje w związku z samym tylko ruchem przedsiębiorstwa lub zakładu - jako całości. Ruchem jest zatem każda działalność tego przedsiębiorstwa lub zakładu, a nie tylko taka, która jest bezpośrednio związana z działaniem sił przyrody i która stanowi następstwo ich działania (np. poślizgnięcie się pasażera zimą na peronie, mimo że pociągu nie ma na stacji).

Przykłady wyjaśnienia tego zagadnienia w orzecznictwie:

• Związane z ruchem przedsiębiorstwa lub zakładu są także szkody wyrządzane na skutek wydzielania przez jego urządzenia ścieków, gazów, spalin itp. Zakład przemysłowy odpowiada na podstawie art. 435 § 1 k.c. za szkody spowodowane emitowaniem substancji trujących również wtedy, gdy stężenie ich nie przekracza norm ustalonych w art. 2 ustawy z dnia 21 kwietnia 1966 r. (Dz. U. Nr 14, poz. 87) i w przepisach wydanego na jego podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 13 września 1966 r. (Dz. U. Nr 42, poz. 253), chyba że chodzi o powszechnie odczuwane w danym rejonie skutki pogorszenia się środowiska przyrodniczego (tak SN w uchwale z dnia 7 kwietnia 1970 r., III CZP 17/70, OSPiKA 1971, nr 9, poz. 169). Por. obecnie ustawę z 27 kwietnia 2001 r. - prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62, poz. 627).
• Związek przyczynowy między określonym schorzeniem poszkodowanego a ruchem przedsiębiorstwa lub zakładu przemysłowego emitującego szkodliwe dla zdrowia substancje należy uznać za wykazany już w razie ustalenia, że poszkodowany był narażony na działanie szkodliwych zanieczyszczeń, emitowanych przez to przedsiębiorstwo lub zakład, których normalnym następstwem może być schorzenie poszkodowanego (tak SN w wyroku z dnia 6 października 1976 r., IV CR 380/76, OSNCP 1977, nr 5-6, poz. 93).
• Wywołanie rozstroju zdrowia u osób mieszkających w domu położonym w pobliżu kopalni, wskutek hałasu wytwarzanego pracą wentylatora szybu kopalni i przekraczającego normy dopuszczalne, wyczerpuje przesłanki z art. 435 k.c., a w konsekwencji uzasadnia stosowanie art. 445 § 1 w związku z art. 444 § 1 k.c. (tak SN w wyroku z dnia 24 lutego 1971 r., II CR 619/70, OSNCP 1971, nr 10, poz. 182).
• Podstawą roszczeń przeciwko PKP w związku ze szkodą na osobie (uszkodzenie ciała, pozbawienie życia) nie może być odpowiedzialność kontraktowa (z umowy przewozu), ponieważ przepisy art. 88 dekretu z dnia 24 grudnia 1952 r. o przewozie przesyłek i osób kolejami (Dz. U. z 1953 r. Nr 4, poz. 7) normują odpowiedzialność kolei za takie szkody jako odpowiedzialność deliktową, odsyłając do unormowania zawartego obecnie w art. 436 k.c. Z mocy tych przepisów, będących lex specialis, nie mają też tu zastosowania przepisy o odpowiedzialności za funkcjonariuszy państwowych - art. 417 i nast. k.c. (tak SN w wyroku z dnia 18 grudnia 1974 r., II CR 673/74, OSPiKA 1976, nr 4, poz. 89).
• Art. 435 k.c. wprowadza tzw. rozszerzoną odpowiedzialność przedsiębiorstw wprowadzanych w ruch za pomocą sił przyrody (pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych itp.) na zasadzie ryzyka, jednakże odpowiedzialność ta istnieje pod warunkiem, że szkoda pozostaje w normalnym związku przyczynowym z ruchem przedsiębiorstwa. Nie istnieje domniemanie, że szkoda powstaje w związku z ruchem przedsiębiorstwa, i okoliczność tę należy wykazać, przy czym ciężar dowodu tego faktu spoczywa zgodnie z ogólnymi zasadami (art. 6 k.c.) na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne, to znaczy na powodzie (tak SN w wyroku z dnia 3 czerwca 1977 r., IV CR 185/77).
• Pracodawca względem swego pracownika może ponosić odpowiedzialność również na podstawie art. 435 § 1 k.c., ale tylko w tych wypadkach, gdy pracownik znajduje się w sytuacji osób trzecich, a więc np. jest pasażerem podróżującym poza służbą lub znajduje się na terenie eksploatowanym przez kolej nie w ramach wykonywania pracy (tak SN w wyroku z dnia 23 marca 1967 r., I PR 60/67).
• . Art. 86 prawa wodnego wprowadza szerzej pojętą odpowiedzialność za szkody wyrządzone zanieczyszczeniem wód niż to przewiduje art. 435 k.c. Art. 86 prawa wodnego jest też przepisem szczególnym w stosunku do art. 435 k.c. (tak SN w wyroku z dnia 2 kwietnia 1969 r., II CR 69/69, Biuletyn Inf. SN 1969, nr 7-8, poz. 122).
• Każda szkoda wynikająca z ruchu przedsiębiorstwa pociąga za sobą obowiązek odszkodowania, albowiem do ruchu przedsiębiorstwa należą wszelkie agendy, które załatwia się w danym przedsiębiorstwie (tak SN w wyroku z dnia 12 sierpnia 1954 r., II CR 974/54 nie publ.; odmiennie SN w wyroku z dnia 2 czerwca 1975 r., II CR 241/75).
• Odpowiedzialność kolei (PKP) za powstanie pożaru lasu, na skutek blokady koła i iskrzenia, opiera się na podstawie z art. 435 § 1 k.c. Kolej mogłaby zwolnić się od odpowiedzialności, gdyby wykazała, że szkoda powstała wskutek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą nie ponosi odpowiedzialności (tak SN w wyroku z dnia 28 października 1997 r., I CKN 273/97, niepubl.).
• Prawidłowe zastosowanie prawa materialnego wymaga uwzględnienia nie tylko podstawy odpowiedzialności na zasadzie ryzyka, uregulowanej w art. 435 § 1, ale i przypadku określonego w art. 436 § 1, jeżeli z twierdzeń powoda znajdujących potwierdzenie w zebranym materiale dowodowym wynika, że przedsiębiorstwo rolne posługiwało się ciągnikiem, którego ruch wraz z maszyną towarzyszącą był przyczyną szkody (wyrok SN z dnia 6 lipca 1999 r. III CKN 312/98, niepubl.).
• Ruch przedsiębiorstwa lub zakładu w ujęciu art. 435 § 1 k.c., to każda działalność tego przedsiębiorstwa lub zakładu, a nie tylko taka, która jest bezpośrednio związana z działaniem sił przyrody i która stanowi następstwa ich działania (tak SN w wyroku z 5 stycznia 2001 r., V CKN 190/2000, niepubl.).
• Pracodawca prowadzący za granicą zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody odpowiada na podstawie art. 435 § 1 k.c. za szkodę spowodowaną zarażeniem się pracownika gruźlicą od osoby, z którą zamieszkiwał i współpracował (tak SN w wyroku z 21 marca 2001 r., I PKN 319/2000, OSNAPiUS 2001, nr 18, poz. 8).
• Przepis art. 435 § 1 k.c. dotyczy tych przedsiębiorstw lub zakładów, których istnienie i praca w danym czasie i miejscu są uzależnione od wykorzystania sił przyrody i które bez użycia tychże sił nie osiągnęły celu, dla jakiego zostały utworzone (wyrok SN z dnia 18 września 2002 r., III CKN 1334/00, niepubl.).

Okoliczności egzoneracyjne

Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka na podstawie art. 435 ulega złagodzeniu przez wyłączenie jej w razie zajścia pewnych okoliczności czyli tj. okoliczności egzoneracyjnych. Okoliczności te wyczerpująco wymienia ustawa, dowód zaś ich istnienia obciąża osobę, która dąży do wyłączenia swej odpowiedzialności.

Zgodnie z art. 435, przyczynami egzoneracyjnymi są:

siła wyższa,

okoliczność, że szkoda nastąpiła wyłącznie z winy poszkodowanego,

okoliczność, że szkoda nastąpiła wyłącznie z winy osoby trzeciej, za której czyny prowadzący przedsiębiorstwo lub zakład nie ponosi odpowiedzialności.

Siła wyższa

Od odpowiedzialności zwalnia prowadzącego przedsiębiorstwo lub zakład siła wyższa. Kodeks cywilny nie określa w ogóle pojęcia siły wyższej, nie wskazuje też kryteriów niezbędnych do oceny pewnych zdarzeń jako siły wyższej.

W świetle ugruntowanego orzecznictwa Sądu Najwyższego siłą wyższą jest zdarzenie:

zewnętrzne, a więc mające swe źródło poza urządzeniem, z którego funkcjonowaniem związana jest odpowiedzialność odszkodowawcza;

niemożliwe do przewidzenia, przy czym nie chodzi tu wcale o absolutną niemożliwość przewidywania jakiegoś zdarzenia, lecz o mały stopień prawdopodobieństwa jego pojawienia się w określonej sytuacji, i to w świetle obiektywnej oceny wydarzeń;

niemożliwe do zapobieżenia nie tyle samemu zjawisku, ile szkodliwym jego następstwom przy zastosowaniu współczesnej techniki.

Odpowiedzialność deliktowa jest wyłączona z powodu siły wyższej m.in. wówczas, gdy między zdarzeniem mającym cechy siły wyższej a powstaniem szkody zachodzi bezpośredni związek przyczynowy oraz gdy szkoda powstaje w momencie działania siły wyższej. Wedle Sądu Najwyższego (wyrok z dnia 28 września 1971 r., II CR 388/71, OSNCP 1972, nr 3, poz. 58) nie można powołać się na siłę wyższą jako na okoliczność wyłączającą odpowiedzialność wtedy, gdy szkoda powstała w wyniku nieusunięcia zagrażających bezpieczeństwu skutków działania siły wyższej, jeżeli można im zapobiec przez ich zlikwidowanie lub przez skuteczne ostrzeżenie przed grożącym niebezpieczeństwem za pomocą powszechnie przyjętych środków .

Wina poszkodowanego

Wina poszkodowanego jest częstą okolicznością egzoneracyjna przy zasadzie ryzyka. Sprecyzowanie pojęcia "wina poszkodowanego" wiąże się z pewnymi trudnościami. Pojęcie winy ujmuje się w przypadku poszkodowanego jako możliwość postawienia zarzutu. Zarówno bowiem sprawcy szkody, jak i poszkodowanemu można postawić zarzut niewłaściwego postępowania. Niekiedy będzie to postępowanie bezprawne, w innych sytuacjach zarzut będzie zbudowany na podstawie porównania zachowania się sprawcy (poszkodowanego) z ogólnymi zasadami postępowania w społeczeństwie.

Zasady przypisywania winy poszkodowanemu wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 stycznia 1970 r., II CR 624/69 (OSNCP 1970, nr 9, poz. 163), stwierdzając:

"Również pod rządem k.c. zachowała aktualność zasada prawna, uchwalona przez Sąd Najwyższy w składzie 7 sędziów z dnia 11 stycznia 1960 r. I CO 44/59 (OSN 1960, nr IV, poz. 92), według której okoliczność, że wyłączną przyczyną powstania szkody, o jakiej mowa w art. 152-153 k.z. (obecnie art. 435 i 436 k.c.) jest zachowanie się poszkodowanego, któremu ze względu na jego wiek winy przypisać nie można, nie zwalnia od odpowiedzialności przewidzianej w tych przepisach, uzasadnia jednak odpowiednie zmniejszenie wysokości odszkodowania na podstawie art. 158 § 2 k.z. (obecnie art. 362 k.c.)."

Wina poszkodowanego musi być wyłączną przyczyną szkody. Oznacza to, że jeżeli szkoda, mimo iż została spowodowana przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu, pozostaje w normalnym związku przyczynowym z winą poszkodowanego, to okoliczność ta stanowi wystarczającą podstawę do wyłączenia odpowiedzialności na podstawie art. 435

SN w wyroku z dnia 7 maja 1996 r., III CRN 60/95, stwierdził że użyty w art. 435 § 1 w związku z art. 436 § 1 k.c. zwrot "wyłącznie z winy" odnosi się do przyczyny, a nie do winy, gdyż konstrukcja wymienionych przepisów została oparta na przeciwstawieniu przyczyn powstania szkody w płaszczyźnie przyczynowości, a nie winy. Dlatego ocena winy poszkodowanego (lub osoby trzeciej) jako okoliczności egzoneracyjnej musi być dokonywana w kategoriach adekwatnego związku przyczynowego.

Ważny jest także pogląd Sądu Najwyższego wyrażony w wyroku z dnia 22 października 1973 r., II CR 537/73):

Przy odpowiedzialności przedsiębiorstwa lub zakładu wprawianego w ruch za pomocą siły przyrody (art. 435 § 1 k.c.), wadliwość urządzeń, która w określonych warunkach sama przez się mogłaby stanowić zagrożenie dla życia i zdrowia ludzkiego, nie uzasadnia obowiązku odszkodowania po stronie tego przedsiębiorstwa lub zakładu, jeżeli szkoda jest następstwem wyłącznej winy poszkodowanego i pozostaje w normalnym i wyłącznym związku przyczynowym z winą tego poszkodowanego. Szkoda nie może być uznana za pozostającą w związku z ruchem przedsiębiorstwa, jeżeli poszkodowany wskakiwał do będącego już w ruchu tramwaju. Nie można wymagać od przedsiębiorstwa komunikacyjnego, aby było ono zmuszone do takiego wyposażenia pojazdu, które byłoby w stanie zapobiec wszelkim możliwym szkodom wywołanym przez sprzeczne z przepisami o bezpieczeństwie ruchu zachowania się obywateli. Obowiązek przestrzegania przepisów ciąży na obu stronach. Stąd osoba wskakująca do tramwaju podczas jazdy ponosi całkowite ryzyko swego nieprawidłowego zachowania.

Wina osoby trzeciej

Od odpowiedzialności prowadzącego na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład zwalnia także wina osoby trzeciej, za którą przedsiębiorstwo lub zakład nie odpowiada. Będą to osoby, która w kontekście art. 435 należy do grona podmiotów, za które prowadzący przedsiębiorstwo nie ponosi w żadnej formie odpowiedzialności. Do grona takich podmiotów należy także zaliczyć osoby, które pozostają poza ruchem przedsiębiorstwa lub zakładu.

Dlatego wady maszyn czy ich funkcjonowania, także wywodzące się z uchybień producenta, jako związane z ruchem całości, nie mogą być oceniane w kategoriach czynu osoby trzeciej.

Biorąc pod uwagę te założenia trzeba stwierdzić, że osobami trzecimi - na gruncie art. 435 - nie są pracownicy - podwładni przedsiębiorstwa, osoby wchodzące w skład organów przedsiębiorstwa lub zakładu, pełnomocnicy, inne osoby bezpośrednio lub pośrednio włączone w ruch przedsiębiorstwa np. studenci odbywający praktykę, Osobami trzecimi nie będą również podwykonawcy itp.

Wina osoby trzeciej jest jedynie wówczas przyczyną egzoneracyjną, gdy szkoda następuje wyłącznie z winy osoby trzeciej. Jeśli zatem szkoda, mimo że została spowodowana przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu, pozostaje w normalnym związku przyczynowym z winą osoby trzeciej, to okoliczność ta jest wystarczająca dla wyłączenia odpowiedzialności na podstawie art. 435.

