Pedagogika (z grec. "prowadzący chłopca") w swoim pierwotnym sensie oznaczało niewolnika, którego zadaniem było odprowadzanie młodego chłopca do palestro, tak więc termin ten na początku nie określał działu nauki, jakim jest teraz pedagogika. Dopiero w okresie działalności greckich sofistów, pedagogika nabrała naukowego charakteru zajmując się procesem wychowania, jak i refleksją nad nim, a w szczególności nad warunkami i celami działań wychowawczych oraz ich skutecznością.
Pedagogika łączy w sobie wiele różnorodnych zagadnień w jednej dziedzinie, co początkowo budziło wiele wątpliwości; dokonywano prób wydzielenia z jej zakresu problematyki kwestię celów, gdyż uważano je za problem odrębny. To właśnie celami wychowania powinna się pedagogika, natomiast opisem i analizą rzeczywistości wychowawczej - odrębna dziedzina, zwana nauką o wychowaniu. Innym pomysłem podzielenia tej nauki było wyodrębnienie problematyki warunków wychowania i procesów rozwojowych dziecka w odrębną dziedzinę o nazwie pedologia; miała się ona zajmować tylko i wyłącznie badaniem dziecka zastępując ówczesną pedagogikę. Jednak propozycja ta została odrzucona przez główny argument mówiący, iż dziecko już od urodzenia jest poddawane oddziaływaniom wychowawczym, a więc jest obiektem zainteresowań pedagogiki. Kwestie sporne zakończono ustaleniem, iż pedagogika jest nauką zajmującą się zjawiskiem i warunkami wychowania, celami, procesem i treściami, jak również metodami i instytucjami prowadzącymi tę działalność.
Należy tutaj wspomnieć, iż nie tylko pedagogika mieści w obrębie swoich zainteresowań sprawy wychowania, lecz również inne nauki:
- biologiczne
- psychologiczne
- socjologiczne
- polityczne
- ekonomiczne
- historyczne
- filozoficzne
Nauki te początkowo nazywano naukami pomocniczymi, dzisiaj noszą miano nauk współdziałających z pedagogiką.
Nauki biologiczne
Nauki biologiczne zajmują się podstawami życia organizmów żywych, a więc ich rozwojem, przekazywaniem życia i rozrodu, jak również aspektami uwarunkowań ich procesu wychowawczego (biologiczne podstawy uczenia się i zapamiętywania), higieną osobistą, szkolną i pracą. Wśród nauk biologicznych wyróżnia się nauki medyczne, głównie z zakresu defektologii, czyli dziedziny zajmującej się przywracaniem lub usprawnianiem osób przewlekle chorych lub chronicznie zagrożonych chorobą, oraz psychopatologii - czyli nauki zajmującej się psychicznymi zaburzeniami (chorobami psychicznymi, upośledzeniem dzieci, nadpobudliwością itp.).
Nauki psychologiczne
Wśród nauk psychologicznych wyróżnia się następujące dziedziny współpracujące z pedagogiką:
- psychologia rozwojowa; a w jej zakresie:
→ pedologia (rozwój psychiczny dzieci)
→ hebologia (rozwój psychiczny młodzieży)
→ andrologia (rozwój psychiczny dorosłych)
- psychologia ogólna (funkcjonowanie psychiki człowieka)
- psychologia wychowawcza (procesy uczenia się i zachowania dzieci i młodzieży)
Nauki socjologiczne
Główną nauką z gałęzi socjologii, która współpracuje z pedagogiką, jest socjologia wychowania. Zajmuje się ona badaniem zależności, jakie występują między wychowaniem i jego efektami oraz środowiskiem społecznym, w którym procesy te się odbywają. Na środowisko społeczne człowieka składają się zwyczaje, stosunki międzyludzkie oraz instytucje społeczne. W tym ujęciu, głównym zadanie wychowania będzie zaadaptowanie dziecka do życia w społeczeństwie, oraz przygotowanie go do pełnienia odpowiednich ról społecznych. Do nauk współpracujących z pedagogiką zaliczyć można również socjologię przemysłu, miast i wsi oraz socjologię kultury ( przede wszystkim kultury masowej).
