1. Nazwa epoki - pochodzi z łaciny: media aetas, medium aevum i oznacza "wiek średni". Została ona nadana w 1469 roku przez papieża Giovanniego de Bussis.
    • Pojęcie to pojawiło się w XVI-XVII w. jako określenie epoki, która oddzielała czasy pomiędzy starożytnością a renesansem, a więc znaczy ono wiek pośredni.
    • Epokę tę uznano za okres upadku kultury antycznej, a więc nazwa ta dotyczy także oceny średniowiecza jako czasów upadku kultury wysokiej - czas kultury średniej. Taki pogląd panował aż do XIX wieku.
  1. Periodyzacja epoki - średniowiecze trwało w Europie od V do XV w. Jego ramy czasowe wyznaczają wydarzenia:
    • W Europie:
      • Początek: powstanie średniowiecza wyznacza upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego: 476 roku.
      • Koniec: wynalezienie druku przez Johanesa Gutenberga w 1450 roku
      • Odkrycie Ameryki w 1492 roku przez Krzysztofa Kolumba
    • W Polsce:
      • Początek: przyjęcie chrztu przez Mieszka I w 966r.
      • Koniec: w Polsce ukazuje się pierwszy druk - rok 1474
  1. Ogólne założenia epoki - najwyższą wartością średniowieczu był Bóg oraz sprawy wiary, zatem główną ideologią - teocentryzm, który nakazywał wszystkie sprawy doczesne podporządkować Stwórcy. W duchu tych przekonań i obowiązywały wzorce osobowe:
    • Asceta-święty - przykładem ascety w literaturze jest Św. Aleksy ("Legenda o Św. Aleksym"), który swoją egzystencję całkowicie podporządkował Bogu, pozbawiając się majętnego życia na łonie rodziny, zdecydował się na samotnię i ubóstwo. Sensem jego bytu stało się kontemplowanie spraw wiary i poskromienie zachcianek, a najważniejszą cechą została pokora.
    • Ideał rycerza - jako wzór wszelkich cnót jest głęboko wierzący w Boga, honorowy, lojalny i pełen poświęceń wobec swojego króla, który był uważany za namiestnika boskiego. Gotowy oddać życie za kraj lub wiarę chrześcijańską. W literaturze najpopularniejszym przedstawicielem był Roland ("Pieśń o Rolandzie").
    • Ideał dobrego władcy - to władca mądry, sprawiedliwy dla poddanych - szczodry i hojny za zasługi, ale jednocześnie surowy za przewinienia. Traktowany jako ziemski zastępca Boga, który z Jego rąk otrzymał władzę poprzez sny ma kontakty z Bogiem. Jest ideałem chrześcijanina - pokornego sługi bożego, ale także rycerza - walecznego i honorowego. Przykładem literackim takiej postawy może być król Karol Wielki ("Pieśń o Rolandzie").
  1. Filozofia - do głównych nurtów filozoficznych średniowiecza należą:
  • Augustynizm - twórca tej koncepcji był św. Augustyn (354-430), biskup Hippony. Najważniejsze jego dzieło to "Wyznania". Założeniem filozofii Augustyna była hierarchia bytów, na której człowiek znajdował się między zwierzętami a aniołami, czyli pomiędzy bytami wyższymi a niższymi. To umiejscowienie sprawia, iż jesteśmy rozdarci między cielesnością a duchowością, czyli pomiędzy dobrem i złem. Refleksja, do której człowiek jest zdolny, ma dopomóc w poznaniu swej duszy i istoty Boga, a wartość człowieka określają jego przymioty wewnętrzne.
  • Tomizm - filozofia oparta na podglądach św. Tomasza z Akwinu (1225-1274), który przystosował filozofię Arystotelesa do realiów chrześcijańskich. Jego podstawą był racjonalizm i przekonanie, że wiedza ma swoje źródło w doświadczeniu. Św. Tomasz mówił, iż niektóre prawdy wiary co prawda przekraczają możliwości ludzkiego zrozumienia, ale istnienie Boga można wyjaśnić rozumowo, więc wyjawił on dowody na istnienie Boga. Najbardziej cenione cechy to umiejętność walki z pokusami oraz roztropność, dzięki której przestrzegamy praw i wypełniamy obowiązki, przypisane nam z racji określonej hierarchii na drabinie bytów.