Z wyroku SN z 18 października 1982 r., I CR 160/82, OSPiKA 1985, nr 12, poz. 224, wedle którego: "ustalenie i przypisanie winy osobie trzeciej, której działanie miało być wyłączną - w rozumieniu art. 435 § 1 k.c. - przyczyną powstania szkody, związane jest zawsze z konkretnie oznaczonym podmiotem. Niezidentyfikowanie tego podmiotu jest równoznaczne z upadkiem wskazanej przesłanki egzoneracyjnej. Anonimowość sprawcy nie pozwala bowiem na wyłączenie go z kręgu osób, za zachowanie których odpowiedzialność ponosi prowadzący zakład (art. 429 i 430 k.c.), a także spośród kręgu osób korzystających z ustawowego unormowania nieodpowiedzialności, skoro nie można ich w ogóle (w znaczeniu subiektywnym) obarczyć winą (art. 426 i nast. k.c.)" wynika że wina osoby trzeciej musi zawierać - podobnie jak wina poszkodowanego - elementy subiektywne

• Wyłączenie odpowiedzialności z tytułu ryzyka następuje nie tylko wówczas, gdy szkoda nastąpiła z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, lecz także wtedy, gdy szkoda jest wyłącznie następstwem zawinionych działań (zaniechań) poszkodowanego i osoby trzeciej ( SN w wyroku z dnia 6 lipca 1973 r., II CR 156/73, OSPiKA 1974, nr 5, poz. 85).

Jeżeli wina osoby trzeciej ma miejsce obok ruchu przedsiębiorstwa lub zakładu, jako jedna z przyczyn powstania szkody, ale nie wyłączna, wówczas prowadzący przedsiębiorstwo lub zakład nie zostaje zwolniony od odpowiedzialności. W tej sytuacji osoba trzecia i prowadzący przedsiębiorstwo odpowiadają solidarnie.

Modyfikacje ogólnych zasad odpowiedzialności przedsiębiorstwa na podstawie art. 435:

• przepisy kodeksu morskiego (ustawa z 18 września 2001 r. - Dz. U. Nr 138, poz. 1545) zawierające w swych postanowieniach szczegółową regulację odpowiedzialności przewoźnika za szkody osobiste, jakie ponosi pasażer w czasie przewozu (art. 165 i n. k.m.); odpowiedzialność przewoźnika za szkodę wynikłą na skutek śmierci, uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia pasażera opiera się na zasadzie winy (art. 181 k.m.).
• przepisy prawa atomowego (ustawa z dnia 29 listopada 2000 r. - tekst jedn. Dz. U. z 2004 r. Nr 161, poz. 1689) istotnie zaostrzają odpowiedzialność osoby eksploatującej obiekty atomowe. Możliwość uchylenia się od odpowiedzialności takiej osoby istnieje jedynie wtedy, gdy szkoda jądrowa wynikła z działań wojennych lub z wyłącznej winy umyślnej poszkodowanego (art. 101), jest to więc przykład odpowiedzialności jeszcze bardziej zaostrzonej - limitowanej odpowiedzialności absolutnej.
• przepisy ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. Nr 199, poz. 1673)
• przepisy dekretu z dnia 24 grudnia 1952 r. o przewozie przesyłek i osób kolejami (Dz. U. z 1953 r. Nr 4, poz. 7), które odróżniały w zasadzie przypadki przewozu osób i przewozu przesyłek (towarów). O ile w odniesieniu do tych ostatnich unormowania dekretu stanowiły osobny dział uregulowań opartych na umowie przewozu, o tyle w odniesieniu do przewozu osób art. 88 dekretu odsyłał do przepisów kodeksu cywilnego, normujących odpowiedzialność deliktową, w tym do art. 435, jeśli chodzi o śmierć, uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia, któremu uległ podróżny.

Wybrane orzecznictwo dotyczące art. 435:

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 7 kwietnia 2005 r., II CK 572/2004, Rzeczpospolita 2005/85 str. C3

1. Od PZU jako ubezpieczyciela należy się właścicielce pojazdu i ładunku odszkodowanie w wysokości 45 tys. zł, równe poniesionym szkodom.

2. Możność i powinność przewidywania skutków musi być oceniana z uwzględnieniem konkretnych okoliczności. Kierowca wykonywał manewr w warunkach stresu i zagrożenia.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych, z dnia 11 marca 2004 r., II UK 260/2003, OSNP 2004/21 poz. 377

Pracodawca i zakład, na którego terenie pracodawca wykonywał czynności zlecone umową, ponoszą odpowiedzialność solidarną za szkodę wyrządzoną pracownikowi poszkodowanemu w wypadku przy pracy, jeżeli oba te podmioty odpowiadają na podstawie art. 435 kc.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych, z dnia 11 marca 2004 r., II UK 269/2003, Rzeczpospolita 2004/66 str. C3

Jeżeli pracownikowi zasądza się odszkodowanie powypadkowe na podstawie przepisów cywilnych, dla zwolnienia zakładu pracy z tej odpowiedzialności stosuje się też przepisy cywilne.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, z dnia 14 lutego 2002 r., I PKN 853/2000, Monitor Prawniczy 2002/19 str. 869

W procesie o odszkodowanie od pracodawcy, którego odpowiedzialność jako prowadzącego przedsiębiorstwo wprawiane w ruch siłami przyrody oparta jest na zasadzie ryzyka (art. 435 § 1 kc) zbędne jest rozważanie, czy można mu przypisać zawinienie lub bezprawne zaniedbania w zakresie obowiązków dotyczących stworzenia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, z dnia 19 czerwca 2001 r., II UKN 424/2000, OSNP 2003/6 poz. 155, Monitor Prawniczy 2001/21 str. 1053

Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka (art. 435 § 1 kc) oparta jest na założeniu, że samo funkcjonowanie zakładu wprawianego w ruch za pomocą sił przyrody stwarza niebezpieczeństwo wyrządzenia szkody, niezależnie od działania lub zaniechania prowadzącego taki zakład.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, z dnia 21 marca 2001 r., I PKN 319/2000, OSP 2002/24 poz. 598, Prokuratura i Prawo - dodatek 2002/2 poz. 44

Pracodawca prowadzący za granicą zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody (art. 435 § 1 kc) odpowiada za szkodę spowodowaną zarażeniem się pracownika gruźlicą od osoby, z którą zamieszkiwał i współpracował.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, z dnia 14 lutego 2001 r., I PKN 248/2000, Monitor Prawniczy 2003/4 str. 179, Monitor Prawniczy 2001/16 str. 813

Zachowanie, któremu nie można przypisać nieprawidłowości (naganności), nie może być uznane za przyczynienie się pracownika do powstania szkody (art. 362 kc).

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, z dnia 6 października 2000 r., II UKN 27/2000, OSNAPiUS 2002/10 poz. 249

nie można przypisać poszkodowanemu zawinionego przyczynienia się do powstania szkody bez ustalenia podstaw odpowiedzialności sprawcy szkody.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, z dnia 10 czerwca 1999 r., II UKN 681/98, OSNAPiUS 2000/16 poz. 626

Przy ocenie wysokości zadośćuczynienia za krzywdę (art. 445 § 1 kc) należy uwzględniać przede wszystkim nasilenie cierpień, długotrwałość choroby, rozmiar kalectwa, trwałość następstw zdarzenia oraz konsekwencje uszczerbku na zdrowiu w życiu osobistym i społecznym.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 15 kwietnia 1999 r., I CKN 1012/97, OSP 2001/1 poz. 2, Radca Prawny 2001/2 str. 107, Glosa 2001/4 str. 43

Zgodnie z art. 362 kc obowiązek naprawienia szkody ulega zmniejszeniu "stosownie do okoliczności", a stopień winy, i to obu stron, może mieścić się w zespole tych okoliczności jedynie wówczas, gdy sprawca szkody ponosi odpowiedzialność na zasadzie winy.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, z dnia 18 lutego 1999 r. , II UKN 495/98, OSNAPiUS 2000/9 poz. 360

Sąd Najwyższy przyjął, że uznanie zdarzenia za wypadek przy pracy i otrzymanie przez pracownika stosownych świadczeń na podstawie przepisów ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Tekst jednolity: Dz. U. 1983 r. Nr 30 poz. 144 ze zm.) nie oznacza uznania odpowiedzialności pracodawcy z tytułu czynu niedozwolonego. Pogląd taki wynika między innymi z uchwały z dnia 24 maja 1996 r. II PZP 2/96 (OSNAPiUS 1997/1 poz. 7), według której pracownikowi, który uległ wypadkowi przy pracy nie przysługuje od pracodawcy zwrot kosztów zakupu leku nabytego za pełną odpłatnością, jeżeli nie ponosi on odpowiedzialności na zasadach prawa cywilnego.

• Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku, z dnia 21 stycznia 1999 r., I Aca 440/98, OSA 1999/6 poz. 27 str. 27, OSA 2000/11-12 str. 125

Okoliczność, że odpowiedzialność jednego z pozwanych ukształtowana jest na zasadach ryzyka związanego z ruchem przedsiębiorstwa (art. 435 § 1 kc), a także wynika z odpowiedzialności na podstawie art. 430 kc za zawinione zachowanie podlegającego jego tymczasowemu kierownictwu bezpośredniego sprawcy szkody - kierowcy mechanicznego środka komunikacji, nie wyłącza odpowiedzialności drugiego z pozwanych jako jego samoistnego posiadacza na podstawie art. 436 § 1 kc, jeśli szkoda pozostaje w bezpośrednim związku przyczynowym także z ruchem środka komunikacji.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, z dnia 13 października 1998 r., II UKN 259/98, OSNAPiUS 1999/21 poz. 698

Nie można przypisać poszkodowanemu zawinionego przyczynienia się do powstania szkody bez ustalenia podstaw odpowiedzialności sprawcy szkody (art. 362 w związku z art. 415 i 435 § 1 in fine kc).

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, z dnia 5 grudnia 1997 r.

Pracodawca nie odpowiada na zasadzie ryzyka (art. 436 § 1 w związku z art. 435 § 1 kc) za szkodę, która powstała wskutek wypadku w drodze z pracy, spowodowaną ruchem mechanicznego środka komunikacji prowadzonego przez pracownika i stanowiącego jego własność.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, z dnia 4 czerwca 1997 r., II UKN 158/97, OSNAPiUS 1998/8 poz. 248

O wykluczeniu odpowiedzialności pracodawcy na podstawie art. 435 § 1 kc za szkody z wypadku przy pracy nie pokryte świadczeniami z ustawy wypadkowej nie decyduje rodzaj, czy stopień winy poszkodowanego, tylko jej wyłączność w spowodowaniu szkody.

• Wyrok SN z dnia 28 listopada 1997 r., II UKN 360/97, OSNAPiUS 1998/18 poz. 551

Pracownik, u którego uszczerbek na zdrowiu powstał wskutek choroby pracowniczej, może dochodzić od pracodawcy na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego świadczeń uzupełniających, przewyższających kwoty przewidziane w ustawie z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Tekst jednolity: Dz. U. 1983 r. Nr 30 poz. 144 ze zm.).

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, z dnia 6 marca 1997 r., II UKN 20/97, OSNAPiUS 1997/23 poz. 478

Uzupełniające odszkodowanie na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego dla członków rodziny pracownika zmarłego wskutek, uznanego za chorobę zawodową, nowotworu krtani może być obniżone odpowiednio do stopnia przyczynienia się pracownika, na skutek długoletniego palenia tytoniu do powstania i rozwoju tej choroby (art. 362 kc).

• Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi, z dnia 31 stycznia 1997 r., I ACa 70/96, OSA 1997/6 poz. 41 str. 52, Wokanda 1997/10 str. 43

Szkoda nie powstaje z wyłącznej winy poszkodowanego w sytuacji, gdy poza zawinionym jego działaniem istnieją jeszcze inne, choćby niezawinione przez przedsiębiorstwo wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody, przyczyny wypadku związane z ruchem tegoż przedsiębiorstwa - o ile nie wynikają z siły wyższej, bądź działania osoby trzeciej, za którą przedsiębiorstwo nie ponosi odpowiedzialności (art. 435 § 1 kc).

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, z dnia 13 stycznia 1997 r., I PKN 2/97, OSNAPiUS 1997/18 poz. 336

1. Szkoda na osobie powstała wskutek wypadku przy pracy, za którą pracodawca ponosi odpowiedzialność na podstawie art. 435 § 1 kc pozostaje w związku przyczynowym z ruchem przedsiębiorstwa poruszanego siłami przyrody (art. 361 § 1 kc), choćby wpływ na powstanie tej szkody miała także samoistna choroba pracownika.

2. Okoliczność niezależna od poszkodowanego choć leżąca po jego stronie (samoistna choroba), nie związana z jego zachowaniem (działaniem czy zaniechaniem) nie może być uznana za przyczynienie się do powstania lub zwiększenia szkody (art. 362 kc).

• Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach, z dnia 10 października 1996 r., I ACr 500/96, Wokanda 1998/2 str. 40

Odpowiedzialność z art. 435 § 1 kc zachodzi wówczas, gdy szkoda wyrządzona została przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu wprawianego w ruch za pomocą sił przyrody, natomiast nie wchodzi w grę odpowiedzialność za jakąkolwiek szkodę związaną z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa czy zakładu.

Przy konstrukcji odpowiedzialności z tytułu ryzyka (art. 435 § 1 kc) - jaką w tej sprawie przyjął sąd - każdy producent, np. samochodów, noży, cegły itp., odpowiadałby za wszystkie wypadki spowodowane przy udziale tych produktów, gdyż przy ich produkcji też stosowano siły przyrody.

Dlatego w tej sprawie odpowiedzialność należało rozpoznawać w aspekcie winy producenta i przy przyjęciu, że każdy produkt używany zgodnie z przeznaczeniem musi być bezpieczny i nie może być wypadków "losowych".

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 7 maja 1996 r., III CRN 60/95

Użyty w art. 435 § 1 w związku z art. 436 § 1 kc zwrot "wyłącznie z winy" odnosi się do przyczyny, a nie do winy, gdyż konstrukcja tych przepisów została oparta na przeciwstawieniu przyczyn powstania szkody w płaszczyźnie przyczynowości, a nie winy. Dlatego ocena winy poszkodowanego (lub osoby trzeciej), jako okoliczności egzoneracyjnej, musi być dokonywana w kategoriach adekwatnego związku przyczynowego.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, z dnia 7 listopada 1995 r., II PRN 9/95, OSNAPiUS 1996/12 poz. 171, Wokanda 1996/6 str. 20, Prokuratura i Prawo - dodatek 1996/5 poz. 46

Wykonywanie pracy przez osobę odbywającą karę pozbawienia wolności nie powoduje powstania stosunku pracy między tą osobą a zakładem pracy. Sprawa o roszczenia odszkodowawcze skazanego z tytułu uszczerbku na zdrowiu spowodowanego wypadkiem przy pracy dochodzone na podstawie art. 417, 418, 419, 420 i 435 kc nie jest sprawą z zakresu prawa pracy.

• Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu, z dnia 2 marca 1993 r., ACr 47/93, Wokanda 1993/10 str. 31

Zawierając umowę przewozu przez wykup biletu, pasażerowie mają podstawy oczekiwać ze strony przewoźnika dołożenia najwyższego stopnia staranności dla zapewnienia im bezpieczeństwa podróży. Z tego obowiązku prowadzący zakład komunikacyjny nie wywiązuje się narażając pasażerów na utratę zdrowia, jeżeli kontrola tego zakładu nienależycie wykonuje czynności kontrolne.

• Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach, z dnia 14 lipca 1992 r., III APr 41/92, OSAiSN 1993/2 poz. 8 str. 52, Wokanda 1993/6 str. 24

Pozwany pracodawca jako podmiot prowadzący na własny rachunek przedsiębiorstwo wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody ponosi odpowiedzialność za szkodę na osobie lub mieniu wyrządzoną komukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa, chyba, że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą nie ponosi odpowiedzialności (art. 435 § 1 kc).

• Wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie, z dnia 8 sierpnia 1991 r., I ACr 146/91, OSAiSN 1991/3 poz. 13 str. 30

Skoro pozwany napełnił (...) rurociąg gazem i używał go do przesyłania gazu do osiedla mieszkaniowego pobierając za to opłaty, to sprawował władztwo nad rurociągiem, bowiem w konkretnej sytuacji o zastosowaniu art. 435 kc decyduje kwalifikacja faktyczna a nie prawna. Ma on zastosowanie także wówczas, gdy posiadanie nie jest oparte na tytule prawnym.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 11 stycznia 1990 r., I CR 1377/89, OSP 1991/3 poz. 76, OSNCP 1991/2-3 poz. 32

W przypadku szkody wyrządzonej osobom trzecim przez przedsiębiorstwa posługujące się statkami powietrznymi przy zabiegach agrotechnicznych stosuje się art. 435 § 1 kc w związku z art. 72, 73 i 88 prawa lotniczego (ustawa z dnia 31 maja 1962 r., Dz. U. 1962 r. Nr 32 poz. 153 ze zm.).

