W pierwszym rozdziale omawianej książki znajdujemy wyjaśnienie pojęcia "poznawanie uczniów", które (jak pisze autor) nie stanowi jakichkolwiek oddziaływań wychowawczych, lecz obejmuje tylko zbieranie informacji, które służą wypracowaniu metod pracy wychowawczej opartych na racjonalnych zasadach. Cel takiego rozpoznania na przykład może stanowić:

  • diagnoza zjawiska budzącego zaniepokojenie nauczyciela
  • zdobycie informacji o warunkach, w jakich ma się odbywać działalność wychowawcza
  • zorientowanie się w stanie początkowym cechy, która ma zostać poddana zmianie
  • sprawdzania rezultatów oddziaływań pedagogicznych
  • zdobywanie niezbędnych informacji dla określenia przeciętnej wartości danego zjawiska (np. określenie typowych zainteresowań pięcioklasistów, ich aspiracji kulturowych czy wzorów osobowych)
  • czasem rozpoznanie bierze również pod uwagę prognozę dalszego postępowania, co stanowi istotną informację nawet w przypadku, kiedy aktualny stan rzeczy uważamy jako niewłaściwy

Wychowanie stanowi proces wzajemnej wymiany informacji, gdzie nauczyciel zdobywa wiadomości zarówno dotyczące ucznia, jak i spraw mających wpływ na proces jego kształcenia i wychowania. Nieco odmienny rodzaj informacji obejmować będą z kolei efekty oddziaływań społeczno - emocjonalnych oznaczające skutki wychowawcze w zakresie ograniczającym się do spraw społecznych, emocjonalnych i moralnych. Obok realizacji działań dydaktycznych, zadaniem nauczyciela jest również ukształtowanie w uczniu określonych nawyków w jego zachowaniu i postawie. Działania wychowawcze prowadzone są na gruncie następujących dziedzin:

  • wiedza dotycząca zespołu wychowanków
  • wiedza dotycząca stosunku uczniów do szkoły oraz jej wymagań
  • wiedza na temat pozaszkolnej aktywności ucznia
  • wiedza o całokształcie wpływów, jakim podlega uczeń w trakcie utrzymywania kontaktów ze swoim środowiskiem społecznym
  • wiedza dotycząca ucznia, obejmująca pewne właściwości społeczno - emocjonalnego rozwoju ucznia oraz jego właściwości umysłowe
  • własna działalność dydaktyczno-wychowawcza

Znaczną część prowadzonych działań rozpoznawczych można traktować w kategorii zadań diagnostycznych, zmierzających do zrozumienia określonych zachowań dziecka. Diagnoza składa się z następujących faz:

  1. sformułowanie celu diagnozy poprzez określenie pytań dotyczących interesujących nas kwestii
  2. opis zjawiska (diagnoza opisowa)
  3. ustalenie hipotetycznych źródeł procesów oraz przyczynowego łańcuchu zjawisk, dotyczących przedmiotu diagnozy (diagnoza genetyczna)
  4. prognoza badanego zjawiska, przy założeniu braku interwencji

Wyróżnia się 3 podstawowe metody umożliwiające poznawanie człowieka:

    • obserwacja
    • bezpośrednio uzyskane informacje w formie odpowiedzi na zadane pytania (np. wywiad, ankieta lub pytania socjometryczne)
    • pośrednio uzyskane informacje w toku metod projekcyjnych, wykorzystujących fakt, iż ukryte myśli człowieka mogą być manifestowane jego pewnych zachowaniach.

Nauczyciel powinien mieć zdolność skonstruowania własnych narzędzi poznawczych, które to zadanie wymaga uprzedniego określenia, czego konkretnie chce się on dowiedzieć oraz jakie zjawiska chce badać. Narzędzia, umożliwiające precyzyjne badanie określonego zjawiska, muszą cechować następujące właściwości:

  • trafność - dane narzędzie ma badać kwestie obrane przez nauczyciela
  • rzetelność - skonstruowany przez nauczyciela kwestionariusz, użyty przez inną osobę po raz drugi powinien wykazać takie same rezultaty
  • praktyczność - narzędzie musi służyć praktycznemu jego wykorzystywaniu

Rozdział pt. "Sposoby opracowania danych" zawiera informacje dotyczące możliwych sposobów opracowywanie informacji, gdy jesteśmy w posiadaniu wielu jednorodnych informacji. Wyróżnia się następujące etapy postępowania:

