Wiek XIX to w muzyce okres romantyzmu oraz bezpośrednio po nim następującego neoromantyzmu. Jest to czas poszukiwań przez kompozytorów nowych środków wyrazu pozwalających przedstawić targające nimi emocje. Powstają więc nowe formy oraz rozwijają się i ewoluują te powstałe wcześniej - zwłaszcza koncert czy symfonia. Jednak, w stosunku do klasycyzmu, następuje przesunięcie akcentu na inne gatunki. Było to związane z leżącą u podstaw romantyzmu zasadą syntezy sztuk. Chodzi tu przede wszystkim o związki muzyki z poezją. Dlatego też bujnie zaczyna rozwijać się pieśń, której głównymi przedstawicielami byli Franz Schubert, Robert Schuman, Felix Mendelssohn-Bartholdy, a w drugiej połowie XIX w. - Modest Mussorgski i Johann Brahms. W Polsce najwybitniejszym twórcą tego gatunku był Stanisław Moniuszko. Forma pieśni była również często wykorzystywana na gruncie muzyki czysto instrumentalnej, czego przykładem może być kwintet fortepianowy "Pstrąg" Franza Schuberta. W romantyzmie nastąpił również gwałtowny rozwój miniatury instrumentalnej. I tutaj duży wpływ miała forma pieśni - dowodem na to może być słynny cykl "Pieśni bez słów" Felixa Mendelssohna-Bartholdy'ego. W okresie neoromantyzmu bardzo częste było przenikanie do muzyki tematów zarówno literackich jak i malarskich, co wyrażało się w programowości symfonii, uwertury, czy nowego gatunku - poematu symfonicznego, którego twórcą jest Franz Liszt. Również na gruncie opery dążono do coraz większej syntezy sztuk, która miała swoją kulminację w stworzonym przez Richarda Wagnera dramacie muzycznym. Poszukując nowych walorów brzmieniowych i kolorystycznych, kompozytorzy powiększali często obsadę orkiestrową w swoich dziełach - tak powstała wielka orkiestra romantyczna. Rozwinęło się również wirtuozostwo instrumentalne - zwłaszcza fortepianowe, które najpełniej reprezentował Franciszek Liszt, oraz skrzypcowe, reprezentowane przede wszystkim przez Niccolo Paganini'ego. Na gruncie muzyki symfonicznej ogromną rolę zaczęto przywiązywać do odpowiedniej instrumentacji - tutaj mistrzami byli przede wszystkim Hector Berlioz, Nikołaj Rimski-Korsakow oraz Maurice Ravel. Wielu kompozytorów zaczęło także stosować głos ludzki w muzyce orkiestrowej - najbardziej znanymi przykładami są chyba symfonie Gustava Mahlera. Kompozytorzy w pełni korzystali z możliwości, jakie dawała im harmonika dur-moll - do tego stopnia, że pod koniec XIX wieku nastąpił kryzys tonalności.
Bardzo ważną zdobyczą romantyzmu było wykształcenie szkół narodowych, w ramach których kompozytorzy często sięgali do rodzimego folkloru. Powstały przede wszystkim szkoły: rosyjska, czeska, skandynawska, a także polska. Tutaj do najważniejszych kompozytorów należy zaliczyć Fryderyka Chopina oraz Stanisława Moniuszkę.
Życie Franciszka Fryderyka Chopina przypada na lata 1810-1849. Był genialnym pianistą i najważniejszym polskim kompozytorem. Urodził się w Żelazowej Woli, a pierwsze lekcje fortepianu pobierał u Wojciecha Żywnego w Warszawie. Od roku 1826 uczęszczał do Szkoły Głównej Muzyki, gdzie jego nauczycielem był Józef Elsner. Już w roku 1818 występował w Warszawie w ramach publicznych koncertów. W roku 1826 wystąpił również w Dusznikach, a w 1829 - po ukończeniu nauki w Szkole Głównej Muzyki - w Wiedniu. W 1830 roku wyjechał z Warszawy, by rok później na stałe zamieszkać w Paryżu. W tym czasie wiele podróżował - dawał koncerty w Czechach, Niemczech i Wielkiej Brytanii. W ten sposób zyskał sobie sławę w całej Europie. Z czasem jednak zaprzestał podróży, a skoncentrował się na tworzeniu nowych dzieł oraz na pracy dydaktycznej. W Paryżu poznał pisarkę George Sand, która została jego przyjaciółką i kochanką. Razem odbyli podróż na Majorkę oraz do Marsylii i Genui. Również ona zajmowała się Chopinem aż do jego śmierci w 1849 roku.
Na emigracji Fryderyk nawiązał kontakty zarówno z innymi polskimi emigrantami - wśród nich z Adamem Mickiewiczem, Stanisławem Witwickim, Julianem Ursynem Niemcewiczem, Cyprianem Norwidem - jak i ze środowiskami europejskiej awangardy kulturalnej - tu zetknął się z Robertem Schumannem, Felixem Mendelssohnem-Bartholdym, Franciszkiem Lisztem, a także z wybitnymi pisarzami jak Heinrich Heine, Honore de Balzac oraz z malarzem Eugene Delacroix.