Nauki polityczne i ekonomiczne
Znaczącą rolę w pedagogice odgrywają nauki polityczne, zajmujące się kwestiami państwa, prawa, ideologii społecznej, oraz wyznaczaniem podstaw wychowania obywatelskiego. Do nauk współpracujących należy również zaliczyć ekonomię, a głównie ekonomikę wzrostu gospodarczego oraz ekonomikę kształcenia. Przedmiotem zainteresowań ekonomiki kształcenia jest rola oświaty oraz demografia (stan liczbowy ludności, przyrost naturalny, migracje, struktura wieku, płci, struktura zawodowa, narodowościowa i wyznaniowa). Demografia pozwala lepiej zrozumieć sytuację kolejnych pokoleń.
Nauki historyczne
Wśród nauk historycznych współpracujących z pedagogiką wyróżnia się przede wszystkim historię szkolnictwa i wychowania oraz historię myśli i doktryn pedagogicznych. Historia szkolnictwa zajmuje się popularyzacją książek, rozwojem czytelnictwa i prasy, kulturą masową (kino, radio, telewizja). Przedmiotem historii wychowania jest badanie instytucji powołanych do wychowywania dzieci i młodzieży, programy kształcenia, środki i metody postępowania pedagogicznego, jak również sam zawód nauczyciela i wychowawcy. Natomiast historia myśli i doktryn pedagogicznych, to nauka zajmująca się rozwojem refleksji nad problemami wychowania w postaci idei i reform, przy uwzględnieniu polityczno - społecznego aspektu. Najważniejszym przedmiotem tej nauki jest kształtowanie się ideologii wychowawczej, ideału człowieka i teorii pedagogicznych.
Nauki filozoficzne
Filozoficzną stroną pedagogiki zajmują się następujące nauki:
- antropologia wychowawcza → przedmiotem jej zainteresowań jest teoria człowieka
- estetyka → bada i analizuje wartości estetyczne (zawarte zarówno w dziełach sztuki jak i w naturze) oraz sposób ich oddziaływania na odbiorcę i wpływ na uzdolnienia człowieka
- etyka → podstawa moralnego wychowania
Metodologia badań
Każda z dziedzin posługuje się pewnymi metodami badań, niezbędnymi dla opracowywania swoich problemów; w przypadku pedagogiki będą to problemy praktyczne, teoretyczne, empiryczne i normatywne, związane z wychowaniem i wszechstronnym rozwojem człowieka. Należy zaznaczyć, iż metody te nie są bezpośrednio wytworem pedagogiki, lecz najczęściej są one zapożyczane z innych nauk. Współczesny rozwój zagadnień pedagogicznych spowodował jednoczesny rozwój ilościowy i jakościowy nauk współdziałających z pedagogiką. Jedne z tych nauk stają się zastosowaniem metod określonej nauki podstawowej, do samodzielnych problemów wychowania; np. historia wychowania, socjologia wychowania czy psychologia wychowania, z działami ich poszczególnych nauk składowych. Oprócz metodologii, w pedagogice znaczącą rolę odgrywa również:
- dydaktyka
- logika
- metodologia nauk
- naukoznawstwo (nauka o nauce)
- cybernetyka (nauka o systemach sterowania oraz przetwarzania i przekazywania informacji)
Pedagogika i nauki z nią współpracujące - schemat
Nauki pedagogiczne oraz nauki współdziałające z pedagogiką można przedstawić w następujący sposób:
Nauki pedagogiczne:
- historia wychowania
- kulturologia wychowania (nauka zajmująca się stosunkiem kultury do pedagogiki)
- antropologia wychowania (nauka o istocie, naturze oraz egzystencji człowieka)
- biologia wychowania (nauka o podstawach biologicznych wychowania)
- psychologia wychowania (nauka o rozwoju psychicznym, funkcjonowaniu psychiki w procesie wychowania i nauczania)
- socjologia wychowania (nauka o zjawiskach społecznych w wychowaniu)
- filozofia wychowania (nauka wyjaśniająca cele wychowania na gruncie teorii rzeczywistości, bytu, filozofii człowieka i filozofii wartości)
- teologia wychowania (nauka ujmująca wychowanie w świetle wiary; konieczna dla pedagogiki religijnej)
Nauki współdziałające z pedagogiką
A. NAUKI REALNE
- higiena z naukami medycznymi
- ekonomika oświaty i kształcenia
- demografia