  • Franciszkanizm - oparty na prostej i radosnej wierze program, głoszący miłosierdzie jako podstawowy przekaz ewangelicki, nawołujący do ubóstwa i braterstwa. Inspiratorem tej koncepcji był św. Franciszek z Asyżu (1225-1274), założyciel zakonu franciszkanów, który zrezygnował ze swego bogactwa, aby wieść życie wędrownego kaznodziei. Najważniejsze dzieło napisane w duchu franciszkańskim to Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu, zawierające zbiór legend opowiadających o życiu świętego Franciszka i jego towarzyszy.
  1. Literatura
    • Główne cechy literatury średniowiecznej:
        • Anonimowość - większość utworów nie była podpisywana, miało to na celu ukrycie się autora za dziełem, a przez te wyeksponowanie jego wartości dydaktycznych, moralnych czy teologicznych.
        • Dydaktyzm - fabuła podporządkowana była roli wychowawczej, miała rozpowszechniać przede wszystkim wzorce moralne. Najczęściej jednak podejmowała tematy religijne (teocentryzm)
        • Dwujęzyczność - literatura pisana była tylko po łacinie, która była uniwersalna (tzn. znano ją we wszystkich krajach), ponieważ języki narodowe uważane były za niedoskonałe. Nie mogły zatem traktować o sprawach ważnych (np. teologicznych). U schyłku średniowiecza w miarę kształtowania się języków ojczystych, zaczęło rozwijać się piśmiennictwo rodzime.
        • Rękopiśmienność - przed wynalezieniem druku książki przepisywane były przez mnichów, którzy często zaznaczali na egzemplarzach swoje uwagi, dokonywali zmian itd. Dlatego średniowieczne utwory często występują w wielu wersjach.
        • Alegoryczność - pod motywami postaciami czy obrazami, ukryte były pewne domyślne treści; nie wszystko powiedziane zostało wprost.
    • Główne gatunki literatury średniowiecznej:
  • Kronika - dotyczą dziejów jakiegoś narodu np. "Kronika Galla Anonima"
  • Chanson de gest - opiewają bohaterskie czyny wybitnych postaci, np. "Pieśń o Rolandzie"
  • Hagiografia - opowiadają żywoty świętych, np. "Legenda o świętym Aleksym"
  • Misterium - przedstawia żywoty świętych lub opowieści Biblijne
  • Moralitet - ukazywały walkę dobra ze złem za pomocą alegorii
  • Apokryf - niespotykane w Piśmie Świętym historie z życia Jezusa i świętej rodziny
  • Główne tematy literatury średniowiecza:
  • Religijno-filozoficzne
  • Świeckie
  • Historiozoficzne
  • Liturgiczne
  • Średniowieczna literatura polska:
  • "Bogurodzica"
  • "Lament świętokrzyski"
  • "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią"
  • "Kazania świętokrzyskie"
  • "Legenda o świętym Aleksym"
  • "Żywot świętego Wojciecha"- XI wiek.
  • "Żywot świętego Stanisława"- XIII wiek.
  • "Bulla gnieźnieńska"- 1136r
  • "Satyra na leniwych chłopów"- XV wiek.
  • "Kronika polska" - Gall Anonim, XI/XII w.
  • "Kronika" - Wincenty Kadłubek
  • "Historia Polski" - Jan Długosz
  • Średniowieczna literatura powszechna:
  • "Pieśń o Rolandzie" - XI wieczny epos francuski.
  • "Dzieje Tristana i Izoldy" - celtycka legenda z XIII wieku.