    • grupowanie danych
    • obliczenie danych z każdej kategorii osób badanych (czyli obliczenie liczby uczniów, którzy opowiadali się za poszczególnymi wersjami odpowiedzi)
    • określenie oraz interpretacja tendencji centralnej (wyjaśnienie, dlaczego dana odpowiedź jest najbardziej popularna wśród uczniów)
    • analiza poszczególnych przypadków odchylenia od tendencji centralnej oraz ustalenie czynników współwystępujących z tym odchyleniem
    • ocena tendencji centralnej w aspekcie wychowawczym oraz uzasadnienie tego stanowiska
    • wychowawcza ocena poszczególnych przypadków odchylenia od tendencji centralnej

Możliwe jest jedynie dokonanie jakościowej analizy stwierdzonych współzależności; przykładem może tutaj być analiza przypadku ucznia z problemami wychowawczymi, gdzie przeanalizować musimy znaczenie wielu potencjalnych czynników mogących stanowić przyczynę złego zachowania. Wyróżniamy tutaj następujące etapy postępowania:

    • uporządkowanie oraz odpowiednie zastawienie informacji
    • interpretacja z osobna każdej informacji
    • formułowanie wniosków na podstawie interpretacji wyizolowanych informacji oraz ich weryfikacja przez nasuwający się w całościowej analizie posiadanych informacji wniosek
    • interpretacja poszczególnych wniosków

W rozdziale "Właściwości uczniów" mamy do czynienia z opisem nierównomiernego rozwoju, niestałości psychoruchowej oraz lęku. Nierównomierność rozwoju polega na tym, iż dzieci przejawiające opóźnienia w rozwoju wydają się być młodsze niż są w rzeczywistości; owa nierównomierność dotyczyć może takich zjawisk jak opóźnienia, zakłócenia wzrokowe i słuchowe, zakłócenia pamięci oraz zakłócenia emocjonalne, które to zjawiska negatywnie wpływają na skutki procesu nauczania. W starszych klasach, wskaźnikami nierównomiernego rozwoju mogą być:

    • niechęć do czytania
    • długotrwale utrzymujące się sylabizowanie
    • niechęć do zabaw i gier obrazkowych
    • występujące w trakcie czytania emocjonalne napięcie u ucznia słabo czytającego

Niestałość psychoruchowa (ruchliwość procesów nerwowych) oznacza zdolność układu nerwowego do przechodzenia od stanów pobudzenia do stanów hamowania i odwrotnie; najczęściej objawia się u uczniów w szkolnym wieku. Do objawów sygnalizujących brak stałości psychoruchowej zaliczyć należy:

    • nadpobudliwość w sferze poznawczej
    • nadpobudliwość w sferze emocjonalno - uczuciowej
    • zahamowanie w sferze ruchowej
    • zahamowanie w sferze poznawczej

Lęk - jego objawy widoczne są w trakcie luźnej obserwacji lub też obserwacji znaczących zdarzeń; lękliwy uczeń sprawia wrażenie, jakby bodźce zewnętrzne uaktywniały u niego jedynie napięcie lękowe. Do sytuacji ukazujących szczególnie silny niepokój zaliczyć można np. zetknięcie się z pewną nieprzewidzianą sytuacją, znalezienie się w nowych i nieznanych warunkach, kontakty z innymi osobami, szczególnie nieznanymi. Wymienione sytuacji mogą stanowić znaczące zdarzenia, będące podstawą dla przeprowadzenia obserwacji. Odmianę "lęku przed lękiem" (tzw. pogotowie lękowe), stanowi lęk przed odpytywaniem; często zdarza się, iż uczeń jest dobrze przygotowany, lecz nie jest on odpowiednio przystosowany uczuciowo (przeważa u niego lęk przed ośmieszeniem).

Kolejny rozdział poświęcony jest zagadnieniu uspołecznienia; według Janowskiego jest to trwała dyspozycja do takiego zachowania w stosunku do innych ludzi, które nastawione jest na niesienie im pomocy oraz związane z okazywaniem życzliwości. Uspołecznienie stanowi jeden z bardziej istotnych składników rezultatów wychowania, przy czym blisko jest z nim związany rozwój moralny uczniów, który podobnie jak uspołecznienie, wpływa na jakość kontaktów ucznia z nauczycielem oraz z innymi uczniami. Jako objaw zachowania moralnego, w latach 60-tych uznawano następujące postępowania:

  • przyjęcie, iż uczucia i sprawy innych osób są równie istotne co własne
  • świadomość uczuć własnych oraz uczuć innych ludzi
  • posiadanie wiedzy niezbędnej dla oceny efektów własnego postępowania
  • umiejętność postępowania zgodnie z zasadami

Z kolei L. Kohlberg wyodrębnił w rozwoju moralnym następujące poziomy:

  1. przedkonwencjonalny - w którym jednostka jest przyporządkowana danym normom
  2. konwencjonalny - żądania oraz wymogi wobec jednostki ze strony rodziny czy społeczeństwa uważane są jako prawomocne i słuszne
  3. autonomiczny - jednostka zna moralną wartość przyjętych zasad oraz norm

