Choć pojęcie państwa prawnego jest znane polskim prawnikom już od dawna, to jednak język prawny i prawniczy, twórczo kreowany przez naszego ustawodawcę, operuje tym pojęciem, jako kategorią normatywną, dopiero od 1989 r. Szczegółowa treść tego pojęcia prawnego była, i jest nadal, ustalana wspólnym wysiłkiem nauki prawa, uprawianej na uniwersytetach, i sędziów orzekających w Trybunale Konstytucyjnym. Wśród podstawowych postulatów składających się na koncepcję państwa prawnego należy wymienić:

a. Władza publiczna może działać jedynie na podstawie i w granicach prawa,

b. Organy władzy publicznej mogą czynić tylko to, co prawo im nakazuje i dozwala,

c. Obywatel może czynić wszystko to, czego prawo mu nie zakazuje.

Zasada państwa prawa, wyrażona w art. 2, jest doskonałym gruntem pod formułowanie fundamentalnych zasad działania i organizowania życia w demokratycznie rządzonym państwie prawnym. Wśród tych podstawowych reguł należy wymienić:

  1. Zasada podziału władz, sformułowana expressis verbis w art. 10,
  2. Zasada niezawisłości sądów, jako gwarancja niestronniczego postępowania sądowego,
  3. Prawo każdego do sprawiedliwego procesu, jako konstytucyjna gwarancja wykonalności wolności i praw człowieka i obywatela,
  4. Przestrzeganie zasad poprawnego i legalnego prawotwórstwa,
  5. Obowiązywanie zasady jawności (obowiązek promulgacji) i jasności (domniemanie języka potocznego) prawa.
  6. Zasada nieretroaktywności prawa, wyrażona w łacińskiej paremii lex retro non agit.

Jest rzeczą oczywistą dla współczesnego prawnika, że przestrzeganie zasad państwa prawa jest możliwe tylko na gruncie demokratycznie zorganizowanego porządku politycznego. Ustrój, w którym nie realizowane tak ważne zasady jak wolność słowa, wolność zgromadzeń, wolność działania partii politycznych, czy wolne wybory do parlamentu i innych wybieralnych organów państwowych, nie może sprawnie działać jako demokratyczny. Istota społecznego (socjalnego) państwa prawnego składa się z obowiązywania (przede wszystkim z aksjologicznego punktu widzenia) zasady sprawiedliwości społecznej i idei państwa demokratycznego.

Zasada sprawiedliwości społecznej wyraża się w przepisach prawa gwarantujących równość wszystkich obywateli, ochronę słabszych ekonomicznie jednostek i grup ludności, funkcjonowaniu odpowiednich zabezpieczeń społecznych i istnieniu rozmaitych wspólnot samorządowych. Państwo polskie, jako dobro wspólne wszystkich obywateli może realizować te postulaty, mając charakter demokratyczny. We współczesnej, bardzo klarownej klasyfikacji ustrojów, dzielonych na totalitarne (zwane też autorytarnymi) i demokratyczne, tylko te drugie potrafią skutecznie zapewnić obywatelom realne korzystanie ze zinstytucjonalizowanej zasady sprawiedliwości społecznej.

Demokratyczne państwo prawne wytyczna kierunki rozwoju ustroju zgodnie z wolą większości społeczeństwa (gr. demos - "lud"). Państwo powinno być rządzone prawem. Ustawa posiada priorytet w tworzeniu porządku normatywnego. Prawo, jako sfera mająca przewagę nad państwem, ma być wytyczną działań politycznych instytucji państwowych i społecznych działań (zarówno publicznych jak i prywatnych) obywateli.