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna i Administracyjna, z dnia 31 sierpnia 1989 r., I CR 378/89

Uderzenie pioruna (wyładowania elektryczne w czasie burzy) w przewody wysokiego napięcia i ich uszkodzenie w sposób narażający na wyrządzenie szkody nie może być uważane za nastąpienie szkody wskutek siły wyższej, jeżeli zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody nie stosuje bez względu na przyczynę - najwyższego standardu środków i zabezpieczeń technicznych.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna i Administracyjna, z dnia 8 listopada 1988 r., II CR 315/88, OSP 1990/4 poz. 217

Wyłączenie odpowiedzialności przedsiębiorstwa z uwagi na przewidzianą w art. 435 kc wyłączną winę osoby trzeciej wymaga identyfikacji tej osoby.

• Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego - Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, z dnia 4 grudnia 1987 r., III PZP 85/86, OSNCP 1988/9 poz. 109, OSPiKA 1988/9 poz. 191

Pracownik, który doznał uszczerbku na zdrowiu wskutek spowodowanej warunkami pracy choroby, nie będącej chorobą zawodową, może z mocy art. 300 kp dochodzić od zakładu pracy roszczeń odszkodowawczych na podstawie przepisów prawa cywilnego w granicach przewidzianych w ustawie z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Tekst jednolity: Dz. U. 1983 r. Nr 30 poz. 144).

V. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone ruchem mechanicznym środków komunikacji.

Art. 436. Art. 436. § 1.  § 1. Odpowiedzialność przewidzianą w artykule poprzedzającym ( 435 kc) ponosi również samoistny posiadacz mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody. Jednakże gdy posiadacz samoistny oddał środek komunikacji w posiadanie zależne, odpowiedzialność ponosi posiadacz zależny. § 2. W razie zderzenia się mechanicznych środków komunikacji poruszanych za pomocą sił przyrody wymienione osoby mogą wzajemnie żądać naprawienia poniesionych szkód tylko na zasadach ogólnych. Również tylko na zasadach ogólnych osoby te są odpowiedzialne za szkody wyrządzone tym, których przewożą z grzeczności.

Mechaniczny środek komunikacji

Mechaniczny środek komunikacji poruszany za pomocą sił przyrody, wedle art. 436 § 1, charakteryzuje się następującymi cechami:

• napędzany jest własnym urządzeniem mechanicznym,
• porusza się za pomocą sił przyrody,
• służy celom komunikacyjnym.

Wszystkie te cechy muszą istnieć jednocześnie aby pojazd mógł być uznany za mechaniczny środek komunikacji występować łącznie. Zatem do tej kategorii zalicza się: samochody, motocykle, autobusy, ciągniki, statki powietrzne i morskie, motorówki itp. napędzane zawsze urządzeniem mechanicznym. Nie ma znaczenia fakt czy pojazd porusza się na drogach, na wodzie, czy w powietrzu lub czy poruszają się po szynach albo innych stałych przewodach trakcyjnych. Nie można uznać za pojazdy mechaniczne pojazdów, które nie poruszane są za pomocą sił przyrody np. hulajnoga, rower, deskorolka lub nie będące mechanicznymi środkami komunikacji np. dźwigi elektryczne oraz co do zasady środki stanowiące element przedsiębiorstwa komunikacyjnego - kolej, tramwaje, trolejbusy… Podstawą odpowiedzialności dla takiego przedsiębiorstwa jest art. 435, odpowiada za szkodę wyrządzoną przez nie jako całość, a nie przez wchodzące w jego skład poszczególne środki komunikacyjne (por. wyrok SN z dnia 19 września 1967 r., I PR 288/67, OSPiKA 1968, nr 9, poz. 201). Przedsiębiorstwa, które w ramach swej działalności gospodarczej posługują się pojazdami mechanicznymi jako środkami transportu odpowiadają na podstawie art. 436 tak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 19 września 1967 r., I PR 288/67, OSPiKA 1968, nr 9, poz. 201:

"Przepisy art. 436 § 1 k.c. odnoszą się do przedsiębiorstw, które wprawdzie posługują się samochodami, ale w ramach innej swojej działalności gospodarczej. Najem samochodu wraz z obsługą nie uzasadnia zastosowania art. 436 § 1 zd. 2 k.c. Judykatura wykształcona na tle art. 153 § 2 k.z. zachowała nadal swoją aktualność" (tak SN).

Z kolei w wyroku SN z 13 czerwca 2002 r., V CKN 1051/00, niepubl. Ciągnik rolniczy dokonujący wraz z sprzężoną z nim maszyną rolniczą uprawy gruntu jest mechanicznym środkiem komunikacji w rozumieniu art. 436 § 1 k.c.

Pojęcie pojazdu mechanicznego w ustawie z 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. Nr 124, poz. 1152)

Ustawa ta zobowiązuje posiadacza pojazdu mechanicznego do zawarcia umowy ubezpieczenia OC - od odpowiedzialności cywilnej. Zgodnie z art. 34 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych z ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych przysługuje odszkodowanie, jeżeli posiadacz lub kierujący pojazdem mechanicznym są obowiązani - na podstawie przepisów prawa cywilnego - do odszkodowania za wyrządzoną w związku z ruchem tego pojazdu szkodę, której następstwem jest śmierć, uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia bądź też utrata, zniszczenie lub uszkodzenie mienia.

Ustawa o ubezpieczeniach obowiązkowych używa pojęcia "pojazd mechaniczny", a w art. 436 k.c., będącym podstawą prawną odpowiedzialności posiadacza posłużono się określeniem "mechaniczny środek komunikacji poruszany na pomocą sił przyrody". Oba te pojęcia nie są tożsame.

W ustawie o ubezpieczeniach obowiązkowych pojęcie "pojazd mechaniczny" zdefiniowano za pomocą kryteriów formalnych, wymieniając pojazdy, które uznaje się za pojazdy mechaniczne, a które zostały określone w ustawie - prawo o ruchu drogowym - ustawa z 20 czerwca 1997 r., jedn. tekst: Dz. U. z 2003 r. Nr 58, poz. 515. (art. 2 pkt 10). Są to:

• pojazd samochodowy, tj. pojazd silnikowy, którego konstrukcja umożliwia jazdę z prędkością przekraczającą 25 km/h, w tym motocykl;
• ciągnik rolniczy, tj. pojazd silnikowy skonstruowany do używania łącznie ze sprzętem do prac rolnych, leśnych lub ogrodniczych; ciągnik ten może być również przystosowany do ciągnięcia przyczep oraz do prac ziemnych. Warto wskazać, że zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 13 czerwca 2002 r., V CKN 1051/00 (niepubl.) ciągnik rolniczy dokonujący wraz ze sprzężoną z nim maszyną rolniczą uprawy gruntu jest mechanicznym środkiem komunikacji w rozumieniu art. 436 § 1 k.c.;
• motorower, tj. pojazd jednośladowy lub dwuśladowy zaopatrzony w silnik spalinowy o pojemności skokowej nieprzekraczającej 50 cm3, którego konstrukcja ogranicza prędkość jazdy do 45 km/h;
• przyczepa, tj. pojazd bez silnika, przystosowany do łączenia go z innym pojazdem;
• pojazd wolnobieżny, tj. pojazd silnikowy, którego konstrukcja ogranicza prędkość jazdy do 25 km/h, z wyłączeniem pojazdów wolnobieżnych będących w posiadaniu rolników posiadających gospodarstwo rolne i użytkowanych w związku z posiadaniem tego gospodarstwa (szkody związane z ruchem tych ostatnio wymienionych pojazdów wolnobieżnych objęte są ubezpieczeniem OC rolników - por. art. 50 ust. 2 ustawy).

Ustawa o ubezpieczeniach obowiązkowych zawiera również określenie "pojazd historyczny", który nie jest "pojazdem mechanicznym". Są to:

• pojazdy zabytkowe, tj. takie, które na podstawie odrębnych przepisów zostały wpisane do rejestru zabytków lub ujęte w centralnej ewidencji dóbr kultury,
• pojazdy wpisane do księgi inwentarza muzealiów zgodnie z przepisami dotyczącymi ewidencjonowania dóbr kultury w muzeach,
• pojazdy mające co najmniej 40 lat,
• pojazdy mające co najmniej 25 lat i uznane przez uprawnionego rzeczoznawcę samochodowego za pojazd unikatowy lub mający szczególne znaczenie dla udokumentowania historii motoryzacji.

Art. 23 ust. 2 ustawy, stanowi, że przepisy dotyczące obowiązkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych stosuje się także do posiadacza lub kierującego pojazdem historycznym, od chwili jego wprowadzenia do ruchu.

Ruch mechanicznego środka komunikacji

W zakresie pojmowania ruchu pojazdu mechanicznego środka komunikacji zarysowały się dwa poglądy: węższy i szerszy.

Według pierwszego ujęcia, pojazd jest w ruchu, gdy porusza się po drodze chociaż z wyłączonym silnikiem, natomiast według drugiego - ruch pojazdu należy ujmować szeroko, tzn. obejmuje np. czas wsiadania, wysiadania, postoju na drodze.. Wedle Sądu Najwyższego właściwszym poglądem jest drugie ujęcie, co potwierdza orzeczenie z dnia 4 marca 1958 r., 1CR 154/56 (OSPiKA 1959, nr 10, poz. 257), w którym stwierdzono, że pojazd mechaniczny jest w ruchu "od chwili uruchomienia motoru do momentu, kiedy jazda wskutek osiągnięcia miejsca przeznaczenia lub planowanej przerwy, została zakończona". Związek przyczynowy między powstałą szkodą a ruchem pojazdu został przyjęty przez Sąd Najwyższy nawet w sytuacji, gdy na przechodzącą osobę poszkodowaną przewrócił się oparty o krawędź chodnika motocykl, gdyż postój miał miejsce na trasie jazdy.

Bezspornym jest też, że pojazd jest w ruchu dopóki pracuje silnik albo też pojazd jeszcze się porusza mimo wyłączonego silnika (siłą bezwładności). Nie ulega też wątpliwości, że zatrzymanie pojazdu i unieruchomienie silnika wcale nie oznacza, że ruch pojazdu ustał. Praktyka sądowa, uznaje, że jedynie postój mający pewne elementy trwałości (o takich elementach mogą świadczyć fakty obiektywne, np. miejsce, w którym zatrzymał się pojazd, jak i subiektywne, np. zamiar zrealizowania planowej przerwy) wyłącza pojazd z ruchu. Unieruchomienie pojazdu na trasie, wskutek awarii, nie wyłącza pojazdu z ruchu.

Pojęcie ruchu mechanicznego środka komunikacyjnego w orzecznictwie:

• wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 maja 1974 r., I PR 173/74: "Z chwilą gdy pojazd drogowy składający się z samochodu ciężarowego i przyczepy zostaje wprowadzony do ruchu na drogach publicznych, stwarza on wzmożone niebezpieczeństwo dla osób trzecich. Niebezpieczeństwo to trwa dopóty, dopóki obsługa pojazdu wykonuje zlecone jej zadania przewozowe. Przez czas wykonywania tych zadań pojazd pozostaje w ruchu w rozumieniu art. 436 § 1 k.c. w zw. z art. 435 k.c.; czynności manewrowania przedsiębrane w celu połączenia z samochodem ciężarowym odłączonej od niego na czas załadunku przyczepy, stanowiącej część pojazdu drogowego, dotyczą ruchu tego pojazdu także wówczas, gdy przyczepa popychana jest siłą mięśni ludzkich"

• Sąd Najwyższy w wyroku z 14 kwietnia 1975 r., II CR 114/75, OSNCP 1976, nr 2, poz. 37 "Samoistny posiadacz mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody odpowiada za następstwa wypadku, jakiego doznał pasażer również w czasie wsiadania do pojazdu stojącego w gotowości do odjazdu z nie uruchomionym jeszcze silnikiem"

• Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 28 grudnia 1981 r., IV CR 465/81, OSNCP 1982, nr 5-6, poz. 88 "Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka (art. 436 w związku z art. 435 k.c.) nie może iść tak daleko, aby można było ją wiązać z każdym ruchem pojazdu mechanicznego, przy pominięciu przyczynowości w rozumieniu art. 361 k.c. Odpowiedzialność ta nie wchodzi zatem w grę wówczas, gdy rowerzysta na skutek niewłaściwego stanu jezdni, upadając, zostanie wyrzucony pod nadjeżdżający z przeciwka samochód, którego kierowcy nie można postawić żadnego zarzutu (...). Konstrukcja przepisu art. 436 w związku z art. 435 k.c. polegająca na przeciwstawieniu przyczyn powstania szkody i okoliczności wyłączających odpowiedzialność na zasadzie ryzyka w płaszczyźnie przyczynowości w sensie art. 361 § 1 k.c. Nie ma podstaw do wniosku, że pojęcie «przyczynowość» w powyższym ogólnym - w zakresie prawa cywilnego - znaczeniu jest nieprzydatne w zakresie odpowiedzialności na podstawie art. 436 § 1 k.c. Powstanie szkody (wypadku) musi być przyczynowo rzeczywiście powiązane z ruchem pojazdu mechanicznego poruszanego za pomocą sił przyrody."

• W wyroku z 3 lutego 2002 r., V CKN 644/2000 (OSNC 2002, nr 12, poz. 156) Sąd Najwyższy dokonał szerszych rozważań na temat pojęcia "ruchu" pojazdu, wskazując, że pojęcie to można ujmować w aspekcie rzeczowym i w aspekcie prawnym. Jeżeli chodzi o ruch w znaczeniu rzeczowym, to ze "zderzeniem" się dwóch pojazdów mamy do czynienia wówczas, gdy obydwa z nich znajdują się w ruchu fizycznym (rzeczywistym) wobec siebie i wobec otoczenia, zaś z "najechaniem" wówczas, gdy jeden z pojazdów wobec drugiego nie jest w ruchu fizycznym (rzeczywistym), lecz stanowi element rzeczywistości znajdującej się w bezruchu wobec poruszającego się obiektu. Rozważając pojęcie "ruchu" w aspekcie prawnym Sąd Najwyższy odwołał się do przepisów prawa o ruchu drogowym. W rozumieniu tych przepisów pojazd jest w ruchu wtedy, gdy znajduje się w ruchu fizycznym (jedzie) albo gdy nie znajduje się wprawdzie w ruchu fizycznym, ale jest unieruchomiony na trasie jazdy na czas nie dłuższy niż jedna minuta z przyczyn niewynikających z warunków lub przepisów ruchu drogowego bądź jest unieruchomiony na czas dłuższy niż jedna minuta z przyczyn wynikających z tych warunków lub przepisów. Pojazd natomiast nie jest w ruchu, gdy został unieruchomiony na czas dłuższy niż jedna minuta z przyczyn niewynikających z warunków lub przepisów prawa o ruchu drogowym. Sąd Najwyższy stwierdził, że "zderzeniem się mechanicznych środków komunikacji poruszających się za pomocą sił przyrody, jest ich zetknięcie się, gdy pozostają wobec siebie w ruchu w rozumieniu przepisów prawa o ruchu drogowym".

Ruch pojazdu w rozumieniu ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych

Ruchem pojazdu wedle art. 34 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, jest sytuacja kiedy szkoda powstała w związku z ruchem - tj. także szkoda powstała przy wsiadaniu do pojazdu i wysiadaniu z niego; bezpośrednio przy załadowaniu i rozładowaniu pojazdu oraz podczas zatrzymania, postoju lub garażowania.

Pojęcie ruchu pojazdu mechanicznego zostało najszerzej ujęte w ustawie o ubezpieczeniach obowiązkowych. Nie jest to pojęcie tożsame z art. 436 kc.

