Przedstaw w skrócie najważniejsze zagadnienia średniowiecza

ŚREDNIOWIECZE

Średniowiecze zwane niesprawiedliwie też "wiekami średnimi" to nazwa wprowadzona przez twórców renesansu. Określano tak czasy obejmujące epokę historyczną i kulturalną między antykiem a czasami nowożytnymi. Za początek średniowiecza w Europie przyjmuje się rok 476 n.e., w którym to roku miał miejsce upadek Cesarstwa Zachodnio-Rzymskiego. Schyłek epoki związany jest z trzema wydarzeniami historycznymi. Pierwsze z nich to rok 1450 wynalezienie druku przez Gutenberga, drugie, to rok 1453 upadek Cesarstwa Bizantyjskiego (upadek Konstantynopola zdobycie go przez Turów) oraz trzecie rok 1492 okrycie Ameryki przez Kolumba. Ówczesne czasy charakteryzowało kilka zasadniczych i podstawowych pojęć. Przede wszystkim był to uniwersalizm polegający na ujednoliceniu i podporządkowaniu całej Europy jednej władzy kościelnej i świeckiej. Ponieważ dominował Kościół katolicki wszystkie państwa uznawały zwierzchność papieża. Natomiast władzę świecką sprawował cesarz, który był władcą Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, wyrosłego na dziedzictwie Imperium Rzymskiego.

Teocentryzm to filozofia, która w centrum zainteresowań człowieka postawiła Boga, uosobienie wszelkiego absolutnego piękna, dobra i prawdy. Wszelkie działania człowieka starano się wiec podporządkować Bogu. Filozofia, kultura i sztuka właśnie Jego stawiały w centrum swych zainteresowań.

Anonimowość literatury i sztuki polegała na tym, że pomimo nie kwestionowanego udziału człowieka w procesie powstawania jakiegokolwiek dzieła pozostawał on jednak osobą anonimową, autorstwo oddając samemu Bogu. Pisano bowiem ad maioram Dei gloriam czyli na większą chwałę Bożą

Dwujęzyczność w literaturze średniowiecza związana była przede wszystkim, z uniwersalnym funkcjonowaniem łaciny, wspólnej dla wszystkich ludzi wykształconych, a języki narodowe przez długi okres pozostawały jednak w jej cieniu.

W Polsce średniowiecze trwało około sześciu wieków. I można je podzielić na trzy okresy. Pierwszy obejmuje wiek XI - XII i jest to twórczość w języku łacińskim, drugi okres to XIII - XIV wiek kiedy to pojawiają się pierwsi polscy autorzy oraz wiek XV kiedy to rozkwita twórczość w języku polskim. Przeważa tematyka religijna, związana ze śmiercią oraz hagiografia.

Na ukształtowanie się takiego obrazu średniowiecza ogromny wpływ miała filozofia. Przede wszystkim wiec należy tu wymienić dwóch wielkich filozofów tej epoki: święty Augustyn i święty Tomasz

Święty Augustyn żył w latach 354 - 430. Na wiele stuleci określił charakter myśli filozoficznej. Urodził się w Tagasta w Afryce Północnej. Nie od początku był gorliwym wyznawcą wiary katolickiej. W swej przeszłości wiódł życie manichejczyka i wielce interesował go problem istniejącego w świecie zła. Później dzięki wielkim staraniom jego matki świętej Moniki nawraca się na wiarę katolicką i zostaje nawet biskupem. Zaadoptował nawet naukę Platona dotyczącą idei i cieni, i pogodził ją z założeniami religii katolickiej. Najważniejszym dziełem świętego Augustyna są "Wyznania", w których zawarta jest jego cała filozoficzna koncepcja.

