Dzięki temu, że Zbigniew Herbert napisał wyrazistą aluzję literacką, Tren Fortynbrasa, przypomniał czytelnikom postać bohatera, którego znakomita większość z nich, nawet mimo znajomości Hamleta Szekspira, najpewniej by przeoczyła.

 Tren Fortynbrasa - aluzja literacka

Fortynbras pojawia się na scenie w Hamleciew tym momencie, gdy dramat już się dokonał. Wielkie namiętności, walka o władzę, chęć pomszczenia zamordowanego ojca przez wrażliwego księcia duńskiego, a w efekcie cała seria błędnych decyzji i pokotem kładąca kolejnych bohaterów śmierć - wszystko to już się przetoczyło, a tron duński pozostaje pusty. 

Fortynbras, książę norweski będzie tym, który na nim zasiądzie. W swym utworze Herbert dopowiada to, co w Hamlecie zostało zasłonięte opadającą kurtyną. Nieoczekiwanie uszczęśliwiony prezentem od losu w postaci tronu Fortynbras, staje nad ciałem zmarłego Hamleta i wygłasza swój monolog. To ten monolog jest treścią Trenu Fortynbrasa.

Tren Fortynbrasa - pozorny monolog

Mimo iż w oczywisty sposób zmarły Hamlet nie odpowiada Fortynbrasowi, utwór odznacza się swoistą polifonicznością, pozornym udialogizowaniem.

Wszelkie słowa kierowane do Hamleta przez Fortynbrasa zostają przez niego samego uzupełnione odpowiedziami Hamleta, przytoczonymi na podstawie treści dramatu Szekspira. Czasem mamy do czynienia nawet z dwoma ciągami wypowiedzi: Hamleta i Fortynbrasa.

Tren Fortynbrasa - antytren

Tren zgodnie z założeniami gatunku, tworzony był w celu upamiętnienia zmarłego, miał też przywołać jego cnoty, by wyeksponować stratę, jaką świat i jego najbliżsi odnieśli w efekcie opisywanej śmierci. Ale w przypadku Trenu Fortynbrasatrudno dopatrzyć się czegokolwiek, co rzeczywiście miałoby być opiewaniem cnót Hamleta, podobnie jak daremne będzie wypatrywanie w nim sygnałów żałoby po zmarłym księciu. 

Teraz kiedy zostaliśmy sami możemy porozmawiać książę jak mężczyzna z mężczyzną/chociaż leżysz na schodach i widzisz tyle co martwa mrówka... - zaczyna swój monolog Fortynbras i już w tych słowach widać odarcie śmierci Hamleta z wzniosłości, a samego bohatera z szacunku tego, który mówi. Fortynbras gardzi zmarłym Hamletem. Źródłem tej pogardy jest skrajna odmienność między dwoma książętami.

Tren Fortynbrasa - kontrast bohaterów

Fortynbras czyni bohaterem trenu nie zmarłego Hamleta, a siebie samego. Książę duński jest raczej antybohaterem - jego cechy zostają wyliczone po to, by wyeksponować zalety księcia norweskiego. I tak głównych bohaterów różnią predyspozycje i profesje - Fortynbras to żołnierz, przywódca z prawdziwego zdarzenia. Mówiąc do zmarłego możemy porozmawiać książę jak mężczyzna z mężczyzną, już w następnych słowach neguje męskość tego bohatera. 

Słaby i delikatny Hamlet na tę obelgę zasłużył - wedle Fortynbrasa żył ideami, daleki tak naprawdę od życia i prawdziwych ludzi. Wyrzuca mu nie tylko brak przygotowania do rządzenia, ale i nieposiadanie predyspozycji do życia w okrutnym i bezwzględnym świecie. Rycerza w miękkich pantoflach, jak go określa Fortynbras, musiał odejść, było to nieuchronne. 

Jego życie było serią błędów, szkodliwych nie tylko dla niego. Książę norweski tych błędów nie popełni i za jego rządów królestwo rozkwitnie. To co po mnie zostanie nie będzie przedmiotem tragedii- mówi Fortynbras i nie ma żadnych wątpliwości. Nie jest człowiekiem z kryształu, a z ludzkiej gliny. I jako taki nie obawia się przyziemności. 

Słowa Hamleta, choćby najbardziej efektowne, nie pozostawiły po sobie niczego. A po Fortynbrasie pozostanie projekt kanalizacji/i dekret w sprawie prostytutek i żebraków a takżelepszy system więzień. Książę norweski wykorzysta jeszcze zmarłego poprzednika, a w zasadzie jego pogrzeb: Pogrzeb mieć będziesz żołnierski chociaż nie byłeś żołnierzem(...)to będą moje manewry przed objęciem władzy/trzeba wziąć miasto za gardło i wstrząsnąć nim trochę. 

Fortynbras to polityk, człowiek myślący perspektywicznie, który trzeźwo umie ocenić sytuację i wykorzystać atut zmarłego księcia, jakim była jego popularność wśród ludu, a zarazem uświadomić podległemu mu teraz ludowi swą siłę. Zimny i wyrachowany przyszły władca jest żołnierzem, ale nie rycerzem - tak zwane cnoty rycerskie byłyby mu raczej kulą u nogi i zawadą. Niemniej świadom jest, że trzeba stwarzać pozory.

Tren Fortynbrasa - po czyjej stronie jest poeta?

Odpowiedź na to pytanie nie jest łatwa, gdyż Tren Fortynbrasato przykład typowej liryki pośredniej. Bez rymów, znaków przystankowych i innych typowych chwytów poetyckich, Herbert ukazał przeciwstawne koncepcje sprawowania władzy oraz dwie postawy: humanistyczną i idealistyczną oraz skrajnie różną od niej postawę człowieka czynu. 

Najprościej byłoby orzec, że poecie nie może podobać się Fortynbras, człowiek przyziemny, zimno kalkulujący i bezwzględny w podejmowanych decyzjach, tak mało poetycki jak wspomniany w utworze werbel (werbel wiem nic pięknego). Ale patrząc z mniej oczywistej strony - to Fortynbras jest gotów zająć się życiem, nawet a najbardziej jego przyziemnych aspektach, takich jak już planowany przez bohatera projekt kanalizacji. 

Hamlet miał piękne idee, ale pozostawił po sobie stos trupów i pusty tron, by zajął go tyran. Być może Fortynbras jest mniej szlachetny, ale jego przewaga jest tak wyrazista jak zestawienie życia i śmierci. Wybrałeś część łatwiejszą efektywny sztych - mówi ironicznie Fortynbras. Reszta nie jest milczeniem ale należy do mnie - pada jeszcze. Trudniej jest żyć i rządzić niż efektownie umrzeć. A Fortynbras jest gotów ponieść cenę za rządzenie sprawnie funkcjonującym królestwem i zostać zapamiętany jako tyran.