Samoistny posiadacz

Określenie samoistnego posiadacza wynika z treści art. 336. jest to więc osoba, która faktycznie włada mechanicznym środkiem komunikacji w zakresie odpowiadającym treści prawa własności. O odpowiedzialności z art. 436 § 1 decydują kryteria materialne (faktyczne władztwo), a nie formalne uprawnienia do korzystania i władania. Jeżeli dotychczasowy posiadacz samoistny utraci posiadanie, a ktoś inny uzyska posiadanie w zakresie odpowiadającym treści prawa własności, to na nim, a nie na dotychczasowym posiadaczu ciążyć będzie odpowiedzialność.

Orzecznictwo:

• Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 26 listopada 1969 r., III CZP 79/69, OSNCP 1970, nr 10, poz. 170 "Nieznany sprawca zaboru cudzego samochodu nie jest osobą trzecią w rozumieniu art. 435 § 1 k.c. (w związku z art. 436 k.c.), lecz posiadaczem tego samochodu" jednak nie zwalnia dotychczasowego posiadacza od odpowiedzialności niemożność posiadania wywołana przez przemijającą przeszkodę

• Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 4 lutego 1970 r., II CR 527/69, OSNCP 1970, nr 11, poz. 202 "Zachowała moc pod rządem art. 436 § 1 zasada prawna uchwalona przez całą Izbę Cywilną SN z dnia 29 października 1960 r.,1 CO 20/60 (OSN 1961 nr III, poz. 61), a przewidująca, że użycie przez kierowcę dla własnych celów powierzonego mu samochodu, nie zwalnia posiadacza samoistnego od odpowiedzialności przewidzianej w art. 153 § 1 k.z." Posiadacz samoistny ponosi też konsekwencje dysponowania mechanicznym środkiem komunikacji przez innych dzierżycieli, np. dyspozytora ruchu w zakładzie pracy.

• Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 grudnia 1998 r., I CKN 877/97, niepubl, stwierdził Art. 436 § 1 k.c. nie ma zastosowania do odpowiedzialności osoby prowadzącej warsztat naprawy samochodów za zniszczenie pojazdu przyjętego do naprawy. Odpowiedzialność tę należy oceniać w świetle przepisów art. 471-474 k.c.

Oddanie pojazdu w posiadanie zależne

Posiadacz samoistnego może wyłączyć siebie od odpowiedzialności określonej w art. 436 § 1 przez oddanie pojazdu w posiadanie zależne. Jednakże aby doszło do oddania w posiadanie zależne konieczna jest pewna trwałość w wykonywaniu tego prawa, a nie np. chwilowe użycie samochodu. Ponadto, istotne jest wyrzeczenie się samoistnego posiadacza wpływu na ruch pojazdu. Jeżeli osoby są współposiadaczami pojazdu to odpowiadają solidarnie.

Odpowiedzialność posiadacza z tytułu ryzyka nie wyłącza odpowiedzialności kierowcy - na podstawie art. 415 - wobec poszkodowanego, tym samym posiadacz i kierowca odpowiadają solidarnie.

orzecznictwo

• wyrok SN z dnia 19 września 1967 r., I PR 288/67, OSPiKA 1968, nr 9, poz. 201: Zastosowania art. 436 § 1 zd. 2 nie uzasadnia najem samochodu wraz z obsługą.
• wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 sierpnia 1956 r., IV CR 258/57, OSN 1957, nr 1, poz. 28: Użyczenie samochodu przez zakład pracy swemu pracownikowi w celu załatwienia określonej sprawy, nawet za zwrotem kosztów benzyny, nie zwalnia samoistnego posiadacza od odpowiedzialności na zasadzie ryzyka.
• Pracownik, wykorzystujący swój samochód dla celów służbowych, nie przestaje być samoistnym posiadaczem.
• wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 października 1961 r., 3 CR 548/60, OSNCP 1963, nr 5, poz. 100: Oddanie samochodu na cele społeczne (np. zwalczanie klęsk żywiołowych) powoduje przejście odpowiedzialności z tytułu ryzyka na czasowego użytkownika.
• wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 września 1958 r., 1 CR 745/58, OSPiKA 1959, nr 7-8, poz. 205: Posiadanie zależne wiąże się z oddaniem samochodu w najem (bez obsługi), dzierżawę, użytkowanie, leasing itp. Oddanie pojazdu w posiadanie zależne zwalnia od odpowiedzialności posiadacza samoistnego; takiego skutku nie wywołuje oddanie pojazdu we władztwo prekaryjne.
• Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 9 grudnia 1970 r., II CR 483/70, OSPiKA 1972, nr 1, poz. 3 "Odpowiedzialność przewidziana w art. 436 § 1 k.c. w związku z art. 435 k.c. z tytułu ryzyka jest ukierunkowana «na zewnątrz» względem osób trzecich i nie może rozciągać się na tę osobę, która wprawiając samochód w ruch, uruchamia jednocześnie samą zasadę odpowiedzialności z tytułu ryzyka. Kierujący pojazdem nie może bowiem występować w podwójnej roli: raz jako osoba, której zachowanie wchodzi w skład odpowiedzialności z tytułu ryzyka i zarazem jako osoba, na dobro której działałaby ta sama zasada ryzyka. Odpowiedzialność z tytułu ryzyka samoistnego posiadacza mechanicznego środka komunikacji, poruszanego za pomocą sił przyrody, przewidziana w art. 436 § 1 k.c., nie ma zastosowania do szkody wyrządzonej ruchem pojazdu osobie nim kierującej. O ile do odpowiedzialności tej nie mają zastosowania przepisy szczególne (np. z tytułu wypadków przy pracy), posiadacz pojazdu odpowiada względem kierowcy na ogólnych zasadach winy".

Okoliczności egzoneracyjne

Do okoliczności wyłączających odpowiedzialność z art. 436 § 1 należą:

• siła wyższa,
• okoliczność, że szkoda nastąpiła wyłącznie z winy poszkodowanego,
• okoliczność, że szkoda nastąpiła wyłącznie z winy osoby trzeciej, za którą posiadacz odpowiedzialności nie ponosi.

Siła wyższa

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 28 września 1971 r., II CR 388/71 (OSNCP 1972, nr 3, poz. 58), uznał że: "odpowiedzialność deliktowa jest wyłączona z powodu siły wyższej m.in. wówczas, gdy między zdarzeniem mającym cechy siły wyższej a powstaniem szkody zachodzi bezpośredni związek przyczynowy oraz gdy szkoda powstaje w momencie działania siły wyższej. Natomiast nie można się powołać na siłę wyższą, jako na okoliczność wyłączającą odpowiedzialność, wtedy, gdy szkoda powstała w wyniku nieusunięcia zagrażających bezpieczeństwu skutków działania siły wyższej, jeżeli można im zapobiec przez ich zlikwidowanie lub przez skuteczne ostrzeżenie przed grożącym niebezpieczeństwem za pomocą powszechnie przyjętych środków."

Za siłę wyższą nie można uznać takich zdarzeń, które zostają spowodowane przez wadliwie działające mechanizmy pojazdu (np. awaria hamulców, pęknięcie opony). Siłą wyższą nie jest także: gołoledź, awaria sygnalizacji świetlnej, błędny sygnał kierującego ruchem itp. W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 9 lipca 1962 r., I CR 54/62, OSNCP 1963, nr 12, poz. 262 stwierdził że atak epilepsji, któremu uległ kierowca pojazdu, nie jest siłą wyższą. Siłą wyższą są natomiast zdarzenia związane z działaniem sił natury, np. powódź, huragan, uderzenie pioruna.

Wina poszkodowanego

Wina poszkodowanego wyłącza odpowiedzialność sprawcy szkody, gdy szkoda powstała z wyłącznej winy poszkodowanego. Wina poszkodowanego wyłącza odpowiedzialność wtedy, gdy jest tak poważna, że według zasad nauki i doświadczenia życiowego tylko ona może być brana pod uwagę i absorbuje inne okoliczności sprawy.

orzecznictwo

• Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 stycznia 1970 r., II CR 624/69 (OSNCP 1970, nr 9, poz. 163) wyjaśnił, "że również pod rządem przepisów kodeksu cywilnego zachowała aktualność zasada prawna uchwalona przez Sąd Najwyższy w składzie 7 sędziów z dnia 11 stycznia 1960 r., I CO 44/59, OSN 1960, nr IV poz. 92, według której okoliczność, że wyłączną przyczyną powstania szkody, o jakiej mowa w art. 152-153 k.z. (obecnie art. 435 i 436 k.c.), jest zachowanie się poszkodowanego, któremu ze względu na jego wiek winy przypisać nie można, nie zwalnia od odpowiedzialności przewidzianej w tych przepisach, uzasadnia jednak odpowiednie zmniejszenie wysokości odszkodowania na podstawie art. 158 § 2 k.z. (obecnie art. 362 k.c.)"

• Zachowanie się małoletniego poszkodowanego, któremu z powodu wieku winy przypisać nie można (art. 426), może, stosownie do art. 362, uzasadniać zmniejszenie odszkodowania należnego od osoby odpowiedzialnej za szkodę na podstawie art. 436- Sąd Najwyższy w uchwale składu 7 sędziów z dnia 20 września 1975 r., III CZP 8/75, OSNCP 1976, nr 7-8, poz. 151).

• Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 18 kwietnia 1986 r., III CRN 57/86, OSNCP 1987, nr 8, poz. 117- "Z przyjętej powszechnie zasady ograniczonego zaufania kierowcy w stosunku do innych uczestników ruchu drogowego nie można wyprowadzić wniosku, że kierowca pojazdu poruszanego za pomocą sił przyrody, jadąc w terenie zabudowanym w porze nocnej, musiał się liczyć z możliwością pojawienia się na drodze przeszkody nieoświetlonej, a w konsekwencji tego prowadzić pojazd z taką szybkością, aby mógł on zatrzymać pojazd w każdej chwili przed taką przeszkodą"

• Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16 września 1974 r., I CR 342/74, OSNCP 1975, nr 10-11, poz. 149: Osoba piesza przechodząca przez jezdnię w miejscu oznaczonym powinna mieć zapewnione maksymalne bezpieczeństwo. Wprawdzie przechodzący przez jezdnię obowiązany jest zachować szczególną ostrożność i przed wejściem upewnić się, czy nadjeżdżające pojazdy znajdują się w bezpiecznej odległości, jednak obowiązek tym większej szczególnej ostrożności ciąży na kierowcy, który musi zawsze liczyć się z możliwością pojawienia się na jezdni osoby pieszej, jest więc obowiązany zmniejszyć szybkość do granic pozwalających w razie potrzeby na natychmiastowe zatrzymanie pojazdu. W związku z tym kierowca ma obowiązek obserwowania nie tylko jezdni, ale również przylegającego do jezdni w miejscu przejścia chodnika, aby upewnić się, czy nikt nie wkracza na jezdnię, a jeżeli wkracza, to natychmiast hamować, zanim przechodzień znajdzie się na torze samochodu.

• "Nie można mówić o zawinieniu - przy nieprawidłowym nawet cofnięciu się przechodnia w czasie przechodzenia przez jezdnię - gdy owa nieprawidłowość została wywołana strachem przed innymi samochodami, choćby nawet sytuacja na jezdni była obiektywnie błędnie przez niego oceniana - Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 17 sierpnia 1973 r., 1 CR 362/73.

• Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 1 lipca 1981 r., IV CR 232/81, OSNCP 1982, nr 2-3, poz. 29Zaniedbanie obowiązku umieszczenia na drogach przecinających drogę oznakowaną znakiem «Droga z pierwszeństwem przejazdu» znaków: «Uwaga na drogę z pierwszeństwem przejazdu» nie odbiera drodze oznaczonej znakiem «Droga z pierwszeństwem przejazdu» takiego charakteru, jedynie ekskulpuje kierowców wjeżdżających na drogę z pierwszeństwem bez ustąpienia pierwszeństwa pojazdom poruszającym się tą drogą, z zarzutem naruszenia przez to przepisu ruchu drogowego, nakazującego takie ustąpienie (26 ust. 6 rozp. z dnia 20 maja 1968 r. w sprawie ruchu na drogach publicznych - Dz. U. Nr 27, poz. 183). Przymiot pierwszeństwa przejazdu odbiera natomiast dopiero znak «Koniec pierwszeństwa przejazdu» (§ 99 pkt 15 wym. rozp.)".

• Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 grudnia 1977 r., IV CR 401/77 "Dopiero stwierdzenie, iż powód nie popełnił żadnych błędów z punktu widzenia przepisów dotyczących zasad ruchu drogowego i techniki prowadzenia pojazdów samochodowych może dawać rzeczywiście podstawę do uznania, że układ hamulcowy zawiódł z powodu jego wewnętrznej wadliwości".

• Sąd Najwyższy w wyroku z 19 lipca 2000 r., II CKN 1123/98, nie publ: "Konstrukcja przepisów art. 435 i 436 § 1 k.c. polega na przeciwstawieniu źródeł powstania szkody w płaszczyźnie przyczynowości, a nie winy. Dlatego, jeżeli posiadacz pojazdu broni się wykazywaniem, że szkoda nastąpiła wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, nadal przyjmuje się jego odpowiedzialność, gdy udowodnione zostanie, że obok tej przyczyny działa jeszcze inna, zaszła po jego stronie".

• Sąd Najwyższy w wyroku z 25 stycznia 2001 r., IV CKN 243/2000, niepubl: "Jeżeli wyłączną przyczyną wypadku, jakiemu uległa powódka, była podjęta przez nią próba rażąco nieprawidłowego przejścia jezdni, to jest to tak zwana okoliczność egzoneracyjna, która wyłącza odpowiedzialność na zasadzie ryzyka ponoszoną przez samoistnego posiadacza za szkodę powstałą w związku z ruchem należącego do niego pojazdu".

Wina osoby trzeciej

Posiadacz samoistny jest zwolniony od odpowiedzialności za szkodę także wówczas, gdy nastąpiła ona wyłącznie z winy osoby trzeciej, za którą nie odpowiada. Osobą trzecią nie jest ani sam poszkodowany, ani samoistny posiadacz, ani kierowca, którego działanie leży w sferze objętej kręgiem interesów posiadacza, ponadto osobami trzecimi w tym rozumieniu nie są też domownicy posiadacza, jego podwładni lub osoby, którymi posłużono się przy obsłudze lub naprawie pojazdu.

Orzecznictwo

• Osobą trzecią natomiast jest inny użytkownik drogi, a także ten, kto jest odpowiedzialny za zły stan dróg, wywołujący powstanie szkody. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 22 października 1970 r., I CR 550/70 (OSNCP 1971, nr 9, poz. 151),uznał: "jak powszechnie wiadomo, w okresie ciężkich warunków atmosferycznych w porze zimowej (śnieżycy, zawiei, gołoledzi) utrzymanie dróg publicznych w stanie całkowitego bezpieczeństwa jest technicznie niemożliwe. Kierowca musi się zatem zawsze liczyć z możliwością napotkania odcinka drogi w stanie zagrażającym bezpieczeństwu jazdy. W tych więc warunkach stwierdzenie istnienia w konkretnym momencie czasu takiego nie zabezpieczonego odcinka drogi nie uzasadnia jeszcze domniemania, że funkcjonariusze służby drogowej zaniedbali swoje obowiązki. Dlatego też w każdym wypadku należy wyjaśnić i ustalić, czy przyczyną złego stanu drogi były zaniedbania służby drogowej."

• Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12 kwietnia 1966 r., I CR 67/66: "Do przyjęcia «winy» osoby trzeciej w rozumieniu przepisu art. 152 § 1 k.z. konieczne jest ustalenie jej tak pod względem obiektywnym jak i subiektywnym. Wniosek co do poczytalności kierowcy «Wołgi» można by wyprowadzić z całokształtu okoliczności sprawy. Dopiero wtedy, gdy za pomocą domniemań nie można było ustalić «subiektywnej winy» wyłącznej kierowcy «Wołgi», można by przyjąć, iż pozwana nie udowodniła swych twierdzeń i wyciągnąć z tego konsekwencję".

• Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 27 lipca 1973 r., II CR 233/73, OSPiKA 1974, nr 9, poz. 190 "Konstrukcja przepisów art. 435 i 436 § 1 k.c. polega na przeciwstawieniu przyczyn powstania szkody w płaszczyźnie przyczynowości, a nie winy. Dlatego, gdy posiadacz pojazdu broni się wykazywaniem, że szkoda nastąpiła wyłącznie z winy osoby trzeciej, nadal przyjmuje się jego odpowiedzialność, gdy udowodnione zostanie, że obok tej przyczyny działała jeszcze inna, która zaszła po jego stronie. Zapewnienie użytkownikom bezpieczeństwa na drodze polega na tym, by droga - tak co do przebiegu, jak i utrzymania - nie wykazywała takich miejsc niebezpiecznych, z którymi nie musi się liczyć jej użytkownik, który uwzględnia jedynie jej zewnętrzny stan oraz widoczne znaki i sygnały drogowe przy niej ustawione".

Zderzenie pojazdów

W razie:

• zderzenia się pojazdów, jeśli chodzi o szkody poniesione przez ich posiadaczy;
• wyrządzenia szkody osobie przewożonej z grzeczności.

Odpowiedzialność posiadacza samoistnego ulega modyfikacji polegającej na powrocie do zasad ogólnych z art. 415 kc

Co to jest zderzenie pojazdów mechanicznych wg Sądu Najwyższego?:

• SN w uchwale z dnia 2 stycznia 1976 r., III CZP 79/75, OSNCP 1976, nr 7-8, poz. 155: Zderzeniem się pojazdów mechanicznych w rozumieniu art. 436 § 2 jest każde - bez względu na jego przyczynę - zetknięcie się tych pojazdów w ruchu

• Wyrok SN z dnia 23 listopada 1960 r., 2 CR 600/59, OSN 1962, nr II poz. 53: Każdy z posiadaczy sam ponosi skutki szkody, chyba że szkodę zawinił jeden z nich. Wina poszkodowanego uzasadnia jednak zmniejszenie odszkodowania na podstawie art. 362. Jeśli chodzi o skutki wypadku, jakie dotykają w razie zderzenia się pojazdów osoby trzecie, to podstawą odpowiedzialności obydwu posiadaczy jest art. 436 § 1, przy czym zachodzi tu solidarność.

• SN w wyroku z dnia 18 października 1975 r., I CR 608/75, OSPiKA 1977, nr 3, poz. 53: W wypadku, gdy osobą trzecią był pasażer przewożony z grzeczności, to posiadacz pojazdu dokonujący takiego przewozu odpowiada wobec niej na zasadzie winy, drugi zaś - na zasadzie ryzyka.

• SN w wyroku z dnia 25 sierpnia 1978 r., III CZP 48/78, OSPiKA 1979, poz. 137: Przyczynienie się posiadacza pojazdu przewożącego osobę dla niego obcą do powstania doznanej przez nią szkody nie uzasadnia obniżenia odszkodowania należnego tej osobie od posiadacza drugiego pojazdu.

• SN w wyroku z dnia 30 stycznia 1963 r., 3 CR 111/62, OSPiKA 1964, poz. 39Jeżeli w wyniku zderzenia się pojazdów szkody doznał przewożony jeden z małżonków, a pojazd wchodzi do majątkowej wspólności ustawowej, nie może on być uznany za osobę trzecią, lecz za posiadacza pojazdu .

• SN w wyroku z dnia 4 marca 1958 r., I CR 154/56, OSPiKA 1959, nr 10 poz. 257: Zasada z art. 436 § 2 nie ma zastosowania, gdy nie było zderzenia, a tylko najechanie; wtedy - na podstawie art. 436 § 1 - odpowiada tylko posiadacz pojazdu będącego w ruchu (tak).

• Wyrok SN z 5 lutego 2002 r., V CKN 644/2000: Zderzeniem się samochodów (art. 436 § 2 k.c.) jest każde zetknięcie się ich, gdy pozostają wobec siebie w ruchu, w rozumieniu przepisów prawa o ruchu drogowym.

Przewóz z grzeczności

Przewóz z grzeczności ma miejsce tylko wówczas, gdy osoba przewożąca kieruje się poczuciem grzeczności w potocznym tego słowa znaczeniu nie jest to zatem pojęcie tożsame z przewozem nieodpłatnym.

Orzecznictwo dotyczące zderzenia pojazdów oraz przewozu z grzeczności:

• SN w wyroku z dnia 17 czerwca 1969 r., II CR 191/69, OSNCP 1970, nr 3, poz. 49 stwierdził że przewóz z grzeczności nie zachodzi, gdy przedstawiciel jednego organu władzy państwowej przewozi w celach służbowych przedstawiciela innego organu na podstawie wzajemnego porozumienia, mającego na celu zaoszczędzenie zbytecznego użycia dwóch środków lokomocji. Działanie przewożącego jest wówczas skierowane nie na wyświadczenie grzeczności przewożonemu, lecz na osiągnięcie zalecanej zarządzeniami władz zwierzchnich oszczędności w gospodarowaniu pojazdami służbowymi .

• SN w wyroku z dnia 17 kwietnia 1970 r., I CR 73/70, OSNCP 1970, nr 12, poz. 233Nie jest przewozem z grzeczności, w rozumieniu art. 436 § 2 zd. 2, przewóz dokonany przez posiadacza samochodu w wykonaniu zawartej z przewożonym umowy, że wspólnie tym samochodem odbędą wycieczkę, przy czym część kosztów podróży poniesie przewożony.

• SN w wyroku z dnia 12 marca 1971 r., III CRN 524/70, OSPiKA 1972, nr 7-8, poz. 136: Przypadek przewozu z grzeczności nie zachodzi w następującej sprawie. Powód jechał jako pasażer na motocyklu z punktu usługowego, gdzie był zatrudniony, do prowadzącego motocykl właściciela pojazdu, u którego miął naprawiać telewizor. Powód zatem jechał w interesie właściciela pojazdu mechanicznego w celu wykonania zleconej mu usługi. W tak ustalonym stanie faktycznym usprawiedliwiona jest odpowiedzialność właściciela motocykla za skutki wypadku na zasadzie ryzyka, to jest na podstawie art. 436 § 1 w zw. z art. 435.

• SN w wyroku z dnia 19 marca 1959 r., 4 CR 426/58, OSN 1960, nr I poz. 99: Jeżeli kierowca przedsiębiorstwa, nie będąc do tego uprawnionym, przewozi odpłatnie osoby trzecie nie będące pracownikami, jest to przewóz uzasadniający odpowiedzialność na zasadzie ryzyka, a nie winy. Odpowiedzialność poniesie przedsiębiorstwo, chyba że kierowca samowolnie użył pojazdu dla własnych, prywatnych celów, co oznacza, że działał przy sposobności wykonywania powierzonych mu czynności. Za wyrządzoną szkodę kierowca odpowiada wówczas jedynie na podstawie art. 415.

• SN w wyroku z dnia 18 października 1975 r., I CR 608/75, OSPiKA 1977, nr 3, poz. 53: Odpowiedzialność samoistnego posiadacza samochodu w stosunku do osoby przewożonej tym samochodem z grzeczności opiera się na zasadzie winy, natomiast odpowiedzialność samoistnego posiadacza samochodu, który zderzył się z samochodem, którym jechała osoba przewożona z grzeczności, opiera się na zasadzie ryzyka (tak).

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 24 listopada 1998 r., I CKU 87/98

Prokuratura i Prawo - dodatek 1999/3 poz. 31:

Zderzeniem się pojazdów w rozumieniu art. 436 § 2 kc jest każde - bez względu na przyczynę - zetknięcie się tych pojazdów będących w ruchu. Powołany przepis wprowadza modyfikację podstawowej reguły odpowiedzialności samoistnego posiadacza na zasadzie ryzyka stanowiąc, że w razie zderzenia się pojazdów, jeżeli chodzi o szkody poniesione przez ich posiadaczy, mogą być dochodzone tylko na zasadach ogólnych, a więc na podstawie art. 415 kc. W świetle treści tego przepisu za szkodę odpowiada osoba, której zawinione zachowanie się jest źródłem powstania szkody. Czyn sprawcy pociągający za sobą odpowiedzialność cywilną musi być bezprawny, a więc niezgodny z obowiązującymi zasadami porządku prawnego, a przy tym zawiniony.

Powód dochodząc więc odszkodowania za uszkodzenie pojazdu wskutek zderzenia się z pojazdem prowadzonym przez pozwanego winien był wskazać na takie okoliczności faktyczne, które by pozwalały przyjąć, że to na skutek bezprawnego i zawinionego zachowania się pozwanego doszło do kolizji pojazdów. Twierdzenia zawarte w pozwie były dość ogólnikowe i nie dawały podstawy do takiej jednoznacznej oceny.

• Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 25 marca 1994 r., III CZP 5/94, Wokanda 1994/7 str. 5

W sytuacji, gdy wypadek przy pracy był jednocześnie wypadkiem powodującym szkodę powstałą w związku z ruchem pojazdu mechanicznego, objętą ubezpieczeniem odpowiedzialności cywilnej posiadaczy i kierowców tych pojazdów na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 marca 1989 r. w sprawie ubezpieczeń ustawowych komunikacyjnych (Dz. U. 1989 r. Nr 18 poz. 100 ze zm.), zakładowi pracy, który wypłacił poszkodowanemu jednorazowe odszkodowanie stosownie do art. 9 w związku z art. 32 ust. 1 ustawy z dnie 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach przysługujących z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. 1983 r. Nr 30 poz. 144 ze zm.), nie przysługuje roszczenie do zakładu ubezpieczeń o zwrot równowartości spełnionego świadczenia.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna i Administracyjna, z dnia 17 grudnia 1984 r., IV CR 509/84, OSNCP 1985/9 poz. 138

Ogólne zasady odpowiedzialności (art. 436 § 2 zdanie 1 kc) co do wzajemnych roszczeń właścicieli (posiadaczy) pojazdów mechanicznych (środków komunikacji) znajdują zastosowanie także wtedy, gdy dochodzi do zderzenia tych pojazdów, a jeden z nich wchodzi w skład przedsiębiorstwa (zakładu), o jakim mowa w art. 435 § 1 kc.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna i Administracyjna, z dnia 6 grudnia 1982 r., I CR 438/82:

Osoba, która wiedząc, że kierowca znajduje się pod wpływem alkoholu, nakłania tego kierowcę do odbycia jazdy samochodem i jazdę tę razem z nim odbywa, godzi się z ewentualnymi ujemnymi następstwami takiego postępowania, co należy ocenić jako przyczynienie się do wypadku, jeśli stan nietrzeźwości kierowcy pozostaje w związku z wypadkiem.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilnaz dnia 12 lipca 1980 r., I CR 194/80, OSNCP 1981/4 poz. 64

Objęcie z dniem 1 kwietnia 1978 r. obowiązkowym ubezpieczeniem następstw nieszczęśliwych wypadków, wynikłych u cudzoziemców dewizowych, z ruchu pojazdów mechanicznych nie działa wstecz; do oceny więc skutków zdarzeń, które nastąpiły przed dniem 1 kwietnia 1978 r., stosuje się także po tej dacie przepisy dotychczasowe.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 30 maja 1980 r., I CR 139/80, OSPiKA 1981/9 poz. 163

Pracownik skazany za występek z art. 145 kk popełniony przy wykonywaniu obowiązków pracowniczych odpowiada za spowodowaną tym występkiem szkodę (śmierć innej osoby, uszkodzenie ciała lub rozstrój jej zdrowia) jak za szkodę wyrządzoną nieumyślnie, chociażby samo naruszenie obowiązków pracowniczych, jak nieostrożna jazda niesprawnym techniczne pojazdem mechanicznym, było umyślne. W takim wypadku jego odpowiedzialność względem poszkodowanej osoby trzeciej jest wyłączona na podstawie art. 129 § 1 kp. Za szkodę tę odpowiada zakład pracy na podstawie art. 436 § 2 kc, względnie na podstawie art. 430 kc w związku z art. 120 § 1 kp.

• Uchwała Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 25 sierpnia 1978 r., III CZP 48/78, OSNCP 1979/4 poz. 64

W razie zderzenia się dwóch pojazdów mechanicznych przyczynienie się posiadacza pojazdu przewożącego osobę dla niego obcą do powstania doznanej przez nią szkody nie uzasadnia obniżenia odszkodowania należnego tej osobie od posiadacza drugiego pojazdu.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 11 stycznia 1978 r., II CR 487/77

Przewóz z grzeczności (art. 436 § 2 kc) ma miejsce tylko wówczas, gdy zamiarem przewożącego jest świadczenie przewozu bezinteresownie.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 10 stycznia 1978 r., I CR 454/77

Podstawą odpowiedzialności w razie zderzenia się mechanicznych środków komunikacji nie jest zasada ryzyka, lecz zasada winy (art. 436 § 2 kc).

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna. z dnia 1 grudnia 1976 r., II CR 496/76

OSNCP 1977/7 poz. 119

Zarządzenie Ministra Finansów z dnia 16 grudnia 1974 r. w sprawie ustalania wysokości szkód w pojazdach samochodowych objętych obowiązkowymi ubezpieczeniami komunikacyjnymi (M. P. 1974 r. Nr 42 poz. 259) wydane na podstawie upoważnienia zawartego w § 40 ust. 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1974 r. w sprawie obowiązkowych ubezpieczeń komunikacyjnych (Dz. U. 1974 r. Nr 46 poz. 274) odnosi się wyłącznie do ubezpieczenia autocasco. Zasady ustalania wartości pojazdu w dniu wypadku i wartości pozostałości określone w zarządzeniu Ministra Finansów z dnia 16 grudnia 1974 r. nie mają natomiast zastosowania do sytuacji, gdy poszkodowanemu w wypadku komunikacyjnym należą się świadczenia z obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 6 lipca 1976 r., IV CR 230/76, OSPiKA 1977/4 poz. 79:

Jeżeli pasażer doznał szkody na skutek zderzenia się dwóch pojazdów mechanicznych, Państwowy Zakład Ubezpieczeń ponosi wobec tego pasażera odpowiedzialność za całość szkody, choćby poszkodowany był osobą bliską posiadaczowi jednego z tych pojazdów. Zakład ten bowiem świadczy w granicach odpowiedzialności cywilnej posiadacza pojazdu mechanicznego, dla którego poszkodowany jest osobą obcą.

• Uchwała Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 2 stycznia 1976 r., III CZP 79/75, OSNCP 1976/7-8 poz. 155

Zderzeniem pojazdów mechanicznych w rozumieniu art. 436 § 2 kc jest każde - bez względu na jego przyczynę - zetknięcie się tych pojazdów w ruchu.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 18 października 1975 r., I CR 608/75, Państwo i Prawo 1977/12 str. 165

Odpowiedzialność samoistnego posiadacza samochodu, w stosunku do osoby przewożonej tym samochodem z grzeczności opiera się na zasadzie winy, natomiast odpowiedzialność samoistnego posiadacza samochodu, który zderzył się z samochodem, którym jechała osoba przewożona z grzeczności, opiera się na zasadzie ryzyka.

Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny

Jest to instytucja, której zadaniem jest wypłata odszkodowania w przypadku spowodowania szkód na osobie lub w mieniu przez pojazdy mechaniczne niezidentyfikowane lub w stosunku do których nie został wykonany obowiązek zawarcia umowy ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów. Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny, ma osobowość prawną. Członkiem Funduszu jest m.in. każdy zakład ubezpieczeń posiadający zezwolenie na wykonywanie działalności ubezpieczeniowej w zakresie ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych, przy czym członkiem Funduszu zakład staje się z mocy prawa z chwilą zawarcia pierwszej umowy ubezpieczenia obowiązkowego.

