Rzeczpospolita Polska jest państwem traktowanym jako jedność. Unitarna forma państwa stanowi konsekwencję faktu, że polskie społeczeństwo jest jednorodne i zintegrowane. Wspólnota obywateli polskich jest jednolita pod względem wyznaniowym i narodowym. Przeważająca większość ludzi posiadających obywatelstwo Rzeczpospolitej Polskiej to osoby wywodzące się z narodowości słowiańskiej (polskiej). Pozostałe grupy etniczne, jak choćby Ukraińcy, Niemcy, Czesi, czy Słowacy, stanowią niewielki procent. Zdecydowana większość naszego społeczeństwa deklaruje przynależność do Kościoła Katolickiego, podkreślając swoje chrześcijańskie wychowanie. Jedność kultury i tradycji została wypracowana już w przeszłości. Wspólne doświadczenia historyczne, nagromadzone z kilku wieków stanowią źródło tożsamości narodowej i świadomej przynależności etnicznej. Rzeczpospolita Polska występuje w polityce zagranicznej jako jeden, unitarny, podmiot prawa międzynarodowego.
Przeciwieństwem zasady unitarności państwa jest federacja. Ustrój federacyjny to zbiór autonomicznych związków terytorialnych lub organów narodowo - terytorialnych z własnymi konstytucjami, ustawami, parlamentami, rządami i niekiedy z własnym obywatelstwem. Federacja posiada ponadto zdolność do zawierania umów międzynarodowych bilateralnych i multilateralnych i występuje na scenie międzynarodowej jako jednostka wyposażona w podmiotowość prawną. Klasyczna organizacja federacyjna występuje w następujących państwach:
- Stany Zjednoczone (podział na niezależne od siebie stany),
- Szwajcaria (podział na autonomiczne kantony),
- Wielka Brytania (podział na suwerenne landy).
Rzeczpospolita Polska jako państwo unitarne posiada jeden ośrodek władzy. Wszystkie organy władzy publicznej są scentralizowane na wszystkich szczeblach podziału terytorialnego. Naczelne organy władzy podporządkowują sobie w układzie pionowym pojedyncze jednostki terytorialne. Obowiązuje nienaruszalna zasada, że w jednym państwie tylko jedno prawo jest tworzone, tylko jedno prawo obowiązuje i tylko jedno prawo jest stosowane. Wszystkie zdecentralizowane podmioty władzy publicznej są poddane odpowiedniemu nadzorowi i kontroli.
Wśród najważniejszych następstw obowiązywania polityczno - prawnej zasady państwa unitarnego należy wymienić:
- Terytorium Rzeczpospolitej Polskiej jest jednolite, co oznacza, że prawo stanowione jednakowi dotyczy wszystkich jednostek terytorialnych,
- Istnieje jeden podmiot najwyższej władzy publicznej w postaci Narodu,
- Naród sprawuje swoją władzę przez swoich przedstawicieli (demokracja pośrednia), natomiast formy demokracji bezpośredniej stosowane są tylko w wyjątkowych sytuacjach,
- Naród posiada wyłączne prawo do zmiany Konstytucji, jako najważniejszego aktu normatywnego powszechnie obowiązującego,
- Naród jest jedynym podmiotem upoważnionym do ustalania merytorycznej treści Konstytucji,
- Obrona jednolitego terytorium Rzeczpospolitej Polskiej należy do Sił Zbrojnych Rzeczpospolitej Polskiej,
- Obowiązuje jednolity system finansów publicznych działający jawnie w zorganizowanych jednostkach państwowych,
- Skarb Państwa i Narodowy Bank Polski tworzą podmioty budujące jednolity organizm gospodarczy,
- Podstawą uzyskania obywatelstwa polskiego jest zasada krwi,
- Ustanowienie języka polskiego jako jedynego języka urzędowego,
- Wszyscy przebywający na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej, niezależnie od posiadanego obywatelstwa są równo traktowani przez organy władzy publicznej,
- Obywatele polscy cieszą się szczególnymi przywilejami prawnymi i muszą spełnić szczególne obowiązki na terytorium swojej ojczyzny,
Szczególną rolę w umacnianiu jednolitości państwa polskiego odgrywa działalność Sądu Najwyższego i Trybunału Konstytucyjnego. Oba te organy, usytuowane na szczycie władzy sądowniczej, zapewniają jednolitą praktykę rozumienia i stosowania prawa stanowionego. Sąd Najwyższy sprawuje nadzór nad działalnością sądów w zakresie ich orzekania i zapobiega powstawaniu na obszarze całego państwa odmiennego, niekonwencjonalnego, wyrokowania. Natomiast Trybunał Konstytucyjny dba o bezkolizyjne włączanie do polskiego systemu prawnego norm zawartych i ratyfikowanych w umowach międzynarodowych i utrzymuje jedność (niesprzeczność) w hierarchicznym porządku prawnym. Zasadę jednolitości należy interpretować jako zakaz federacji i zakaz przynależności części państwa do organizacji ponadnarodowej, której Polska nie jest członkiem.
Państwa Unii Europejskiej, które proklamowały zasadę państwa jednolitego uznają następujące reguły organizacyjne:
- Funkcjonowanie samorządu terytorialnego,
- Funkcjonowanie zdecentralizowanej administracji,
- Obowiązywanie autonomii politycznej.
Istnienie samorządu terytorialnego nie zaprzecza zasadzie państwa unitarnego. Samorząd jest przejawem decentralizacji w administracji publicznej. Państwo jest podzielone na jednostki terytorialne (zasadniczy podział administracyjny) dla łatwiejszego administrowania przez organy władzy publicznej. Żadna jednostka samorządu lokalnego nie jest samodzielna i w efekcie nie jest suwerenna.
Sytuacja prawna jednostki podziału terytorialnego jest następująca:
- Jednostka samorządu terytorialnego nie może uchwalać ustaw, gdyż ustawy mogą być tworzone wyłącznie w trybie parlamentarnym,
- Jednostka samorządu terytorialnego nie może podejmować decyzji o odłączaniu się od wspólnoty państwowej, której jest częścią,
- Jednostka samorządu terytorialnego nie posiada uprawnień do prowadzenia własnej polityki zagranicznej, pieniężnej i obronnej,
- Jednostka samorządu terytorialnego posiada prawo decydowania w sprawach lokalnych, dotyczących mieszkańców danego obszaru podlegającemu samorządowi,
- Jednostka samorządu terytorialnego może dysponować własnymi źródłami dochodów,
- Jednostka samorządu terytorialnego może na podstawie ustawowych upoważnień stanowić prawo miejscowe,
Rzeczpospolita Polska stała się państwem unitarnym po roku 1918, choć województwo śląskie posiadało autonomie polityczną do roku 1939. Do 1944 r. jednolitości państwa towarzyszył centralizm zarządzania we wszystkich sferach życia publicznego. Proces decentralizacji rozpoczął się dopiero po roku 1990.
