„Granica” Zofii Nałkowskiej – refleksja nad postacią Zenona Ziembiewicza

"Granica" Zofii Nałkowskiej należy do grona najważniejszych i najwybitniejszych dzieł literatury polskiej, a już z pewnością ma nieoceniona wartość jeśli patrzeć na nią z perspektywy dwudziestolecia międzywojennego. Charakteryzuje się nie tylko mistrzowską realizacją, ale i ciekawym pomysłem - zarówno formalnym jak i tematycznym. W dziele swym Nałkowsk opowiada historię Zenona Ziembiewicza. Najważniejszym elementem jest tu jego życie moralne, którego ocena - na co mocno wskazuje autorka - jest trudna do jednoznacznego zdefiniowania. Taka tez jest ostateczna nauka płynąca z tego dzieła - każdy z nas robi rzeczy, które z jednej perspektywy są niepozytywne, ale z innej jawią się jako rzeczy słuszne. Przyjrzyjmy się temu bliżej.

Historia Zenona Ziembiewicza, którą przedstawia nam Nałkowska jest bardzo skomplikowana. Pochodzi on z rodziny szlacheckiej, która jednak nie jest nazbyt zamożna. Jego ojciec - Walerian - pełni funkcję zarządcy dóbr hrabiostwa Tczewskich. Jego wadą, czy też przypadłością, którą zapewne Zenon po nim odziedziczył, a która będzie jego zgubą, jest zamiłowanie do romansów. Przedmiotem zalotów ojca są przeważnie dziewczyny ze służby - a co w tym najbardziej dziwnego, że jego żona toleruje takie zachowanie.

Podczas jednych z pobytów wakacyjnych, kiedy to Zenon studiował już w Paryżu ekonomię, przybył on na odpoczynek do Boleborzy. Tutaj poznaje dziewczynę, która stanie się uczestniczką wielu dramatów i spowoduje właśnie nasze tytułowe pytanie: jak i czy sądzić postawę Zenona. Przedmiotem jego zalotów staje się młoda córka kucharki - Justyna Bogutówna. Kiedy Zenon na stałe powraca już po studiach, by podjąć prace redaktora w czasopiśmie "Niwa", całkiem przypadkowo spotyka Justynę na ulicy. Okazuje się, że jej matka zmarła a ona nie wie co ma ze sobą począć - jest zrozpaczona i potrzebuje pomocnej dłoni. Zenon wzruszony nieszczęściem dziewczyny pragnie jej pomóc i zaprasza ją do siebie, do pokoju hotelowego, gdzie potajemnie będą się spotykać przez długi czas. Oczywiście nic by w tym nie było może niezwykłego, gdyby nie to, że tym czasie Zenon spotyka się również z inną kobietą - Elżbietą, której planuje się oświadczyć, co czyni. Oczywiście nie wspomina o swej znajomości z Justyną. W pewnym momencie jednak Elżbieta dowiaduje się o tym w wyniku czego chce zerwać swoje zaręczyny z Zenonem, ale ten prosi swa "ukochaną", by mu wybaczyła i przeprasza ją, na co Elżbieta zgadza się do niego wrócić.

Życie Zenona układa się coraz lepiej, ma wspaniałą żonę, zyskuje awanse zawodowe, robi tez karierę polityczną, co kończy się prezydenturą miasta. Przeszkodą do osiągnięcia pełni szczęścia jest jednak Justyna, która tym bardziej zaczyna mu ciążyć, gdyż zmuszony był nakazać jej usunięcie ciąży. Po tych wydarzeniach Justyna popada w chorobę psychiczną, której w żaden sposób nie może opanować. Jej stan jest coraz gorszy. W pewnym momencie nawet żona Zenona włącza się w ratowanie tej biednej dziewczyny, ale wszelkie działania nie dają rezultatów, bo stan Justyny jest bardzo ciężki. Nie trzeba zapewne dodawać, że odpowiedzialność za tę sytuację ponosi Zenon, bo gdyby nie jego "opieka" nad zrozpaczoną i zagubioną dziewczyną, nie doszłoby do takich tragedii.

W tym momencie życie i kariera Zenona zaczyna ulegać degradacji. Jego kariera polityczna budowana była na obietnicach i programie, którego Zenon po uzyskaniu stanowiska nie mógł ostatecznie dotrzymać. Poza tym jest on oskarżony o wydanie rozkazu do użycia broni przeciwko protestującym robotnikom z miejscowej fabryki. Wszystko to prowadzi do jego osobistej tragedii, która kończy się śmiercią - pewnego dnia zrozpaczona Justyna wbiegła do jego gabinetu i oblała jego twarz kwasem, co spowodowało, że Zenon stracił wzrok. W wyniku tej tragedii popełnił on samobójstwo.