Do zadań Funduszu należy zaspokojenie roszczeń z tytułu ubezpieczeń obowiązkowych, w granicach takich jak odpowiada zakład ubezpieczeń za szkody powstałe na terytorium Polski:

• za szkody na osobie, gdy została ona wyrządzona w okolicznościach uzasadniających odpowiedzialność cywilną posiadacza lub kierującego pojazdem mechanicznym, a nie ustalono ich tożsamości,
• za szkodę w mieniu i na osobie, gdy posiadacz zidentyfikowanego pojazdu, którego ruchem szkodę wyrządzono, nie był ubezpieczony obowiązkowym ubezpieczeniem OC posiadaczy pojazdów,
• za szkody w mieniu na osobie w przypadku ogłoszenia upadłości zakładu ubezpieczeń, albo oddaleniu wniosku o ogłoszenie upadłości lub umorzenia postępowania upadłościowego, jeżeli majątek zakładu nie wystarcza nawet na zaspokojenie kosztów postępowania upadłościowego, albo w przypadku zarządzenia likwidacji przymusowej zakładu, jeżeli roszczenia osób pokrzywdzonych nie mogą być pokryte z aktywów stanowiących pokrycie rezerwy techniczno-ubezpieczeniowej.

Art. 106 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych zawiera jednak wyłączenia odpowiedzialności Funduszu, z których na uwagę zasługują:

• wyłączenie odpowiedzialności Funduszu w przypadku, gdy szkodę w mieniu lub na osobie zaspokoiła osoba będąca posiadaczem zidentyfikowanego pojazdu, która nie zawarła umowy obowiązkowego ubezpieczenia OC, lub osoba kierująca tym pojazdem;
• Fundusz nie spełnia świadczenia, jeżeli szkoda została wyrządzona ruchem pojazdu mechanicznego zarejestrowanego za granicą; nie dotyczy to jednak poszkodowanych obywateli polskich;
• Fundusz nie spełnia świadczenia z tytułu szkody w mieniu i na osobie powstałej w związku z ruchem pojazdów mechanicznych przed zarejestrowaniem, i pojazdu historycznego, niewprowadzonych do ruchu;
• Fundusz nie pokrywa szkód w mieniu i na osobie wyrządzonych posiadaczowi pojazdu przez kierującego tym pojazdem.

Zgodnie z art. 19 ust 2 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych wypłata świadczeń przez Fundusz powinna nastąpić w terminie 30 dni licząc jednak od dnia otrzymania akt szkody od zakładu ubezpieczeń lub syndyka, a jeśli wyjaśnienie okoliczności związanych z odpowiedzialnością Funduszu lub wysokością świadczenia nie było możliwe w terminie 30 dni, Fundusz wypłaca świadczenie w terminie 14 dni od dnia wyjaśnienia tych okoliczności. Poszkodowany może dochodzić roszczeń bezpośrednio wobec Funduszu, gdy szkodę wyrządził sprawca o nieustalonej tożsamości lub posiadacz, który nie zawarł umowy obowiązkowego ubezpieczenia OC.

O postępowaniu sądowym dotyczącym sprawcy, który nie zawarł umowy obowiązkowego ubezpieczenia, należy zawiadomić Fundusz.

Funduszowi przysługują roszczenia zwrotne wobec osoby, która nie dopełniła obowiązku zawarcia umowy obowiązkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów, oraz sprawcy szkody (art. 110).

Fundusz władny jest jednak odstąpić od zwrotu świadczenia w całości lub w części z uwagi na wyjątkowo trudną sytuację materialną zobowiązanego i jego sytuację życiową.

Polskie Biuro Ubezpieczycieli Komunikacyjnych

Wszystkie zakłady ubezpieczeń wykonujące na terytorium Polski działalność w zakresie ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych, po wejściu Polski do Unii Europejskiej, zarówno z siedzibą w Polsce, jak i w innym państwie członkowskim, są członkami Polskiego Biura Ubezpieczycieli Komunikacyjnych. Przynależność do Biura jest obowiązkowa. Przedmiotem działalności Biura jest organizowanie likwidacji szkód lub bezpośrednia likwidacja szkód spowodowanych na terytorium Polski przez posiadaczy pojazdów mechanicznych zarejestrowanych za granicą, posiadających ważne dokumenty ubezpieczeniowe wystawione przez zagraniczne biura, oraz przez posiadaczy pojazdów mechanicznych zarejestrowanych w państwach, których biura narodowe są sygnatariuszami porozumienia między biurami narodowymi Regulamin Wewnętrzny (jest to tzw. system zielonej karty).

Likwidację szkód spowodowanych przez posiadaczy pojazdów mechanicznych zarejestrowanych poza granicami Polski i legitymujących się zagranicznymi zielonymi kartami lub których krajowe OC jest ważne na terytorium Polski - Polskie Biuro Ubezpieczycieli Komunikacyjnych może zlecić zakładowi ubezpieczeń, który jest członkiem Biura. Obecnie funkcję tę pełni Biuro Gestyjne TUiR Warta S.A. Art. 123 ustawy określa, za jakie szkody, będące następstwem wypadków, które wydarzyły się na terytorium Polski i powstały w związku z ruchem pojazdów zarejestrowanych w państwach, których biura narodowe są sygnatariuszami tzw. Regulaminu Wewnętrznego, odpowiada Polskie Biuro Ubezpieczycieli Komunikacyjnych. Odpowiedzialność tę polegającą na likwidacji szkód i wypłaceniu odszkodowania Biuro może realizować samodzielnie lub zlecić zakładowi ubezpieczeń.

W art. 130 ustawy określono termin 2 miesięcy od dnia otrzymania żądania wypłaty odszkodowania do ustalenia zasady odpowiedzialności i wysokości odszkodowania

Tezy orzeczeń Sądu Najwyższego dotyczące odpowiedzialności na podstawie art. 436 kc:

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 16 lipca 2004 r., I CK 44/2004, Biuletyn Sądu Najwyższego 2005/1:

Samowolne zawładnięcie przez pracownika pojazdem będącym własnością pracodawcy, noszące cechy posiadania zależnego w rozumieniu art. 436 § 1 zd. 2 kc, wyłącza odpowiedzialność posiadacza samoistnego (pracodawcy) za szkodę spowodowaną ruchem tego pojazdu (art. 436 § 1 kc w zw. z art. 435 kc).

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 11 lutego 2003 r., V CKN 1664/2000, OSP 2004/3 poz. 37, OSNC 2004/5 poz. 75, Monitor Prawniczy 2003/21 str. 996:

Jeżeli kierujący pojazdem mechanicznym spowodował szkodę czynem niedozwolonym będącym przestępstwem, to roszczenie o naprawienie szkody ulega przedawnieniu z upływem 10 lat, licząc od dnia popełnienia przestępstwa. Ten okres przedawnienia nie dotyczy posiadacza pojazdu ponoszącego z kierowcą odpowiedzialność solidarną, jeśli odpowiada on za czyn własny.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 5 lutego 2002 r., V CKN 644/2000, OSNC 2002/12 poz. 156

1. Zderzeniem się mechanicznych środków komunikacji poruszanych za pomocą sił przyrody (art. 436 § 2 kc) jest ich zetknięcie się, gdy pozostają wobec siebie w ruchu w rozumieniu przepisów Prawa o ruchu drogowym (ustawa z dnia 1 lutego 1983 r. - tekst jednolity: Dz. U. 1992 r. Nr 11 poz. 41 ze zm. oraz ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. Dz. U. 1997 r. Nr 98 poz. 602 ze zm.).

2. Taksówka osobowa, która dojechawszy do celu została unieruchomiona na poboczu na czas dłuższy niż jedną minutę z przyczyn nie wynikających z warunków lub przepisów ruchu drogowego, nie jest w ruchu - w rozumieniu przepisów Prawa o ruchu drogowym - w stosunku do innych jadących pojazdów mechanicznych.

• Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku, z dnia 21 stycznia 1999 r., I Aca 440/98, Orzecznictwo Sądów Apelacji Białostockiej 1999/1 str. 3, OSA 1999/6 poz. 27 str. 27

Okoliczność, że odpowiedzialność jednego z pozwanych ukształtowana jest na zasadach ryzyka związanego z ruchem przedsiębiorstwa (art. 435 § 1 kc), a także wynika z odpowiedzialności na podstawie art. 430 kc za zawinione zachowanie podlegającego jego tymczasowemu kierownictwu bezpośredniego sprawcy szkody - kierowcy mechanicznego środka komunikacji, nie wyłącza odpowiedzialności drugiego z pozwanych jako jego samoistnego posiadacza na podstawie art. 436 § 1 kc, jeśli szkoda pozostaje w bezpośrednim związku przyczynowym także z ruchem środka komunikacji.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, z dnia 5 grudnia 1997 r., II UKN 381/97, OSNAPiUS 1998/19 poz. 581

Odpowiedzialność za szkodę na osobie pracownika spowodowaną wypadkiem komunikacyjnym zaistniałym wskutek awarii samochodu zakładowego, którego stan techniczny podlegał kontroli zakładowych służb technicznych, obciąża pracodawcę na zasadzie ryzyka, przy uwzględnieniu stopnia przyczynienia się pracownika do powstania szkody.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, z dnia 21 maja 1997 r., II UKN 129/97, OSNAPiUS 1998/7 poz. 218

Pracodawca nie odpowiada na zasadzie ryzyka (art. 436 § 1 w związku z art. 435 § 1 kc) za szkodę, która powstała wskutek wypadku w drodze z pracy, spowodowaną ruchem mechanicznego środka komunikacji prowadzonego przez pracownika i stanowiącego jego własność.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 18 marca 1997 r., I CKU 25/97, Prokuratura i Prawo - dodatek 1997/10 poz. 32

Okoliczność, że wyłączną przyczyną powstania szkody, o jakiej mowa w art. 435-436 kc, jest zachowanie się poszkodowanego, któremu ze względu na wiek winy przypisać nie można, nie zwalnia od odpowiedzialności przewidzianej w tych przepisach, uzasadnia jednak zmniejszenie wysokości odszkodowania na podstawie art. 426 kc.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 7 maja 1996 r., III CRN 60/95

Użyty w art. 435 § 1 w związku z art. 436 § 1 kc zwrot "wyłącznie z winy" odnosi się do przyczyny, a nie do winy, gdyż konstrukcja tych przepisów została oparta na przeciwstawieniu przyczyn powstania szkody w płaszczyźnie przyczynowości, a nie winy. Dlatego ocena winy poszkodowanego (lub osoby trzeciej), jako okoliczności egzoneracyjnej, musi być dokonywana w kategoriach adekwatnego związku przyczynowego.

• Uchwała Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 29 grudnia 1994 r., III CZP 160/94

OSP 1995/7-8 poz. 162, Prokuratura i Prawo - dodatek 1995/4 poz. 29, Przegląd Sądowy 1998/4 str. 64:

Upadłość ubezpieczyciela odpowiedzialności cywilnej posiadacza pojazdu mechanicznego i zgłoszenie przez osobę poszkodowaną w wypadku komunikacyjnym wierzytelności w postępowaniu upadłościowych nie stoją na przeszkodzie wytoczeniu przez tę osobę powództwa odszkodowawczego przeciwko kierującemu pojazdem sprawcy wypadku. Jednakże w takim razie konieczne jest wezwanie do udziału w sprawie po stronie pozwanej syndyka masy upadłościowej (§ 29 ust. 3 rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 9 grudnia 1992 r. w sprawie ogólnych warunków obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów - Dz. U. 1992 r. Nr 96 poz. 475 - oraz art. 60 prawa upadłościowego - tekst jednolity: Dz. U. 1991 r. Nr 118 poz. 512 ze zm.).

• Uchwała Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 12 maja 1992 r., III CZP 35/92, OSNCP 1992/12 poz. 217, Wokanda 1992/10 str. 4

Ubezpieczyciel nie odpowiada w ramach ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej (rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 18 grudnia 1990 r. w sprawie ogólnych warunków ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów - Dz. U. 1990 r. Nr 89 poz. 527 ze zm.) za szkody wyrządzone w mieniu przez nieznanego sprawcę przy użyciu skradzionego samochodu.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna i Administracyjna, z dnia 11 grudnia 1987 r., I CR 254/87

Polskie Koleje Państwowe nie są objęte ustawowym ubezpieczeniem komunikacyjnym odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone ruchem swych pojazdów szynowych (pociągiem).

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna i Administracyjna, z dnia 6 listopada 1984 r., II CR 402/84

Na tle dyspozycji art. 436 § 1 kc (w zw. z art. 435 § 1 zdanie ostatnie kc), wyrządzenie szkody w wypadku komunikacyjnym wyłącznie z winy kierowcy uzasadnia, brak odpowiedzialności Spółdzielni będącej pracodawcą tego kierowcy i właścicielem samochodu jak to wynika z sentencji i uzasadnienia uchwały Całej Izby Cywilnej z dnia 29 października 1960 r. I CO 20/60 (OSN 1961/III poz. 61), która jak to wyjaśniono w wyroku z dnia 4 lutego 1970 r. II CR 527/69 (OSNCP 1970/11 poz. 202), zachowała swą moc pod rządem przepisów kodeksu cywilnego.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna i Administracyjna, z dnia 28 grudnia 1981 r., IV CR 465/81, OSNCP 1982/5-6 poz. 88, OSPiKA 1983/1 poz. 4, Państwo i Prawo 1983/3 str. 135

Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka (art. 436 w związku z art. 435 kc) nie może iść tak daleko, aby można było ją wiązać z każdym ruchem pojazdu mechanicznego przy pominięciu przyczynowości w rozumieniu art. 361 kc. Odpowiedzialność ta nie wchodzi zatem w grę wówczas, gdy rowerzysta na skutek niewłaściwego stanu jezdni upadając zostanie wyrzucony pod nadjeżdżający z przeciwka samochód, którego kierowcy nie można postawić żadnego zarzutu.

• Uchwała Sądu Najwyższego - Izba Cywilna i Administracyjna, z dnia 20 marca 1981 r., III CZP 8/81, OSNCP 1981/9 poz. 167, OSNPG 1981/10 poz. 45 str. 19

W razie podjęcia przez posiadacza naprawy uszkodzonego pojazdu należne mu od Państwowego Zakładu Ubezpieczeń świadczenie z tytułu ubezpieczenia auto-casco (§ 25 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1974 r. w sprawie obowiązkowych ubezpieczeń komunikacyjnych Dz. U. 1974 r. Nr 46 poz. 274 ze zm.) nie może przewyższać wartości pojazdu w chwili wypadku także wtedy, gdy przekroczenie wysokości kosztów naprawy pojazdu nastąpiło na skutek wprowadzenia w okresie naprawy podwyżki cen części zamiennych.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 20 grudnia 1977 r., IV CR 401/77

Dopiero stwierdzenie, iż powód nie popełnił żadnych błędów z punktu widzenia przepisów dotyczących zasad ruchu drogowego i techniki prowadzenia pojazdów samochodowych może dawać rzeczywiście podstawę do uznania, że układ hamulcowy zawiódł z powodu jego wewnętrznej wadliwości.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 12 grudnia 1977 r., II CR 463/77

OSPiKA 1978/6 poz. 112

Istotą posiadania zależnego w rozumieniu art. 336 kc jest określone władztwo nad cudzą rzeczą, zależne od prawa podmiotowego, które posiadacz wykonuje. Posiadanie zależne samochodu może wchodzić w grę wówczas, gdy osoba prowadząca samochód ma swobodę w dysponowaniu pojazdem co do sposobu, czasu i miejsca jego użycia i to w pewnym określonym bądź nieokreślonym czasie. Pozwolenie innej osobie na prowadzenie samochodu w czasie gdy posiadacz znajduje się w tym samochodzie nie przenosi władztwa nad samochodem na osobę prowadzącą i dlatego osoba taka nie staje się posiadaczem samochodu.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 12 grudnia 1977 r., II CR 463/77

OSPiKA 1978/6 poz. 112

Istotą posiadania zależnego w rozumieniu art. 336 kc jest określone władztwo nad cudzą rzeczą, zależne od prawa podmiotowego, które posiadacz wykonuje. Posiadanie zależne samochodu może wchodzić w grę wówczas, gdy osoba prowadząca samochód ma swobodę w dysponowaniu pojazdem co do sposobu, czasu i miejsca jego użycia i to w pewnym określonym bądź nieokreślonym czasie. Pozwolenie innej osobie na prowadzenie samochodu w czasie gdy posiadacz znajduje się w tym samochodzie nie przenosi władztwa nad samochodem na osobę prowadzącą i dlatego osoba taka nie staje się posiadaczem samochodu.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 27 października 1977 r., IV CR 323/77

