Czynniki osobniczego rozwoju człowieka

Czynnikami nazywamy bodźce kontrolujące stałość środowiska wewnętrznego organizmu, powodujące rozwój lub wywołujące zmiany organizmu. Pewna część tych czynników znajduje się w samym organizmie, pozostał część - poza nim. Organizm żywy z punktu widzenia czynników rozwoju można podzielić na część wpływającą na rozwój i na część tej pierwszej części oraz wpływom zewnętrznym podlegającą. Suma informacji, jaka zawarta jest w tej pierwszej części, a którą stanowią struktury genetyczne organizmu, nazywamy genotypem.

Pozostałe struktury i funkcjonalne właściwości organizmu, ukształtowane w wyniku współdziałania genotypu danego organizmu oraz czynników środowiskowych i innych nazywamy fenotypem.

W zasadzie całość otaczającego środowiska może potencjalnie wpływać na organizm. Nie wszystkie jednak elementy środowiska i nie na każdym etapie rozwoju kształtują organizm w procesie ontogenezy. Od momentu bowiem, gdy organizm przystosuje się do danych warunków, a rozwój jest stałym procesem przystosowania się, dany czynnik nie musi dalej wpływać na zmiany organizmu. Określona skala zmienności elementów środowiska działać może wówczas stabilizująco. Spośród nieskończenie wielu elementów otoczenia i organizmu człowieka wyodrębnić można pewne grupy, które wpływają czynnie na przebieg ontogenezy. Te elementy nazywamy czynnikami rozwoju. Ich wpływ na organizm nie zawsze jest prosty i bezpośredni, niekiedy występowanie pewnych czynników współwystępujących wpływa kształtująco na zespół warunków, który w sobie właściwy sposób oddziałuje na organizm człowieka.

Każdy element środowiska jest w tym rozumieniu potencjalnym czynnikiem rozwoju, są nimi także właściwości samego organizmu. Potencjalne czynniki regulujące rozwój podzielić, więc można na te, które są wewnątrz (endogenne), i te, które są zewnętrzne organizmu (egzogenne). Taki podział nie wyczerpuje całości uwarunkowań rozwoju. Istnieje bowiem grupa czynników współdziałających. Są one wynikiem istnienia czynników genetycznych i środowiskowych, pierwsze z nich bliższe są czynnikom genetycznym, drugie - w podobnym stopniu zależą od obu tych pierwotnych grup.

Stąd wydzielamy cztery grupy czynników, które jednak nie są w pełni równoważne.

1. Czynniki endogenne genetycznie.

2. Czynniki endogenne paragenetycznie (i nie genetyczne matki).

3. Czynniki egzogenne.

4. Tryb życia. Czynniki współdziałające pośrednie.

1. Czynniki endogenne genetycznie. Właściwości poszczególnych genów, chromosomów oraz całego genotypu (jako tzw. tła genetycznego) przejawiają się przez regulacje działania organizmu, którego są częścią. Regulacja ta występuje na wielu poziomach, od molekularnego aż po organizmalny. Współdecydują one o wszystkich strukturach i funkcjach organizmu, jego płci, szybkości zmian i poziomie przemiany materii, właściwościach psychicznych i fizycznych. Akcja poszczególnych genów różnie się przejawia, jedne działają raczej pojedynczo, inne w zespołach. Wzajemne powiązania czynności genów wynikają z ich współdziałania lub wzajemnego oddziaływania na siebie. Przejawiać się to może w formie sumującego się wpływu na pewne cechy lub też dominacji jednych genów nad drugimi, które są względem nich recesywne, oraz wzajemnego korygowania czynności genów lub następstwa w czasie ich akcji. Wady w materiale genetycznym, które wykraczają poza właściwy dla gatunku zakres zmienności, powodują powstawanie anomalii budowy lub działania organizmu. Współdziałanie genów dotyczy nie tylko różnych genów położonych w parach homologicznych loci, lecz także różnych loci w tym położonych odmiennych chromosomów. Te pierwsze dają efekty depresji w przypadku kojarzenia wsobnego (homozja) czy bujania cech i wysokiej wrażliwości u mieszkańców (heterozji)

Endogenne czynniki genetyczne nazwać można determinantami, określają one bowiem w chwili zapłodnienia, z góry i w zasadzie w formie nieodwracalnej, zasadnicze biochemiczne normy reakcji organizmu, a tym samym przebieg rozwoju w danych warunkach.