Święty Augustyn jest twórcą filozofii dramatycznej zwanej inaczej augustianizmem. Twierdzi on w niej, ze człowiek jest rozdarty pomiędzy niebem a ziemią, pomiędzy tym co duchowe, wzniosłe i piękne a tym co niskie i przyziemne. Znajduje się pomiędzy aniołami a zwierzętami. Takie jego wewnętrzne rozdarcie nie wpływa dobrze na rozwój człowieka ponieważ ciągle musi on dokonywać niesamowicie trudnych wyborów. Dramat człowieka to nieustanne szamotanie pomiędzy tym co piękne i wzniosłe, a tym co przyziemne, proste i sprawiające niekiedy wiele przyjemności. Dusza człowieka nieustannie wyrywa się ku Bogu, ku Stwórcy dobra i piękna. Pragnie ona wieczności i nieśmiertelności, pragnie nieba. Z drugiej jednak strony człowieka pociąga normalne pełne ziemskich przyjemności, zwyczajne życie, nie wymagające zbyt dużo trudu i pracy nad nim. Takie życie wiecznie rozdarte staje się dla zwykłego śmiertelnika nie do zniesienia. Ponieważ nie ma drogi pośredniej człowiek ciągle musi dokonywać wyborów, najlepiej byłoby dla niego aby wybierał zawsze dobro bo w ten sposób dostąpi zbawienia a nie potępienia. Dlatego święty Augustyn proponuje wyzbycie się wszelkich dóbr doczesnych a rozpoczęcie życia ascetycznego i kontemplowanie nieustanne osoby i istoty Boga. Ta filozofia stała się podstawa do tworzenia w literaturze wzorców doskonałych ascetów i świętych.

Święty Tomasz żył w XIII wieku we Francji. Został dominikaninem. Zaadoptował dla chrześcijaństwa naukę Arystotelesa . Jest on twórcą filozofii harmonijnej zwanej również tomizmem.

Tomizm zakładał "rozumny ład świata" czyli koncepcję świata, w którym panuje ład i porządek. Istnieje w nim swego rodzaju drabina bytów, na której każde istnienie ma własny jedyny i niepodważalny sens i swoje jasno określone miejsce. Takie miejsce wyznaczone jest również i dla człowieka. Zadaniem jego jest jednak takie aby w ciągu swego życia piął się jak najlepiej i najszybciej w górę.

Dla świętego Tomasza człowiek jest mikrokosmosem, odbiciem porządku jaki panuje we wszechświecie. W uporządkowanej drabinie bytów człowiek zajmuje określone miejsce:

Znajduje się ponad światem materialnym, obdarzony jest bowiem przez Boga nieśmiertelną duszą ale poniżej światem aniołów bytów doskonałych do których człowiekowi jeszcze daleko. Ponieważ człowiek jest tylko częścią pewnego układu musi się podporządkować obowiązującym zasadom i prawom. Święty Tomasz proponuje aby człowiek podporządkował się tym obowiązującym prawom, bo członkowie zhierarchizowanej społeczności nie są przecież sobie równi. Zajmują w społeczeństwie różne miejsce. Stąd też łatwo było już wysnuć wniosek, że władza świecka pochodzi od Boga i wszelkie nieposłuszeństwo wobec nie jest równoznaczne z nieposłuszeństwem wobec Boga.

Do najważniejszych filozofów średniowiecza należał również święty Franciszek z Asyżu twórca zakonu franciszkanów. Stworzył on radosną koncepcję wiary przepełnioną wszechogarniającą miłością do wszystkich stworzeń i do samego Boga. Głosił on również braterstwo wszystkich bożych stworzeń. Propagował ideał ubóstwa i życia bez nienawiści i zabijania.

Filozofia średniowiecza miała ogromny wpływ na powstającą literaturę. Augustianizm wywarł ogromny wpływ na powstawanie i kształtowanie się średniowiecznej hagiografii a w szczególności ascetycznej koncepcji człowieczego życia. Ascetyzmu który zakładał rezygnacje ze wszelkich doczesnych radości i dóbr materialnych.

Tomizm natomiast stał się koncepcją atrakcyjną dla twórców, którzy zainteresowani byli uporządkowaną koncepcją życia. Echo tej koncepcji pobrzmiewa w arcydziele "Boska komedia" Dantego. Również i święty Franciszek stał się bohaterem wielu utworów w tym najbardziej znanych "Kwiatków świętego Franciszka z Asyżu"

Do najważniejszych utworów średniowiecza realizujących ideały parenetyczne należy francuski epos rycerski z XI wieku pod tytułem "Pieśń o Rolandzie".