Chopin pisał niemal wyłącznie utwory fortepianowe. Zaledwie kilka z nich przeznaczonych jest na ten instrument z towarzyszeniem orkiestry: dwa koncerty fortepianowe, "Rondo a'la Krakowiak", wariacje na temat "La ci darem la mano" Mozarta. Trzon jego twórczości to kompozycje na fortepian solo: przede wszystkim 3 sonaty, 2 fantazje, etiudy, preludia, polonezy, mazurki, walce, nokturny, ballady, scherza, imprompti, oraz inne drobniejsze utwory. Pisał także muzykę kameralną: trio fortepianowe i utwory na fortepian z wiolonczelą. Skomponował także kilka pieśni na głos z towarzyszeniem fortepianu.
Twórczość Chopina można podzielić na trzy okresy. Pierwszy z nich to okres "młodzieńczy", który obejmuje okres od pierwszych prób kompozytorskich do roku 1830, a utwory z tego czasu cechują wpływy wczesnoromantyczne. Drugi okres to czas wytworzenia indywidualnego stylu o wpływach narodowych i romantycznych. Trwa on do roku 1839, kiedy to wyróżnić możemy okres trzeci, trwający aż do śmierci - okres mistrzowski, który jest zapowiedzią neoromantyzmu. W swojej twórczości Chopin idealnie połączył mistrzostwo, jakie osiągnął na gruncie muzyki fortepianowej z rodzimym folklorem muzycznym. Wpływy muzyki ludowej widać choćby we wzbogaconej harmonice wykorzystującej skale i współbrzmienia typowe dla folkloru polskiego. Stosował również polimetrię, polirytmię i tempo rubato, które również możemy znaleźć w muzyce ludowej. Rozwinął także i zmodyfikował formy muzyczne stosowane już w innych epokach, jak sonata, preludium, a przede wszystkim etiuda, która u niego przestaje być ćwiczeniem i nabiera dużej wartości artystycznej. Jego twórczość nie pozostała bez wpływu na innych kompozytorów, zwłaszcza neoromantycznych, jak Franciszek Liszt czy Richard Wagner oraz na przedstawicieli innych szkół narodowych - zwłaszcza szkoły rosyjskiej i skandynawskiej.
By uczcić pamięć największego polskiego kompozytora, powołano wiele muzycznych organizacji noszących jego imię, najważniejszą jest chyba Towarzystwo im. Fryderyka Chopina. Na świecie zapoczątkowano do tej pory ok. 70 różnych edycji wydań dzieł wszystkich Chopina, do najważniejszych należy chyba wydanie pod redakcją Ignacego Jana Paderewskiego. W roku 1927 zainaugurowano odbywający się co 4 lata do dziś Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Fryderyka Chopina w Warszawie.
Stanisław Moniuszko urodził się w roku 1819, zmarł w 1872. Nazywany jest największym po Chopinie kompozytorem polskim. Od roku 1840 przebywał w Wilnie, gdzie pracował jako organista, dyrygent teatru wileńskiego oraz nauczyciel fortepianu. Odbył wiele podróży - do Warszawy, Petersburga, Weimaru, Paryża - aż w roku 1858 osiedlił się w Warszawie, gdzie został dyrygentem Opery Narodowej, a później wykładowcą w Instytucie Muzyki. Twórczość Moniuszki, podobnie jak Chopina, reprezentuje polski styl narodowy. Moniuszko jednak zaistniał przede wszystkim na gruncie muzyki wokalnej oraz wokalno-instrumentalnej i uważany jest za twórcę polskiej opery narodowej.
W jego operach znajdujemy silne nawiązania do folkloru polskiego, które obecne są przede wszystkim poprzez wykorzystywanie stylizacji polskich tańców ludowych, oraz przez tematy, które były poruszane w jego dziełach. Tak więc w "Halce" głównym wątkiem jest obrona chłopów w społecznych stosunkach, a w "Strasznym dworze" czy w "Hrabinie" - podkreślenie polskich tradycji i obyczajów.
W operach Moniuszki warto zwrócić uwagę na niezwykłe bogactwo melodyczne, trafną charakterystykę muzyczną poszczególnych postaci oraz barwne sceny rodzajowe. Do najważniejszych tego typu dzieł należą: "Halka" - po raz pierwszy wystawiona w Wilnie w 1848 roku w wersji dwuaktowej, potem w Warszawie, w 1858, poszerzona do 4 aktów; "Flis" z roku 1858, "Hrabina" - z 1860; "Verbum nobile" - napisane rok później; "Straszny dwór" z roku 1965; "Paria" z 1869. Do najbardziej znanych wodewili i operetek Moniuszki należą: "Nocleg w Apeninach", "Karmaniol", "Nowy Don Kichot", "Loteria" i "Jawnuta". Moniuszko napisał również balety takie jak "Monte Christo" czy "Na kwaterunku". Jest również autorem kantat "Milda", "Nijoła", "Widma".
Drugim niezwykle ważnym nurtem twórczości Moniuszki była liryka wokalna - napisał ok. 300 pieśni solowych, które zgromadził i wydał w tzw. "Śpiewnikach domowych". Do najbardziej znanych należą takie utwory jak "Prząśniczka", "Znaszli ten kraj", "Pieśń wieczorna", "Złota rybka", "O matko moja", "Trzech budrysów", "Kum i kuma", "Dziad i baba", "Stary kapral".
W 1965 roku zainicjowano wydanie dzieł wszystkich Stanisława Moniuszki, które przewidziane jest na 34 tomy, w roku 1969 natomiast ukazały się jego "Listy zebrane". Dla uczczenia pamięci kompozytora w 1992 roku zorganizowano w Warszawie pierwszy Międzynarodowy Konkurs dla Młodych Wokalistów im. Stanisława Moniuszki, który odbywa się do dziś.