Ogólne warunki ubezpieczenia pojazdów samochodowych krajowców w ruchu zagranicznym postanawiają, że Towarzystwo Ubezpieczeniowe "Warta" wypłaca z tytułu odpowiedzialności cywilnej świadczenia, do których uiszczenia zobowiązany jest ubezpieczający. § 33 wymienionych ogólnych warunków określa sytuację, w których przysługuje "Warcie" regres do posiadacza samochodu. Regres ten przysługuje m.in. w wypadku spowodowania przez posiadacza pojazdu (lub upoważnionego kierowcy) szkody w stanie nietrzeźwym. Okoliczność, czy stan nietrzeźwości miał czy nie miał wpływu na powstanie wypadku, dla zaistnienia regresu nie ma znaczenia. Tak więc spowodowanie szkody w stanie nietrzeźwym należy rozumieć przez wyrządzenie szkody ruchem pojazdu kierowanego przez nietrzeźwego kierowcę.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 13 października 1977 r., IV CR 375/77

Przepisy prawa nie wyłączają odpowiedzialności bezpośredniego sprawcy wypadku komunikacyjnego za szkody, które nie zostały pokryte świadczeniami wypłacanymi przez PZU z ubezpieczenia komunikacyjnego NW.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 7 października 1977 r., I CR 366/77, OSNCP 1978/7 poz. 118, Nowe Prawo 1979/5 str. 131

Okoliczność, że posiadacz mechanicznego środka komunikacji odpowiada na zasadzie ryzyka za szkodę wyrządzoną innej osobie, nie wyłącza dochodzenia przez niego odszkodowania za szkodę jemu wyrządzoną na zasadzie art. 415 kc od osób za szkodę odpowiedzialnych w granicach ich winy. W sytuacji, gdy osoba, która wyrządziła szkodę posiadaczowi mechanicznego środka komunikacji, jest jednocześnie sama osobą poszkodowaną, powstają dwa samodzielne roszczenia. Poszkodowany ruchem mechanicznego środka komunikacji ma względem posiadacza tego środka roszczenia oparte na zasadzie ryzyka, pomniejszone jednak o stopień jego przyczynienia się do powstania szkody (art. 362 kc). Posiadacz mechanicznego środka komunikacji ma natomiast roszczenie do poszkodowanego o szkodę jemu wyrządzoną w granicach własnej winy poszkodowanego. Odpowiedzialność za posiadacza mechanicznego środka komunikacji przejmuje Państwowy Zakład Ubezpieczeń i on również ma roszczenie regresowe do osoby odpowiedzialnej za szkodę w granicach jej winy.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 13 lipca 1976 r., IV CR 241/76

Samochód jest w ruchu od chwili włączenia silnika aż do zakończenia jazdy, przy czym szkoda może być wyrządzona także w czasie dobrowolnego czy też przymusowego postoju samochodu. Zakończenie jazdy wcale nie musi nastąpić w miejscu z góry zaplanowanym, jednak z reguły nie nastąpi ono dopóki samochód pozostaje na drodze publicznej. Jeżeli więc nastąpił defekt samochodu, czyniący go niezdatnym do dalszej podróży, to ruch samochodu ustanie dopiero po odholowaniu go do bazy remontowej. Samochód pozostawiony na szosie stwarza bowiem niebezpieczeństwo dla innych użytkowników i dlatego musi być uważany za będący w ruchu tak w świetle art. 436 § 1 kc, jak i przepisów o obowiązkowych ubezpieczeniach komunikacyjnych.

• Wyrok Sądu Wojewódzkiego w Katowicach, z dnia 13 sierpnia 1975 r., II Cr 1186/75

OSPiKA 1976/3 poz. 66

Jeżeli odpowiedzialność cywilną za wypadek przy pracy wywołany ruchem pojazdu mechanicznego, będącego w posiadaniu bądź dyspozycji macierzystego zakładu pracy, w wyniku zderzenia z pojazdem mechanicznym, będącym w posiadaniu innej osoby, ponosi ten drugi posiadacz, to za przypadające z mocy prawa cywilnego odszkodowanie odpowiada Państwowy Zakład Ubezpieczeń z tym zastrzeżeniem, że odszkodowanie to ulega zmniejszeniu o świadczenie wypłacone przez ZUS i macierzysty zakład pracy z mocy ustawy wypadkowej, a na poczet tego odszkodowania zalicza się również świadczenie z ubezpieczenia NW.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 14 kwietnia 1975 r., II CR 114/75, OSNCP 1976/2 poz. 37, Nowe Prawo 1977/1 str. 116

Samoistny posiadacz mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody odpowiada za następstwa wypadku, jakiego doznał pasażer w czasie wsiadania do pojazdu stojącego w gotowości do odjazdu z nie uruchomionym jeszcze silnikiem.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 18 grudnia 1974 r., II CR 673/74

OSPiKA 1976/4 poz. 89

Podstawą roszczeń przeciwko PKP w związku ze szkodą na osobie (uszkodzenie ciała, pozbawienie życia) nie może być odpowiedzialność kontraktowa (z umowy przewozu), ponieważ przepisy art. 88 dekretu z dnia 24 grudnia 1952 r. o przewozie przesyłek i osób kolejami (Dz. U. 1953 r. Nr 4 poz. 7) normują odpowiedzialność kolei za takie szkody jako odpowiedzialność deliktową, odsyłając do unormowania zawartego obecnie w art. 436 kc.

Z mocy tych przepisów, będących lex specialis, nie mają też tu zastosowania przepisy o odpowiedzialności za funkcjonariuszy państwowych (art. 417 i nast. kc).

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 26 października 1974 r., II CR 551/74

OSNCP 1975/12 poz. 174

W świetle art. 178 § 2 kro w związku z art. 159 § 2 kro kurator nie może reprezentować w procesie małoletnich powodów, do których reprezentowania został ustanowiony, nie tylko wtedy, gdy według twierdzeń pozwu jest on odpowiedzialny za szkodę objętą żądaniem pozwu, lecz także wtedy, gdy okoliczności sprawy mogą wskazywać między innymi na kuratora jako osobę przypuszczalnie odpowiedzialną cywilnie za szkodę.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 5 czerwca 1974 r., II CR 178/74

Fakt uniewinnienia kierowcy samochodu, który spowodował wypadek śmiertelny nie ma wpływu na odpowiedzialność samoistnego posiadacza samochodu na zasadzie ryzyka (art. 436 § 1 kc w zw. z art. 435 § 1 kc), a tym samym i na odpowiedzialność pozwanego Państwowego Zakładu Ubezpieczeń z ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 3 czerwca 1974 r., II CR 786/73

W orzeczeniu z dnia 20 stycznia 1970 r. II CR 624/69 (OSNCP 1970/9 poz. 163) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że również pod rządem przepisów kodeksu cywilnego zachowała aktualność zasada prawna uchwalona przez Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów z dnia 11 stycznia 1960 r. I CO 44/59 (OSN 1960/IV poz. 92), według której okoliczność, że wyłączną przyczyną powstania szkody, o jakiej mowa w art. 152-153 kz (obecnie art. 435 i 436 kc) jest zachowanie się poszkodowanego, któremu ze względu na jego wiek winy przypisać nie można, nie zwalnia od odpowiedzialności przewidzianej w tych przepisach, uzasadnia jednak odpowiednie zmniejszenie wysokości odszkodowania na podstawie art. 158 § 2 kz (obecnie art. 362 kc).

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, z dnia 30 maja 1974r., I PR 173/74

Z chwilą, gdy pojazd drogowy składający się z samochodu ciężarowego i przyczepy, zostaje wprowadzony do ruchu na drogach publicznych, stwarza on wzmożone niebezpieczeństwo dla osób trzecich. Niebezpieczeństwo to trwa dopóty, dopóki obsługa pojazdu wykonuje zlecone jej zadania przewozowe. Przez czas wykonywania tych zadań pojazd pozostaje w ruchu w rozumieniu art. 436 § 1 kc w zw. z art. 435 kc, czynności manewrowania przedsiębrane w celu połączenia z samochodem ciężarowym odłączonej od niego na czas załadunku przyczepy, stanowiącej część pojazdu drogowego, dotyczą ruchu tego pojazdu także wówczas, gdy przyczepa popychana jest siłą mięśni ludzkich.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 15 marca 1974 r., I CR 46/74

OSPiKA 1977/5 poz. 82

Wyłączna wina spowodowania szkody przewidziana w art. 435 § 1 kc występuje wtedy, gdy zawinione działanie poszkodowanego lub osoby trzeciej było jedyną przyczyną wypadku. Tylko taki wyłączny związek między tym zawinionym postępowaniem a szkodą zwalnia od odpowiedzialności posiadacza mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody (art. 436 § 1 kc).

Sytuacja taka nie występuje, jeżeli przyczyną wypadku była nie tylko wina osoby trzeciej, ale gdy na przyczynę tę składają się ciężkie warunki jazdy (oszroniona jezdnia, mgła, pora nocna), które możliwość powstania wypadku z ich powodu - jeżeli chodzi o odpowiedzialność pojazdu mechanicznego - obejmują jego ryzykiem.

VI. Odpowiedzialność za wyrzucenie, wylanie lub spadnięcie czegoś z pomieszczenia.

Art. 433. Za szkodę wyrządzoną wyrzuceniem, wylaniem lub spadnięciem jakiegokolwiek przedmiotu z pomieszczenia jest odpowiedzialny ten, kto pomieszczenie zajmuje, chyba że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą zajmujący pomieszczenie nie ponosi odpowiedzialności i której działaniu nie mógł zapobiec.

Podmioty odpowiedzialne

Odpowiedzialność odszkodowawcza ciąży - w wypadku wyrzucenia, wylania lub spadnięcia czegoś z pomieszczenia - na ogół na tym, kto pomieszczenie zajmuje. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 15 września 1959 r., 4 CR 1071/58, określenie "kto pomieszczenie zajmuje" oznacza każdą osobę, "(...) w której faktycznym władaniu znajduje się to pomieszczenie z jakiegokolwiek tytułu".

Będzie to zatem każda osoba, która faktycznie włada wyodrębnionym pomieszczeniem na podstawie tytułu prawnego np. własności, najmu, spółdzielczego prawa do lokalu ale również, osoba, która jest posiadaczem pomieszczenia bez tytułu prawnego.

W razie współkorzystania z pomieszczenia wspólnego w taki sposób, który dla nikogo nie stwarza wyłączności, a nie dotyczy osób trzecich skutkuje odpowiedzialnością solidarną.

Natomiast w sytuacji, gdy do pomieszczenia mają także dostęp osoby postronne (np. klatka schodowa), art. 433 nie znajduje zastosowania i stosuje się zasady ogólne.

Sposób wyrządzenia szkody

Podstawą odpowiedzialności z art.. 433 jest powstanie szkody na skutek wyrzucenia, wylania, jest to zatem działania lub też przez spadnięcie czegoś z pomieszczenia, w takim przypadku wchodzi w grę także zaniechanie. Jednakże spadną nie może część budowli bo wtedy ma zastosowanie art. 434, a nie art. 433.

Sąd Najwyższy stwierdził w wyroku z dnia 31 marca 1971 r., I CR 16/71, OSNCP 1972, nr 1, poz. 8 podstawę odpowiedzialności pozwanego Skarbu Państwa za szkody powstałe w wyniku zrzucenia śniegu i lodu z dachu domu przezeń administrowanego stanowi zawinione działanie pracowników pozwanego przy wykonywaniu powierzonych im czynności, tj. art. 417 k.c., a nie art. 433 k.c.

Art. 433 nie ma zastosowania do odpowiedzialności za szkodę spowodowaną przelaniem się wody z lokalu na wyższej kondygnacji do lokalu niżej położonego taka teza wynika z orzeczeń Sądu Najwyższego: uchwała z dnia 12 lutego 1969 r., III CZP 3/69 (OSNCP 1969, nr 7-8, poz. 130) oraz wyrok z dnia 11 października 1980 r., I CR 295/80 (OSNCP 1981, nr 8, poz. 151). Jednakże istnieje w tym względzie odmienne stanowisko oparte na wyroku z dnia 15 września 1959 r., 4 CR 1071/58 (OSPiKA 1961, poz. 159).

Zasada ryzyka i okoliczności egzoneracyjne

Zajmujący pomieszczenie ponosi odpowiedzialność opartą na zasadzie ryzyka. Zaostrzona odpowiedzialność z tytułu ryzyka pozwala na uchylenie się od odpowiedzialności w ramach art. 433 jedynie przy wykazaniu przez osobę zajmującą pomieszczenie, że zachodzą wymienione w ustawie okoliczności egzoneracyjne, czyli:

• siła wyższa,
• wyłączna wina poszkodowanego,
• wyłączna wina osoby trzeciej, za którą zajmujący pomieszczenie nie ponosi odpowiedzialności i której działaniu nie mógł zapobiec.

Nie uchyla odpowiedzialności na podstawie art. 433 zatem okoliczność, że znany jest sprawca szkody. Odpowiedzialność zajmującego pomieszczenie i sprawcy jest wówczas solidarna.

Orzecznictwo dotyczące art. 433 kc:

• SN w wyroku z dnia 16 maja 1985 r., II CR 136/85, OSNCP 1986, nr 4, poz. 55 orzekł: Za szkodę spowodowaną wyrzuceniem lub spadnięciem jakiegokolwiek przedmiotu z pomieszczenia położonego w stałym hotelu pracowniczym odpowiada ten, kto faktycznie władał tym pomieszczeniem w sposób wyłączny (art. 433 k.c.), a jeśli dostępne ono było dla wszystkich mieszkańców hotelu, zakład pracy prowadzący hotel pracowniczy.

• wyrok SN z dnia 13 czerwca 1967 r., III CR 107/67, OSNCP 1968, nr 4, poz. 66 : Jeżeli pomieszczenie zajmuje kilka osób, ich odpowiedzialność jest solidarna (art. 441). Za zajmującego dane pomieszczenie należy uznać te osoby, którym przysługuje tytuł prawny, a nie ich domowników.

• SN w wyroku z dnia 7 lutego 1968 r., II CR 337/67, OSNCP 1969, nr 1, poz. 159. Wykładnia art. 433 k.c. nie może iść tak daleko, żeby określoną w tym przepisie odpowiedzialność, opartą na podstawie ryzyka, można było rozciągać na osobę zajmującą pomieszczenie również wtedy, gdy wyrzucenie przedmiotu jest świadomym i przez sprawcę zamierzonym aktem agresji i ataku, wymierzonym przeciwko interweniującym funkcjonariuszom MO i zmierza do uniemożliwienia podjętej przez nich interwencji.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 5 marca 2002 r. , I CKN 1156/99, OSP 2003/1 poz. 5, Glosa 2003/4 str. 48: Przepis art. 433 kc nie ma zastosowania do odpowiedzialności za szkody spowodowane przelaniem się wody w budynku z lokalu położonego wyżej do lokalu usytuowanego niżej.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna i Administracyjna, z dnia 11 października 1980 r., I CR 295/80, OSNCP 1981/8 poz. 151

Przepis art. 433 kc, przewidujący odpowiedzialność osoby, która zajmuje pomieszczenie, za szkodę wyrządzoną wyrzuceniem, wylaniem lub spadnięciem jakiegokolwiek przedmiotu, nie ma zastosowania do odpowiedzialności za szkodę spowodowaną przelaniem się - na skutek wadliwego działania odpowiednich urządzeń - wody z lokalu wyżej położonego do lokalu położonego niżej.

VII. Odpowiedzialność za zawalenie się budowli.

Art. 434. Za szkodę wyrządzoną przez zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części odpowiedzialny jest samoistny posiadacz budowli, chyba że zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części nie wynikło ani z braku utrzymania budowli w należytym stanie, ani z wady w budowie.