2. Czynniki endogenne paragenetyczne Jest to grupa czynników współdziałających, które względem organizmu płodu są zewnętrzne, natomiast endogenne w stosunku do organizmu matki. Ponieważ jednak płód wraz z łożyskiem stanowi jednostkę biologiczną, a w łożysko jest w części narządem matki, a w części płodu istnieje możliwość pojmowania tej grupy czynników, jako w pewnym sensie specyficznych czynników "endogennych" pośrednich. Grupa ta dotyczy głównie, lecz njie wyłącznie wpływów, jakim polega zarodek i płód. Nie wyłącznie, gdyż przedłużony efekt występuje po urodzeniu, a rzutuje niekiedy na cały dalszy rozwój.

Endogenne czynniki paragenetyczne obejmują:

• Wpływ genów właściwych organizmowi matki, w tym tej części genów, które matka w danej ciąży nie przekazała swemu dziecku - inaczej mówiąc chodzi o czynnik genetyczno-konstytucjonalny matki, czyli pośrednią transmisję wpływu genów właściwych tkankom matki na rozwijające się dziecko
• Wpływ wieku tak matki, jak i ojca na biologiczną wartość gamet, szczególnie protoplazmy jaja
• Wpływ kolejności ciąży na immunologiczne właściwości matki, a z kolei oddziaływanie jej reakcji odpornościowych na płód szczególnie, gdy jest on płci męskiej, z dalszych ciąży-niezgodność genów uzyskanych przez płód od ojca z genami matki powodują formowanie się reakcji obronnych matki, które zależnie od zestawu genów uzyskanych z danego plemnika ojca w każdej ciąży mogą być inne. Zawsze jednak pozostają nie bez wpływu na rozwój zarodka i płodu. Te grupę czynników, która wiąże się z genetycznymi właściwościami rodziców i płodu, jednak nie jest wynikiem zasadniczych funkcji genów, lecz pośrednim oddziaływaniem konstytucji matki, a więc przede wszystkim cytoplazmatycznych oddziaływań, nazwać można umownie "obok-genetyczną" (paragenetyczną).

Z omówionymi czynnikami paragenetycznymi wiążą się niekiedy w sposób, który trudno rozdzielić w przejawach i efektach, niegenetyczne wpływy matki o charakterze biologicznym. Jest to wpływ metabolizmu matki jako środowiska rozwoju płodu, z którym płód kontaktuje się w sposób silniejszy niż samodzielny organizm ze środowiskiem zewnętrznym, pourodzeniowy, biologiczny wpływ matki na drodze karmienia własnym mlekiem. Mówiąc o wpływie metabolicznym matki mamy w danym przypadku na uwadze te właściwe genetyczno-konstytucjonalne metabolizmy, które powstały pod wpływem środowiska wewnątrzmacicznego jej z kolei matki. Formują się pod wpływem oddziaływań środowiska zewnętrznego, szczególnie żywienia, przyjmowania leków przez matką, tryb życia, itp. w czasie ciąży oraz przed nią. Ponieważ środowisko wewnętrzne matki jest jedno, wpływy genetyczno-konstytucjonalne, przymus metaboliczny wywierany po linii żeńskiej, oraz wpływy środowiska zewnętrznego wzajemnie się przenikają. Środowisko śródmaciczne matki jest zaś po części środowiskiem zewnętrznym, a po części nieomal środowiskiem wewnętrznym płodu, bowiem wiele substancji przenika przez barierę łożyska stosunkowo swobodnie. Na środowisko wewnętrzne matki wpływa jej wiek i liczba poprzednio przebytych ciąży i warunków oraz tryb jej życia przed okresem ciąży.

3. Czynniki egzogenne. Są to elementy środowiska otaczającego organizm, których różnorodność polega na skali natężenia, a nieskończona wręcz zmienność na ilość kombinacji między elementami współwystępującymi. Te czynniki egzogenne, które w danym czasie powodują zmiany przystosowawcze organizmu, nazywane są czynnikami ekologicznymi. Czynniki środowiska zewnętrznego obejmują poza czynnikami ekologicznymi także ten zakres i zestaw elementów środowiska, w którym organizm żyje, do których już dawniej nastąpiło pełne przystosowanie - a więc nie modyfikują one jego właściwości w danym okresie. Rozwój ontogenetyczny jest wynikiem współdziałania czynników genetycznych i ekologicznych, czynniki środowiskowe w jakimś stopniu "zmieniają", więc realizację programu genetycznego, zależnie od tego, w jakim zastawie i natężeniu występują. Z tego powodu czynniki egzogenne nazywamy również modyfikatorami. Ponieważ jednak modyfikatory mogą mieć naturę organiczno-biologiczną lub społeczno-ekonomiczną, to rozdzielamy je; te pierwsze nazywamy modyfikatorami naturalnymi, a te drugie modyfikatorami kulturowymi.