Jest to opowieść o rycerzu Rolandzie, dowódcy tylnej straży w armii Karola Wielkiego. Staje się on wzorem doskonałego rycerza chrześcijańskiego walczącego w obronie swej wiary z niewiernymi Saracenami. Tylnia straż dowodzona przez Rolanda została podstępnie otoczona przez oddziały nieprzyjaciela, natomiast Roland unosząc się honorom zbyt późno wezwał na pomoc oddziały Karola Wielkiego. Kiedy armia Karola Wielkiego przybywa z pomocą jest już jednak za późno i oddział dowodzony przez Rolanda, a także i on sam, zostają zdradziecko zabici. "Pieśń..." przedstawia wszystkie cechy jakie powinien posiadać idealny rycerz. Powinien więc być on niezwykle odważny, nieustraszony i nie bać się śmierci. Cechować go winna absolutna wierność

swemu władcy i Bogu, którym przez całe swe życie winien służyć jak najlepiej. Powinien być gorącym patriotą gotowym w każdej chwili za swą ojczyznę i swą wiarę oddać życie. Dobrze byłoby gdyby potrafił wspaniale walczyć i posługiwać się mieczem. Największym rycerskim atrybutem jest honor, którego powinien strzec przez całe swoje życie. To właśnie ze względu na honor, Roland jak najdłużej odkłada decyzję o użyciu rogu i wezwaniu Karola Wielkiego na pomoc. Nie chciał on bowiem zostać posądzony o tchórzostwo, wolał więc ponieść śmierć niż zostać pohańbiony przez niewłaściwe, niegodne rycerza zachowanie. "Pieśń o Rolandzie" jest przykładem chansons de geste czyli pieśni o czynach. Średniowiecznych poematach rycerskich opowiadających o wielkich czynach bohaterskich żołnierzy z tamtej epoki. Do eposów rycerskich należą też takie które opowiadają o romansach rycerskich i miłosnych. Wymienić tu trzeba utwory: francuskie "O królu Arturze i rycerzach Okrągłego stołu", "Dzieje Tristana i Izoldy"; niemiecką "Pieśń o Nibelungach" i hiszpańską: "Pieśń o Cydzie".

Innym rodzajem utworów parenetycznych są utwory hagiograficzne opisujące życie i działalność świętych. Przykładem może być "Legenda o świętym Aleksym". Jest to historia rzymskiego patrycjusza, który radykalnie zmienia swe dotychczasowe życie, aby od tej pory stać się wiernym naśladowcą bożych ideałów. Aleksy staje się wzorem doskonałego ascety, który znosi okrutne męki, naraża się na niezrozumienie i kpinę po to, aby w ten według niego najdoskonalszy sposób osiągnąć życie wieczne. Utwór hagiograficzny posiadł kilka elementów stałych żywotu świętego. Były to: opis narodzin świętego, cudowne dzieciństwo, młodość świętego, małżeństwo często podkreślające realizowany przez niego ideał życia w czystości, ucieczka z domu rodzinnego, wielkie cuda czynione przez niego, za życia na ziemi. Wielkie prześladowanie go przez ludzi, którzy nie rozumieją jego postępowania aż wreszcie jego męczeńska śmierć i liczne cuda czynione po śmierci potwierdzające jego świętość i doskonałość. Święty Aleksy realizował w swym życiu niezwykle trudny i radykalny ideał świętości. Traktował on wszelkie dobra materialne świata jako przejaw szatańskich mocy mogących jedynie zniewolić człowieka i które bezzwłocznie należy odrzucić. Taka koncepcja życia z pewnością zostałaby zrozumiana i w pełni zaakceptowana przez świętego Augustyna. Takiego postępowania nie zrozumiałby jednak inny wspomniany już przez mnie wcześniej święty Franciszek.

Innym ważnym utworem jest wielce interesująca "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią" pochodząca z XV wieku. Utwór ten jest swoistego rodzaju przestrogą dla każdego żyjącego człowieka: memento mori i żyj tak aby wtedy kiedy, nagle i niespodziewanie, przyjdzie po ciebie śmierć, był gotowy na to trudne z nią spotkanie. Śmierć bowiem jednakowo traktuje wszystkich ludzi bez względu na ich pochodzenie, status majątkowy czy wiek. Równość wszystkich ludzi od papieża po żebraka, ulotność wszelkich materialnych dóbr i powszechność śmierci oto temat tego średniowiecznego dialogu. To swoistego rodzaju poradnik jak należy umierać i jak do tego najważniejszego przecież momentu w życiu, dobrze się przygotować.

Bardzo interesujący jest również, przedstawiony w tym utworze, alegoryczny obraz śmierci. Otrzymała ona tutaj potworną postać, jest rozkładającym się trupem kobiety. Opis jej poraża naturalizmem. Takie wyobrażenie charakterystyczne jest dla wczesnego średniowiecza i Europy Zachodniej. Koncepcja ascetycznej kostuchy z kosą w rękach, pojawi się znacznie, znacznie później.