Zasady ryzyka

Zakres ryzyka posiadacza budowli jest mniejszy niż w innych przypadkach przewidzianych w kodeksie cywilnym. Samoistny posiadacz odpowiada bowiem, na zasadzie tylko w przypadku dwóch zdarzeń:

braku utrzymania budowli w należytym stanie,

wad w budowie.

Takie ograniczenie skutkuje tym ze posiadacz budowli może się zwolnić od odpowiedzialności w razie udowodnienia, że wypadek nie nastąpił wskutek braku utrzymania budowli w należytym stanie ani wskutek wady w jego budowie.

Samoistny posiadacz nie wyłączy swojej odpowiedzialności jeżeli szkoda została spowodowana na skutek wad budowli nawet w przypadku gdy udowodni że nie ponosi winy za wady w budowli.

Istotę tej odpowiedzialności dobrze wyjaśnił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 22 czerwca 1954 r., II C 503/54, OSN 1955, nr III, poz. 55:

Odpowiedzialność posiadacza budynku polega na zasadzie ryzyka, nie może on przeto uchylić się od odpowiedzialności przez wykazanie, że żadnej winy nie ponosi, lecz tylko przez wykazanie, iż wypadek nie nastąpił na skutek braku utrzymania budynku w należytym stanie ani na skutek wady w jego budowie. Gdy więc ustalono w sprawie, że szkoda została spowodowana przez zawalenie się części budynku, a pozwany nie wykazał, aby wypadek nie nastąpił na skutek braku utrzymania budynku w należytym stanie ani na skutek wady w jego budowie, domniemanie prawne przemawia za istnieniem tego związku przyczynowego, a tym samym uzasadnia odpowiedzialność pozwanego jako posiadacza; czy natomiast brak utrzymania budynku w należytym stanie lub wady budynku były przez posiadacza zawinione, jest dla sprawy niniejszej również bezprzedmiotowe.

Stosunek art. 435 i 434

Różnicę między stosowaniem tych dwóch artykułów dobrze wyjaśnia wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 grudnia 1962 r., I CR 460/62 (OSPiKA 1964, poz. 88). W tezie tego orzeczenia stwierdzono, że "nowoczesne przedsiębiorstwo budowlane, w szczególności przedsiębiorstwo zajmujące się budownictwem przemysłowym, budową rurociągów, budową urządzeń komunikacyjnych itp., opiera swoją działalność produkcyjną już prawie wyłącznie na pracy różnych maszyn (dźwigarki, koparki, samochody itp.), poruszanych silnikami elektrycznymi lub spalinowymi. Stopień posługiwania się maszynami przez omawiane przedsiębiorstwa jest w aktualnych warunkach technicznych i ekonomicznych tak wysoki, że uzasadnia to uznanie nowoczesnych przedsiębiorstw budowlanych w rozumieniu art. 152 k.z. (obecnie art. 435 k.c.) za wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody". W związku z takim stanowiskiem należy stwierdzić, że jeżeli przedsiębiorstwo budowlane zobowiązane do naprawienia szkody wyrządzonej przez ruch przedsiębiorstwa, byłoby jednocześnie posiadaczem samoistnym budowli w rozumieniu art. 434 k.c., to udowodnienie, że wypadek nie nastąpił wskutek braku utrzymania budowli w należytym stanie ani wskutek wady w jego budowie, nie byłoby wystarczające dla jego ekskulpacji z odpowiedzialności za wynikłą szkodę.

Art. 434 i 433

Art. 434 i 433 wzajemnie się wyłączają. Art. 433 dotyczy odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną spadnięciem przedmiotów ruchomych, a 434 dotyczy części budowli więc to nie jest rzecz ruchoma, odrębna.

Budowla

Pojęcie budowli jest definiowane bardzo szeroko nie należy ograniczać tego pojęcia do pojęcia budowli na podstawie prawa budowlanego. Najlepiej to pojecie ilustruje orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 1981 r., II CR 237/81": Pojęcie "budowli" należy rozumieć szeroko w tym znaczeniu, że obejmuje ono wszelkie trwałe urządzenia, do których należy siatka druciana z ogrodzeniem na betonowej podmurówce. Pojęcie budowli nie jest niezależne od etapu budowy w jakim się znajduje.

Częścią budowli są części składowe w rozumieniu art. 47 § 2 jednakże z tym wyjątkiem ze pojecie to obejmuje także przedmioty, połączone z rzeczą dla przemijającego użytku.

Zawalenie się budowli i oderwanie się części budowli

W orzeczeniu z dnia 14 października 1955 r., III CR 1168/54 (OSN 1956, poz. 79) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że "przez oberwanie się rozumieć należy spadnięcie oberwanej części z powodu zerwania mechanicznego połączenia jej z całością, przy czym spadnięcie to musi nastąpić nie wyłącznie na skutek ludzkiego działania. Natomiast zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia 1963 r., I PR 251/62 (OSNCP 1964, nr 11, poz. 230), osoby, które rozmyślnie lub przez niedbalstwo spowodowały zawalenie się budynku lub oberwanie się jego części, odpowiadają za szkodę solidarnie z posiadaczem, jeżeli nie udowodni on okoliczności uchylających jego odpowiedzialność na podstawie art. 434.

Odpadnięcie - w wyniku potknięcia się i upadku na osobę znajdującą się na balkonie - fragmentu balustrady urządzonej z płyty szklanej, stanowi oderwanie się części budowli. Za szkodę, jakiej ona doznała na skutek wypadnięcia wraz z odłamkami balustrady na zewnątrz balkonu, odpowiada więc na podstawie art. 434 k.c. - samoistny posiadacz tej budowli. Ryzyko samoistnego posiadacza rozciąga się tylko na wady konstrukcyjne oraz na brak utrzymania budowli w należytym stanie. Może więc on uwolnić się od odpowiedzialności również wtedy, gdy udowodni, że zachowanie się samego poszkodowanego było wyłączną - choć niekoniecznie zawinioną - przyczyną oderwania się części budowli - taki pogląd wyraził SN w wyroku z dnia 22 listopada 1985 r., II CR 378/85, OSP 1986, nr 7, poz. 146.

Inne orzeczenia w tym zakresie

• SN w wyroku z dnia 13 września 1988 r., IV CR 231/88, OSNCP 1990, nr 12, poz. 155. Rozsadzenie przewodu kominowego, spowodowane zapaleniem się nagromadzonej w nim sadzy, a w konsekwencji rozerwanie ściany w pomieszczeniu mieszkalnym, jest oderwaniem się części budowli w rozumieniu art. 434 k.c. Posiadacza budowli nie uwalnia od odpowiedzialności powierzenie jednostce wyspecjalizowanej okresowego czyszczenia przewodów kominowych.
• SN w wyroku z dnia 22 czerwca 1981 r., II CR 237/81,: za szkodę wyrządzoną przez oderwanie się części siatki drucianej z ogrodzenia na betonowej podmurówce albo przez zawalenie się jej, odpowiedzialny jest samoistny posiadacz.
• SN w wyroku z dnia 7 grudnia 1964 r., I CR 218/64, OSNCP 1965, poz. 153: Odpowiedzialność posiadacza budowli nie może opierać się na art. 434, jeżeli zawalenie się budynku nastąpiło z przyczyn zewnętrznych, nie mających źródła w brakach utrzymania lub wadach budowy.
• SN w wyroku z dnia 8 stycznia 1964 r., II CR 195/63, OSNCP 1965, nr 1, poz. 6: Jeżeli zawalenie się budynku lub oberwanie się części budynku albo innego urządzenia było następstwem kumulacji dwóch przyczyn: jednej, związanej z utrzymaniem budynku w należytym stanie (lub wadą w jego budowie) i drugiej, mającej charakter zewnętrzny, związany np. z działalnością osoby trzeciej, to posiadacz budynku nie jest zwolniony od odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę na zasadzie ryzyka, tylko bowiem wykazanie, że wyłączną przyczyną wypadku była okoliczność inna niż wymieniona w art. 434, zwalnia posiadacza budynku od odpowiedzialności objętej tym przepisem (tak).
• Jeżeli szkoda została spowodowana nie oberwaniem się windy, lecz jej złym działaniem, nie wchodzi w rachubę odpowiedzialność posiadacza budowli z art. 434 - tak SN w wyroku z dnia 19 listopada 1959 r., 3 CR 868/59, OSPiKA 1960, nr 11, poz. 297.
• W wyroku z dnia 10 maja 1962 r., 2 CR 60/62 (OSPiKA 1963, nr 10, poz. 249) Sąd Najwyższy przyjął odpowiedzialność posiadacza budowli z art. 434 za szkody związane z awarią centralnego ogrzewania, na skutek pęknięcia kaloryferów.

Osoba odpowiedzialna

Osobą odpowiedzialną, w myśl art. 434, jest samoistny posiadacz budowli czyli zgodnie z art. 336 ten kto włada rzeczą faktycznie jak właściciel. Odpowiedzialność na podstawie art. 434 nie obciąża więc posiadacza zależnego, a więc użytkownika, najemcy, dzierżawcy lub mającego inne prawo, z którym łączy się określone władztwo nad rzeczą.

Samoistnym posiadaczem jest przede wszystkim właściciel oraz użytkownik wieczysty gruntu, będący właścicielem budynków i innych urządzeń wzniesionych na gruncie Skarbu Państwa lub gminy. Wyjątek od zasady wyrażonej w art. 434, że za szkody w nim przewidziane odpowiada samoistny posiadacz budowli, z art. 652. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli wykonawca przejął protokolarnie od inwestora teren budowy, ponosi aż do chwili oddania obiektu odpowiedzialność na zasadach ogólnych za szkody wynikłe na tym terenie czyli m.in. szkody przewidziane w 434.

orzecznictwo

• wyrok SN z dnia 15 kwietnia 1966 r., I CR 80/66, OSNCP 1967, nr 2, poz. 24: Sprawowanie zarządu - w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (jedn. tekst: Dz. U. z 1991 r. Nr 30, poz. 127) - przez państwowe i komunalne jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej stawia je w pozycji posiadacza samoistnego w rozumieniu art. 434

• wyrok SN z dnia 15 maja 1946 r., C II 90/46, OSN 1947, poz. 23: Samoistnego posiadacza nie zwalnia od odpowiedzialności przewidzianej w art. 434 fakt zawarcia przez niego umów z osobami trzecimi (np. umowa o dzieło mająca za przedmiot remont budynku). Umowy takie obowiązują tylko w stosunku wewnętrznym między kontrahentami.

Okoliczności egzoneracyjne

Art. 434 został tak skonstruowany że odpowiedzialność na zasadzie ryzyka została ograniczona do dwóch przypadków. Dlatego nie istnieje zamknięty katalog okoliczności egzoneracyjnych. Taka konstrukcja przepisu oznacza także przyjęcie domniemania prawnego, że te właśnie zdarzenia stały się przyczyną zawalenia się budowli lub oderwania się jej części. Zatem na samoistnym posiadaczu budowli ciąży obowiązek obalenia tego domniemania. Może to uczynić tylko przez wykazanie, że jakieś inne zdarzenia, niż wada budowli lub jej niewłaściwe utrzymywanie, spowodowały zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części.

Natomiast samoistny posiadacz budowli nie zwolni się od odpowiedzialności przez to, że wykaże, iż nie ponosi winy ani za istnienie wady konstrukcyjnej budowli, ani za utrzymywanie jej w należytym stanie.

Samoistny posiadacz budowli nie ponosi odpowiedzialności, w szczególności jeżeli wypadek spowodował:

sam poszkodowany, którego zachowanie się było wyłączną, acz niekoniecznie zawinioną przyczyną wypadku;

siła wyższa oraz zdarzenie niekoniecznie mające cechy siły wyższej (np. ruchy górotwórcze);

zachowanie się osoby trzeciej, za którą posiadacz nie ponosi odpowiedzialności, jeżeli było wyłączną przyczyną wypadku, chociaż zachowanie nie musi być zawinione.

Orzecznictwo:

• SN w wyroku z dnia 28 stycznia 1967 r., I CR 475/66: Prawo własności powinno być wykonywane w granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem, a tym samym właściciel (posiadacz samoistny) powinien dołożyć staranności, aby rzecz nie została zniszczona, co w wypadku zawalenia się budynku rodzi jego odpowiedzialność za powstałe stąd dla innych osób szkody, od której zwolnić się może tylko wykazaniem, że zawalenie się nie wynikło ani z braku utrzymania budowli w należytym stanie, ani z wady w budowie.

• SN w wyroku z dnia 18 lutego 1981 r., IV CR 605/80, OSNCP 1982, nr 4, poz. 50Przewidziana w art. 434 k.c. odpowiedzialność samoistnego posiadacza budynku nie wyłącza odpowiedzialności innej osoby za szkodę wyrządzoną przez oderwanie się części budowli, jeżeli pomiędzy zaniedbaniem tej osoby a oderwaniem się części budowli zachodzi związek przyczynowy.

• SN w wyroku z dnia 2 czerwca 1972 r., I CR 42/72, OSNCP 1973, nr 3, poz. 44: Zawinione - z powodu niedbalstwa funkcjonariusza państwowego - zaniechanie zastępczego wykonania w trybie art. 124 i nast. ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (obecnie tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 110, poz. 968) decyzji nakazującej samoistnemu posiadaczowi budynku wyburzenie balkonów, zagrażających bezpieczeństwu ludzi i mienia, uzasadnia odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkodę spowodowaną oderwaniem się balkonu .

• SN w wyroku z dnia 4 lipca 1985 r., IV CR 202/85: Jeżeli w sprawie zachodzi możliwość odpowiedzialności za szkodę dwóch różnych podmiotów odpowiadających na zasadzie ryzyka (art. 434 i 435 k.c.) i nie ma podstaw do wykazania, że działalność któregoś z tych podmiotów była rzeczywistą przyczyną powstania szkody, oba te podmioty odpowiadają solidarnie (art. 441 k.c.) wobec niemożności wykazania przez każdego z nich przesłanek wyłączenia odpowiedzialności opartej na wspomnianej zasadzie.

• Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu, z dnia 31 października 1996 r., I ACa 9/96

Wokanda 1997/8 str. 41:

Samo wejście 8-letniego dziecka na trzepak nie może być uznane za przyczynienie się do powstania szkody, gdyż w normalnym toku zdarzeń tego rodzaju zachowanie poszkodowanego nie powinno wywołać skutków dla niego szkodliwych (przewrócenie się tego urządzenia).

Pozwana nie może też żądać na podstawie art. 362 kc zmniejszenia odszkodowania należnego małoletniemu dziecku na tej podstawie, że szkoda pozostaje w związku przyczynowym z zawinieniem ojca poszkodowanego wyrażającym się w braku należytego nadzoru. Powołany przepis dotyczy bowiem zachowania się poszkodowanego, a nie innych osób.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna i Administracyjna, z dnia 22 listopada 1985 r., II CR 378/85, OSPiKA 1986/7-8 poz. 146

Odpadnięcie fragmentu balustrady urządzonej z płyty szklanej - w wyniku potknięcia się i upadku na nią osoby znajdującej się na balkonie - stanowi oderwanie się części budowli. Za szkodę, jakiej ona doznała na skutek wypadnięcia wraz z odłamkami balustrady na zewnątrz balkonu, odpowiada - na zasadzie art. 434 kc - samoistny posiadacz tej budowli.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 28 stycznia 1967 r., I CR 475/66

Prawo własności winno być wykonywane w granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem, a tym samym właściciel (posiadacz samoistny) powinien dołożyć staranności, aby rzecz nie została zniszczona, co w wypadku zawalenia się budynku rodzi jego odpowiedzialność za powstałe stąd dla innych osób szkody, od której zwolnić się może tylko wykazaniem, że zawalenie się nie wynikło z braku utrzymania budowli w należytym stanie, ani z wady w budowie.

• Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna, z dnia 15 kwietnia 1966 r., I CR 80/66, OSNCP 1967/2 poz. 24: Jeżeli budynek znajduje się w zarządzie przedsiębiorstwa państwowego, to odpowiedzialność na podstawie art. 151 kz (art. 434 kc) ponosi przedsiębiorstwo, a nie Skarb Państwa.