B. NAUKI FORMALENE (związane z matematyzacją)
- cybernetyka (nauka o kierowaniu i informowaniu)
- prakseologia (nauka o działaniu)
- logika z metodologią nauk i naukoznawstwem
C. NAUKI AKSJOLOGICZE (związane z dziedziną wartości)
- estetyka (nauka o pięknie)
- etyka (nauka o moralności)
Podział nauk pedagogicznych
Wyodrębnia się 3 grupy nauk pedagogicznych:
→ nauki historyczne
→ nauki deskryptywne (opisują - obserwacyjnie lub eksperymentalnie - zjawiska wychowawcze)
→ nauki prospektywne (na podstawie światopoglądowej sięgają w przyszłość, bywają więc zwane też naukami światopoglądowymi)
Każda z tych grup nauk pedagogicznych ma wypracowane odrębne badania: historyczne, empiryczne i filozoficzne, znajdujące zastosowanie w opracowaniu problemów stanowiących podstawę samodzielnej problematyki pedagogicznej.
Nauki historyczne w pedagogice
Głównym przedmiotem tej gałęzi nauk jest badanie genezy i rozwoju wszelkich zagadnień (zarówno praktycznych jak i teoretycznych) wychowania, od najdawniejszych refleksji z nim związanych aż do teorii współczesnych. Nauki historyczne w pedagogice stanowią dwie główne dziedziny: historia szkolnictwa i wychowania oraz historia myśli i doktryn pedagogicznych.
A. Historia szkolnictwa i wychowania ujmuje kwestie pedagogiczne na tle zmieniających się potrzeb życia społecznego, kultury ekonomicznej i duchowej oraz historii politycznej poszczególnych epok w dziejach Polski. Przedmiotem zainteresowania tej dziedziny nauki są przede wszystkim:
- instytucje powołane do wychowywania dzieci i młodzieży
- stosowane przez te instytucje programy kształcenia, środki, metody postępowania, zwyczaje i sposoby postępowania pedagogicznego (razem tworzące system pedagogii)
- zawód nauczycielsko - wychowawczy
- dzieje oświaty dorosłych
- walka z analfabetyzmem
- popularyzacja nauki
- rozwój czytelnictwa prasy i książek
- współczesne zagadnienia kultury masowej i związane z nią kino, radio i telewizja
B. Historia myśli i doktryn pedagogicznych swymi zainteresowaniami obejmuje następujące kwestie:
- rozwój refleksji nad problemami wychowania, którego wynikiem są idee, pomysły, projekty reform, ujęte w kontekście z postępu innych nauk, prądów polityczno - społecznych, kulturalnych i umysłowych, badanych epok
- kształtowanie się ideologii wychowawczej, ideału wychowawczego człowieka; na ideologię tę składają się realizowane w procesie wychowania wartości
- założenia, pomysły, tezy, postulaty i programy wychowania, składające się na teorię pedagogiczną; w różnorodnych teoriach wypracowanych przez myślicieli pedagogicznych odnajdujemy obraz różnorodnych prądów i kierunków pedagogicznych - indywidualistycznych, socjologicznych, biologicznych, religijnych czy materialistycznych - składających się na współczesny system wychowania
Nauki empiryczne w pedagogice
Proces wychowania i ściśle związana z nim kwestia rozwoju człowieka, wiąże się zarówno z życiem jego organizmu, życiem społecznym jak i życiem wewnętrznym - czyli psychiką. Te trzy główne sfery życia każdego człowieka odzwierciedlają się w trzech głównych naukach pedagogicznych, które zajmują się opisem i badaniem (w sposób empiryczny, obserwacyjny czy eksperymentalny) wymienionych zjawisk; są to:
- biologia wychowania
- psychologia wychowani
- socjologia wychowania
Biologia wychowania zajmuje się głównie podstawami życia organizmów, przekazywaniem życia, rozrodem, jak również organicznymi procesami wzrostu ciała i rozwoju mięśni. W ujęciu biologicznym, struktura i funkcjonowanie organizmu przedstawiane są za pomocą zespołu komórek, tkanek i narządów, które współdziałają w skoordynowanych systemach: trawiennym, krwionośnym, oddechowym, mięśniowym i wydalniczym. Wyniki badań dziedziny biologii wychowania służą za podstawę dla teorii wychowania fizycznego, dietetyki oraz higieny rozwojowej (szkolnej i społecznej).