Polska doktryna prawa konstytucyjnego bardzo wyraźnie podkreśla historyczne aspekty państwa prawnego. Powstał katalog najważniejszych standardów, powszechnie akceptowanych i respektowanych przez polski system normatywny. Oto niektóre z nich:

  1. Demokratyczna prawowitość przedstawicielstwa ewoluująca na przestrzeni kilku wieków burzliwej historii polskiej państwowości,
  2. Trójpodział władzy pomiędzy niezależne od siebie, ale kontrolujące się piony sądownictwa, legislatywy i egzekutywy, zaczerpnięty z doktryny francuskiego liberała, Karola Monteskiusza i angielskiego filozofa prawa natury, Johna Locka,
  3. Szczególna pozycja konstytucji i ustawy jako podstaw działania wszystkich publicznych organów władzy państwowej, zaczerpnięta z amerykańskiej myśli politycznej XVIII w.,
  4. Niezawisłość sądów funkcjonujących w systemie konstytucyjnym, administracyjnym, specjalnym i powszechnym,
  5. Obowiązywanie zasady ochrony zaufania obywatela do stanowionego porządku prawnego,
  6. Funkcjonowanie gwarancji zabezpieczających prawa i wolności człowieka i obywatela, nie tylko na gruncie ustawodawstwa krajowego, ale też w systemie prawa międzynarodowego (chodzi głównie o ratyfikowane umowy międzynarodowe, zarówno te uniwersalne, jak i te regionalne),
  7. Prawo ma odzwierciedlać powszechnie akceptowany społeczny system wartości (społeczny system aksjologiczny),
  8. Zabezpieczanie praw większości i uznanie głosu i woli mniejszości społecznej w tworzeniu powszechnie obowiązującego porządku normatywnego.

Zasady demokratycznego państwa prawnego, ich stosowanie, przestrzeganie i ochrona, znalazły się w kręgu zainteresowań naszego Trybunału Konstytucyjnego. Już pierwsze orzeczenie, wydane tuż po powołaniu do życia tego najważniejszego sądu konstytucyjnego w Polsce, (28 maja 1986 r.) poruszało problematykę funkcjonowania zasady nieretroaktywności przepisów prawnych (lex retro non agit). Po wprowadzeniu w życie obecnej Konstytucji, 17 października 1997 r., treść tego orzeczenia została podtrzymana i do dziś posiada obowiązującą moc prawną. Współczesna praktyka prawnicza pokazuje, że niemal wszystkie akty normatywne są interpretowane i wykładane w duchu tego znamiennego orzeczenia, które w 1986 roku stanowiło już bardzo duży krok w kierunku nowoczesnego państwa rządzonego prawem.

Sędziowie TK wyrazili również swoją opinię, co do zasady vacatio legis. W polskim porządku prawnym obowiązuje konstytucyjny nakaz odczekania odpowiedniego okresu czasu (zazwyczaj 14 dni) pomiędzy wydaniem ustawy a początkiem jej obowiązywania. Skrócenie vacatio legis jest dopuszczalne tylko w wyjątkowych sytuacjach, ze względu na dobro publiczne.

Trybunał Konstytucyjny wypowiedział się także w sprawie stosowania zasady ochrony praw nabytych. Sędziowie orzekli zakaz ingerencji w prawa uzyskane słusznie i zgodnie z ideą sprawiedliwości społecznej. Nie oznacza to jednak, że prawa nabyte nie są niezmienne. W obecnym systemie normatywnym dopuszczalne jest ograniczenie, a nawet pozbawienie praw nabytych za zgodą ustawy.

Wiele uwagi Trybunał Konstytucyjny poświęcił zasadzie sędziego neutralnego. Najważniejsze orzeczenie, nawiązujące do tej problematyki, pochodzi z 7 stycznia 1992 r. W długim i wyczerpującym uzasadnieniu do tego wyroku Trybunał wyjaśnia, że obywatel ma mieć dostęp do powszechnego wymiaru sprawiedliwości w celu obrony swoich interesów przed niezawisłym sądem. Konstytucyjne prawo do sądu przysługuje nie tylko obywatelom Rzeczpospolitej, ale też cudzoziemcom. Ochrona interesu w drodze sądowej jest, bowiem jedną z gwarancji swobód osobistych przysługujących jednostce.

Symbolami państwa prawnego, opierającego się na poszanowaniu praw człowieka, są sędzia i dogmatyka jurydyczna. Głównym zadaniem sędziego jest doprowadzenie do tego, aby państwo było rządzone uczciwie i sprawiedliwie. Prawo należy traktować jako jedyną prawowitą wiedzę zdolną do rzeczywistego kierowania państwem.