4. Tryb życia. Czynniki współdziałające pośrednie. Rozkład codziennych zajęć, obciążenie wysiłkiem fizycznym i umysłowym, charakter odpoczynku, sen - kolejność i czas trwania wymienionych czynności napięcia i relaksu, ich odrębność w poszczególnych porach roku, składają się na działanie organizmu żywego. Tryb życia znajduje się w związku tak z czynnikami endogennymi (temperamentem, potrzebami), jak i w pierwszym rzędzie z czynnikami egzogennymi (konieczności społeczno-ekonomicznej, fizyczne warunki otoczenia tp.)Z racji tej drugiej grupy powiązań wpływ ruchu na organizm bywał włączany do grupy czynników egzogennych, co nie jest słuszne. Tryb życia jest jednak swoistym rodzajem kulturowym modyfikatorem rozwoju, pomimo iż typowym czynnikiem egzogennym nie jest.

We współczesnej nauce czynnikami endogennymi genetycznymi i partagenetycznymi zajmuje się genetyka i embriologia, grupą czynników egzogennych zajmuje się ekologia. Czwartej grupy nie ujmuje żadna z wyodrębnionych dziedzin wiedzy, a wydaje się to być niedostatkiem. Jest to pogranicze zainteresowań fizjologii pracy , ergonomii, teorii wychowania fizycznego i rekreacji, wreście nauk społecznych (szczególnie socjologii). Wszystkimi czterema grupami czynników w sposób naturalny zajmować się musi auksologia, nauka o rozwoju, opiera sie bowiem na zrozumieniu czynników i mechanizmów na rozwój wpływających - opis zjawisk rozwojowych bez ujawnienia ich prekursorów niewiele do teorii i praktyki wnosi.

Do czynników rozwoju włączane bywają pewne własne induktory, organizatory itp. siły fizyczno-chemiczne, np. w okresie rozwoju wśródmacicznego. Do czynników bywają nieraz zaliczane hormony. Mimo wielu lat badań nad rozwojem ontogenetycznym zasób wiedzy o czynnikach rozwoju jest skromny. Wynika to, jak siep wydaje, w pierwszym rzędzie z trudności eksperymentalnego badania rozwoju człowieka. Nie mogąc operować w sposób dowolny różnymi zestawami czynników wpływających na rozwój, zdani jesteśmy na obserwacje. Obserwacje te z konieczności obejmują istniejące zestawy czynników - nie istnieje możliwość spełnienia tzw. zasady jednego czynnika zmiennego w eksperymencie. W związku z tym w miejsce dobrze założonego eksperymentu sprawdzającego postawione hipotezy, stosowane są niekiedy bardzo złożone metody analizy matematycznej , które dotychczas nie rozwiązały zadawalająco istniejących wątpliwości. Dotyczy to zarówno poligenicznej kontroli rozwoju nawet prostych pozoru cech, jak i wpływu łatwo mierzalnych czynników społeczno-ekonomicznych . Istota trudności polega na tym, że w przyrodzie, tak w biologii jak i psychologii oraz socjologii człowieka, występują złożone interakcje między czynnikami, a to jak dany zespół czynników wpłynie na dwie osoby, zależy nie tylko od tego, czy czynniki te są identyczne, ale czy identyczny jest także ich odbiór ze strony organizmu owych dwóch osób. To zaś zależy od genetycznych uwarunkowań i historii rozwoju danych organizmów. Zasadnicze grupy czynników zostały zidentyfikowane i już to stanowi znaczny postęp w badaniach, bowiem jeszcze przed kilkunastu laty uznani w skali międzynarodowej znawcy rozwoju dziecka wyliczali następujące czynniki kształtujące rozwój:

• inteligencja
• hormony
• pożywienie
• powietrze i słońce
• urazy i choroby
• rasa
• kultura
• pozycja w rodzinie

Także współcześnie tego rodzaju pomieszanie różnych kategorii pojęć można spotkać w niektórych monografiach. Niestety ostatnio ukazała się pozycja, w której następująco wyliczane są te czynniki:

• warunki społeczno-bytowe
• urbanizacja
• odżywianie
• wpływ chorób
• czynniki psychospołeczne
• wpływ klimatu
• zmienność sezonowa
• aktywność fizyczna

Nie do rzadkości należy badanie za pomocą złożonych metod matematycznych wpływu kompleksowych czynników, jakimi są wykształcenie czy zarobki rodziców, na tak wielokomponentową cechę, jak masa czy wysokość ciała. Oczywiście wykształcenie rodziców jest zespołem czynników pośrednich - działa bowiem na organizm dziecka nie wykształcenie jego rodziców, ale to jak w związku z ich świadomością potrzeb dziecka kształtować ono będą jego warunki rozwoju oraz w jakim stopniu ich wykształcenie zabezpiecza ich poziom ekonomiczny, a więc spełnianie uświadomionych potrzeb. Tego rodzaju badanie nie mają oczywiście wartości poznawczej - bowiem fakt że poziom umysłowy i materialny rodziców wpływa na rozwój dziecka poprzez spełnianie jego potrzeb - wiadomy jest od starożytności, od wielu lat istnieją na to dowody naukowe.

W badaniach nad rozwojem człowieka równie dobrze muszą być rozpoznane czynniki rozwoju wpływające na organizm (szczególnie możliwe do zmierzenia czynniki środowiskowe), jak i cechy organizmu , na które czynniki te działają. Cechy te podzielić można na dwie zasadnicze grupy. Są to cechy jakościowe i ilościowe.

Cechy zdeterminowane na drodze genetycznej w sposób bezpośredni i w zasadzie niezmienny w rozwoju - przyjęto nazywać jakościowym. Czynniki paragenetyczne i środowiskowe nie mają większego wpływu na ich formowanie się, czynniki ekologiczne zdecydowały jednak o ich utrzymaniu się na drodze doboru naturalnego. Jakościowymi są cechy zaliczane lub pewne z gruntu odrębne kategorie (np. grupy krwi). Cechy jakościowe występują w granicach tolerancji właściwej danemu gatunkowi i charakteryzują go w tym względzie. Cechy jakościowe można też określić ilościowo jako takie, które między dwiema odrębnymi właściwościami nie maja pośrednich, a różnice między tymi przejawami są zasadnicze, niezależne od dokładności przyrządu mierzonego.

Cechy, które zdeterminowane są duża liczba słabo działających genów - nazywamy ilościowymi. Geny te mogą tworzyć różne zespoły alleli, stąd już ze względu na podłoże genetyczne możliwa jest wielka gama zmienności. Cechy ilościowe znajduj asie pod wpływem czynników paragenetycznych, a także podlegają różnorodnym modyfikacjom prze warunki środowiskowe. Są, więc wypadkowa szerokiej zmienności czynników egzogennych. Cechy te ulęgają więc stałym przekształceniom i w sposób zasadniczy zmieniają się w procesie rozwoju ontogenetycznego.

Przykładami cech ilościowych są: 

• masa i wymiary ciała
• barwa tkanek
• ciśnienie krwi
• temperatura ciała
• szybkość reakcji
• inteligencja itp.

Cechy ilościowe charakteryzują się rozkładem ciągłym, to znaczy między jedna a druga zmierzoną kategorią cechy można znaleźć u innych osobników, bądź w trakcie rozwoju tego samego osobnika, dowolnie dużo form pośrednich, a ich uchwycenie zależy jedynie od wielkości próbki wziętej do analizy oraz dokładnego przyrządu, którym dokonuje się pomiaru. Ciągłość rozkładu występuje oczywiście w pewnych granicach, właściwych dla danego gatunku, a sam rozkład dla dostatecznie licznych grup jednostkowych jest zazwyczaj jednowierzchołkowy, nie musi jednak być symetryczny. Inna nazwą cech ilościowych jest "cechy o rozkładzie ciągłym"

W statystyce pod pojęciem cechy jakościowej przyjmuje się po prostu cechy niemierzalne natomiast zliczane, a jako cechy ilościowe te, które można zmierzyć.