Równie ważna w procesie wychowania jest również samoocena, na którą składają się dwa elementy:

→ obraz własnej osoby

→ ocena właściwa

Umiejętność dokonywania samooceny jest niezbędna dla porównywania własnego zachowania z zachowaniem się innych ludzi oraz ewentualnej korekty. Ponadto, samoocena jednostki ma wpływ również na to, jak jest ona oceniana przez innych; osoby wątpiące w swoją wartość mają zazwyczaj trudności w nawiązywaniu bliskich i przyjacielskich stosunków z innymi, przez co czują się samotnie oraz są odizolowani społecznie. Źródło dla samooceny jednostki stanowią inni ludzie; wyróżnia się następujące sposoby tworzenia się samooceny w drodze kontaktów z innymi osobami:

    • uzyskiwanie informacji od innych
    • dokonywania porównania z innymi
    • odgrywanie ról

Badania dotyczące samooceny zazwyczaj zawierają pewne kategorie, w których badany ma określić swoje stanowisko oraz poszczególne pytania kwestionariusza, który powinien dotyczyć:

  • samooceny specyficznej - w jaki sposób dany uczeń postrzega sam siebie w aspekcie danej cechy lub postępowania
  • samoocenę ogólną - jak uczeń widzi siebie samego na tle danej grupy

Paulina Sears stworzyła 100-czynnikową skalę samooceny, zawierającą pytania dotyczące następujących dziedzin:

    • zdrowie oraz możliwości fizyczne
    • uzdolnienia
    • kontakty z chłopcami
    • kontakty z dziewczętami
    • kontakty z nauczycielami
    • wygląd zewnętrzny
    • umiejętność pracy
    • cechy społeczne
    • poczucie szczęścia
    • stosunek do poszczególnych przedmiotów nauczania

Janowski porusza następnie kwestię uczenia się; wymienia on następujące sposoby przebiegu tego procesu:

  • uczenie pamięciowe - poprzez wielokrotne powtarzanie
  • uczenie się w drodze naśladownictwa
  • uczenie się w toku działania
  • uczenie się w toku prób i błędów
  • uczenie się w toku rozwiązywania problemów

Istnieją trzy style, dzięki którym można ocenić sposób nauki innej osoby:

→ generalizowanie - dokonywanie uogólnień na podstawie niewielkiej liczby danych

→ ujmowanie - narzucenie na dane zjawisko logicznej i całościowej siatki podziałów

→ inkorporowanie

Wśród czynników wpływających na kształtowanie się określonego stylu poznawczego wymienia się:

  1. spostrzegawczość - czyli zdolność do zauważania danych obiektów pośród obiektów różnego typu (zwiększa się z wiekiem)
  2. wyodrębnianie i rozróżnianie elementów istotnych od nieistotnych
  3. myślenie abstrakcyjne czyli dokonywanie operacji myślowych na ideach (nie na konkretnych przedmiotach)
  4. dostrzeganie związków przyczynowo - skutkowych
  5. pomysłowość
  6. dostrzeganie problemów

Następną poruszaną kwestią jest grupa i jej struktura, określająca układ miejsc, które zajmowane są przez poszczególnych jej członków względem siebie, przy czym miejsce w strukturze oznacza pozycję danej jednostki w grupie. Status tej pozycji określany jest natomiast przez znaczenie, jakie ze względu na realizację wspólnych celów, zespół przywiązuje do owego miejsca w całym układzie. Każda klasa zawiera wiele struktur stanowiących przedmiot zainteresowania nauczyciela:

    • wyników w nauce
    • dyscypliny i posłuszeństwa
    • przywództwa i podległości
    • struktura ról społecznych podejmowanych przez poszczególnych uczniów
    • porozumiewania się itp.

Miejsce jednostki w grupie wyznaczane jest przez:

    • ogólną atrakcyjność tej jednostki dla pozostałych członków grupy
    • role jakie pełni ona w grupie oraz ich status przypisywany przez członków grupy
    • miejsce w strukturze komunikacji
    • zgodność lub niezgodność z przyjętymi w grupie normami
    • stopień wartościowania przez nią swojego uczestnictwa w grupie
    • jej samopoczucie w grupie

Wyróżnić można następujące rodzaje struktur ról odgrywanych w grupie:

  • role związane z dziedziną działalności grupy (chodzi o dziedziny aktywności szczególnie często i chętnie podejmowane przez uczniów)
  • role zadaniowe (dotyczą sposobu zaangażowania uczniów w danej dziedzinie aktywności oraz realizacji postawionych przed nimi zadań)

Elementy charakterystyczne, tworzące spójność danej grupy to:

  1. specyficzne poczucie znaczenia grupy - jej roli oraz odrębności od pozostałych
  2. atrakcyjność grupy dla członków poprzez doznawanie satysfakcji z samej przynależności do tej grupy
  3. orientacja na osiąganie wspólnych celów, które stanowią pewną wartość dla wszystkich członków grupy
  4. akceptacja norm grupowych przez wszystkich jej członków
  5. liczba przyjacielskich relacji w grupie
  6. różnorodne płaszczyzny istniejących więzi

Kolejnym zagadnieniem jest przywództwo w grupie, zdaniem Janowskiego, w danej klasie może funkcjonować jeden przywódca lub też kilka osób, które tworzą elitę przywódców. Zbieranie informacji dotyczących kwestii przywództwa umożliwiają:

    • badania socjometryczne (np. "zgadnij kto")
    • obserwacja
    • ankieta

Kolejna część książki poświęcona jest rozpoznaniu zwrotnemu, stanowiącemu zbieranie informacji dotyczących własnych oddziaływań nauczyciela, co odbywać się może dzięki technikom rejestracyjnym, w których to sam dokonuje on analizy swojego zachowania oraz sam wyciąga wnioski. W procesie rozpoznania zwrotnego pomocne są zestawy kategorii ułożone ze względu na:

  • kryteria dydaktyczne
  • kryteria wychowawcze
  • całokształt zachowania nauczyciela
  • interakcje zachodzące między nauczycielem i uczniami
  • budowę skal ocen możliwych do użycia przez uczniów

Następną poruszaną kwestią jest obserwacja, stanowiąca zdaniem autora książki podstawową metodę gromadzenia informacji, która polega na systematycznym rejestrowaniu zachowania osoby obserwowanej oraz interpretacji uzyskanych danych. Proces obserwacji zakłada:

    • założenie celu obserwacji
    • określenie osób i zjawisk będących przedmiotem obserwacji
    • określenie sposobu prowadzenia obserwacji
    • określenie sposobu zapisywania obserwowanych zachowań
    • określenie zasad opracowywania zebranych danych oraz ich interpretacji

Klasyfikacja obserwacji obejmuje:

    • jej treść
    • liczbę obserwowanych osób
    • liczba obserwatorów oraz typ kontaktów z obserwowanymi
    • czas obserwacji
    • uszczegółowienie obserwacji oraz standaryzację zapisu

Janowski wyróżnia następujące rodzaje obserwacji:

  • luźna obserwacja - jest to swobodne, niezamierzone uprzednio zbieranie danych w trakcie różnych kontaktów nauczyciela z uczniem; liczba osób obserwowanych będzie tym większa, im bardziej spostrzegawczy jest nauczyciel; skuteczność tej metody zależna jest od stanu wiedzy dotyczącej obserwowanych zjawisk oraz od umiejętności postrzegania istotnych zachowań
  • obserwacja pogłębiona - ma określony cel, przez co stosowana jest w sposób wybiórczy; jest podobna metod obserwacji stosowanych przez Piageta (psychologia rozwojowa), wykorzystywanych dla głębokiej analizy indywidualnych przypadków; obserwacja ta może być źródłem dokładnych i wartościowych informacji, które jednak niekoniecznie muszą być wystarczające dla zrozumienia danego zjawiska
  • obserwacja znaczących zdarzeń - jest to celowa obserwacja zakładająca pewien stały i powtarzający się sposób postępowania wobec obserwowanych sytuacji
  • obserwacja skategoryzowana - polega na ujęciu w poszczególne kategorie interesujących obserwatora zdarzeń; główne zadanie jakie stoi przed obserwatorem, to stwierdzenie występowania określonych zjawisk w poszczególnych kategoriach; obserwacja ta zawiera również kategoryzację zapisu, gdzie symbole poszczególnych zachowań są opracowane w sposób graficzny

Wyróżnia się również inne metody poznawania uczniów, takie jak:

    • analiza wytworów uczniowskich
    • dyskusja
    • dziennik
    • metoda sytuacyjna
    • metody autoekspresyjne, umożliwiające uzyskiwanie informacji i wskazówek dotyczących przyczyn danego zachowania ucznia
    • swobodna wypowiedź ustna
    • techniki niedokończonych historyjek
    • tematyczna oraz swobodna wypowiedź pisemna

Omawiana książka stanowić może przydatny w pracy z dziećmi poradnik dla każdego nauczyciela, pozwalający zrozumieć jak istotne jest szczegółowe poznanie swoich. Jedynym jej mankamentem może być to, iż autor niektóre z pojęć potraktował bardzo krótko (np. dokładne wyjaśnienie pojęcia obserwacji znajduje się dopiero na końcu książki), jednak mimo tej wady, można polecić ją każdemu nauczycielowi, którego interesuje dbanie o prawidłowy przebieg procesów wychowawczych w jego klasie.