Tak wygląda jedna strona działalności Zenona Ziembiewicza, za którą niewątpliwie należy mu się kara i potępienie. Nie jest jednak tak, że Ziembiewicz jest uosobieniem zła i, że w swym życiu popełniał tylko czyny haniebne i niegodne człowieka. Jeśli przypomnimy sobie jego współczucie i chęć pomocy Justynie po stracie matki, to możemy odnaleźć w tym ludzki odruch płynący z głębi serca. Chce pomóc młodej i załamanej dziewczynie, która pozostała sama na świecie. Wydaje się nawet, że to sama Justyna spowodował romans, do którego Zenon początkowo w ogóle nie dążył. Jak czytamy w powieści:

Pośród tego wszystkiego odnajdywała się ciągle Justyna, chociaż był pewien, że jej nie szuka. Była w ogrodzie, w domu i na podwórzu. Gdy wracał z pól wieczorem, spotykał ją z dala od domu na swojej drodze (...)

Możemy oczywiście uznać, że to tylko wykręty, by odsunąć od siebie winę za tragedię, która się wydarzyła, ale autorka nie pozwala nam na tak jednoznaczną interpretacje zachowania bohatera, pozostawia pewne niedomówienia w tej sprawie, by pokazać, że jednoznacznie oceniać tych wydarzeń nie można.

Inna sprawa, to działalność społeczna Ziembiewicza, która jak widzimy jest prowadzona ze szczerej chęci pomocy niższym warstwom społeczeństwa. Zenon wykorzystuje swa pozycję do tego, by pomóc biednym i potrzebującym. Dla bezdomnych postanawia wyremontować koszary, by mieli gdzie się podziać, zamiast włóczyć się po ulicach. Stara się również pomóc robotnikom, dla których buduje domy mieszkalne. Dba również o moralność w mieście, dlatego nakazuje zamknięcie kawiarni, która cieszyła się złą sławą, w miejsce którego każe zbudować miejsce spotkań dla dzieci i młodzieży, gdzie jest pijalnia mleka, rozrywki sportowe - koszykówka, siatkówka, tenis.

W tym miejscu trzeba również wspomnieć o kwestii strzelania do robotników. Rozkaz o użyciu broni nie był wydany przez samego Ziembiewicza, ale przez partię rządzącą i innych urzędników. Pech jednak chciał, że z racji swego urzędy Ziembiewicz również należał do grona "rządzących". Jak czytamy w powieści:

W mieście zaczynano mówić, że nakaz użycia broni wydany został za sprawą Ziembiewicza. Istotnie, pierwsze strzały padły owego wieczoru w chwilę po jego przyjeździe. Naprawdę jednak sprawa zdecydowała się już przedtem, była gotowa, zanim przyjechał. Jednego z tych dni Ziembiewicz miał z Czechlińskim gwałtowną scenę. Gdy wychodził z jego gabinetu, woźny słyszał te słowa: "Z jakiej to racji? Jak to? Teraz chcecie zwalić to na mnie.

Widzimy więc, że wysokie stanowisko Zenona pozwalało mu na działalność charytatywną, ale wiązało się również z takimi niebezpieczeństwami. Pojawia się tu bardzo ważna kwestia, którą Nałkowska porusza w całej książce. Chodzi mianowicie o to, że każdy czyn, każda sprawa może być widziana z różnych punktów widzenia, dlatego też taka jest forma powieści, gdzie historia opisywana jest przez różne osoby. Najbardziej znanym zdaniem z powieści i najlepiej oddającym tę sytuację, jest stwierdzenia, że to, co dla jednych jest podłogą, dla innych jest sufitem.

Ważnym elementem tej powieści, który trzeba przywołać jest również zastosowany przez autorkę zabieg narracyjny, który objawia się tym, że już na początku dowiadujemy się o zakończeniu powieści, a cała opowieść skupia się na prezentacji wydarzeń, które doprowadziły do takiego rozwiązania. W tym przypadku polega to na zachwianiu linearności opisu wydarzeń i przeniesieniu środka ciężkości z linearnej opowieści, w świat narracji psychologicznej poszczególnych osób. Dlatego autorka ukazuje osoby, wydarzenia z różnych punktów widzenia. Taki konstrukt powieści powiązany jest zarówno z eksperymentalną sferą literatury dwudziestolecia, ale i z różnymi tendencjami filozoficznymi tego okresu, a najbardziej z psychologizmem budowanym w oparciu o rozpoznania Freuda.