Psychologia wychowania łączy w sobie wiele dyscyplin pokrewnych i graniczących z nią, jak:
- psychologia rozwojowa z pedologią (rozwój psychiczny dzieci), hebologią (rozwój psychiczny młodzieży) i andrologią (rozwój psychiczny dorosłych)
- psychologia wychowawcza, zajmująca się uwarunkowaniami psychiki dziecka w rodzinie, ucznia w szkole
- psychologia różnicowa, wśród której wyróżnia się:
→ charakterologię
→ typologię
→ diagnostykę szkolną
- psychopatologia dziecięca i młodocianych
- higiena psychiczna
- psychologia szczegółowa, a z nią:
→ psychodydaktyka - o procesach nauczania
→ psychopedagogika - o procesach zachowania się
Socjologia wychowania to dyscyplina badająca zależności wychowania i jego efektów od środowiska społecznego, w którym to proces wychowania i rozwoju się odbywa. Na środowisko społeczne człowieka składają się następujące elementy:
- zwyczaje
- stosunki międzyludzkie
- wzajemne oddziaływania
- organizacje
- instytucje społeczne
Środowisko wychowawcze jest polem, na którym dochodzi do ścierania się różnorodnych wpływów i dążeń całego społeczeństwa. Podstawą każdej grupy społecznej są wartości wyznawane i szanowane przez jej członków, stanowiące wspólnotę społeczną. Na dobro wspólne grupy społecznej składają się: interesy, język, obyczaje i poglądy. W ujęciu socjologicznym, istotą wychowania jest więc przystosowanie wychowanka do wymagań grup społecznych, poprzez włączenie go do wspólnoty języka, obyczajów, poglądów, zajęć itp., zaś całość procesów rozwojowych ujmowana jest w proces socjalizacji, czyli uspołecznieniu jednostki. Obok socjologii wychowawczej szkoły i klasy szkolnej (badanie socjometrycznych stosunki w relacji jednostki z grupą koleżeńską), ważna jest tutaj również socjologia wychowawcza środowisk rodzinnych, której przedmiotem jest badanie typu rodziny (może być pełna, rozbita, zreorganizowana, zdemoralizowana itd.), oraz wpływ środowiska lokalnego na rodzinę i wychowywane w niej dzieci, przez co dokonuje rozróżnienia na rodziny wiejskie, inteligenckie, proletariackie i miejskie (od tych czynników środowiskowych zależy rozwój i wychowanie dzieci i młodzieży)
Nauki światopoglądowe w pedagogice
Nauki te mają szczególne znaczenia dla budowania prawdziwych poglądów na rzeczywistość, na świat - stąd ich nazwa. Należą tutaj:
- nauki humanistyczne, dostarczające surowego materiału do poznawania ideałów i postaw ludzkich, takich jak bohaterstwo, tchórzostwo, miłość, nienawiść, zdrada itp.; ideały te wyrażane są w historii narodów, w ich sztuce, literaturze (poezji, dramacie), tak więc nauki te z jednej strony mówią o życiu i czynach człowieka, z drugiej stanowią pomoc w kształceniu światopoglądu wychowywanych jednostek
- nauki filozoficzne, takie jak logika, estetyka, etyka - ustalają one kryteria prawdziwości, dobra moralnego, piękna i godnego, rozumnego człowieka
- nauki teologiczne, rozprawiające o Bogu i religijnym życiu człowieka; mają wkład w ustalanie ideału wychowawczego człowieka