  • Dante Alighieri "Boska Komedia" - arcydzieło literatury włoskiej
  • Francois Villon "Wielki Testament" - poemat francuski
  1. Architektura - w okresie średniowiecza dominowały dwa nurty, jednak w obu dominowała tematyka religijna
  • Styl romański - kościoły i zakony budowane w XI-XII wieku z charakterystycznymi grubymi murami i małymi oknami, spełniały również funkcje obronne (otaczano je dodatkowo murami i fosami). Budowle w tym stylu to geometryczne bryły, o prostych, surowych kształtach, zaprojektowanych na planie krzyża. Ponurość architektoniczną równoważono bogatymi zdobieniami i płaskorzeźbami umieszczanymi na kolumnach lub bramach wejściowych (portalach). Do stylu romańskiego należą przede wszystkim francuskie kościoły w Tours, Piotiers, Tuluzie. W Polsce nurt ten reprezentują katedry w Gnieźnie, Krakowie i innych najstarszych miastach polski, a także klasztor w Tyńcu.
  • Styl gotycki - Powstał ok. 1140 we Francji i charakteryzował się strzelistością budowli, wysokimi, smukłymi ścianami, dużymi oknami, w których znajdowały się kolorowe witraże. Dla dodania większej lekkości i wysokości umieszczano bogate ornamenty na kolumnach, łukach i sklepieniach krzyżowo-żebrowych. Nurt ten objął architekturę świecką (kamienice, ratusze, mury, sukiennice, szkoły) oraz sakralną (przede wszystkim katedry). Najbardziej znane katedry w tym stylu to: katedra Notre-Dame w Paryżu, czy Palazzo Pisani w Wenecji. W Polsce mamy wybitne arcydzieła w Krakowie: ołtarz Wita Stwosza w Kościele Mariackim, jak i sam Kościół, Katedra na Wawelu, dziedziniec Collegium Maius i starówka w Krakowie, ale także w Toruniu, Gdańsku, Wrocławiu.
  1. Malarstwo - przedstawiało najczęściej treści umowne (alegoryczne lub symboliczne), dotyczące wiary, portretowało postaci świętych bądź obrazowało wydarzenia zaczerpnięte z Biblii. Popularne były np. nierealistyczne, płaskie postaci świętych przedstawione z surowymi minami malowane jako miniatury na rękopisach (polskim przykładem mogą być miniatury na Kodeksie pułtuskim). Jako nieodłączny aspekt architektoniczny rozwijało się również malarstwo ścienne w tych samych nurtach, co ona:
        • Romańskim - najczęściej pokrywało sklepienia w bazylikach, charakterystyczna jest kolorystyka ograniczająca się do żółci, czerwieni, zieleni i błękitów.
        • Gotyckim - pierwszym twórcą był Giotto di Bondonem, który jest autorem fresków w kościele Marii Panny dell'Arena w Padwie oraz scen z życia św. Franciszka w Kościele w Asyżu. W nurcie gotyckim pojawiają się czasem także krajobrazy czy elementy makabryczne, jak sceny tortur. Najbardziej znane dzieła to "Sąd ostateczny" Hieronima Boscha, "Sąd ostateczny" Hansa Memling.
  1. Rzeźba - miejsce rzeźby było ściśle powiązane z architekturą. Znajdowała się ona zazwyczaj na portalach, na głowicach kolumn, zdobiła filary. Spełniała funkcję ilustrowania wydarzeń biblijnych, prezentacji świętych, zawsze w zhierarchizowanej kolejności.
        • Romańskie zdobienia portalu kościoła św. Wincentego we Wrocławiu, a także Drzwi Gnieźnieńskie ilustrujące życie i śmierć św. Wojciecha. Cechowała je wyrazistość formy, tematyka dotyczyła głównie Starego Testamentu.
        • Gotyckie arcydzieło jednego z najwybitniejszych twórców średniowiecza - Wita Stwosza, czyli Ołtarz Mariacki w Krakowie. Inspiracje czerpane były zarówno ze Starego, jak i Nowego Testamentu.
  1. Muzyka - w okresie średniowiecza istotną rolę odgrywała także muzyka. Utwory poetyckie, także religijne przeznaczone były do śpiewania. Uroczystościom sakralnym, a także świeckim towarzyszyła zawrze muzyka. Pieśni liryczne, miłosne, powieści epickie, ballady były stałym elementem repertuaru bardów i trubadurów, pieśniarzy ulicznych. Jako pierwszy śpiewany wiersz polski uznaje się "Bogurodzicę". Muzyka ta uzależniona była od formy liturgii chrześcijańskiej. Jako pierwszy powstał jednogłosowy chorał gregoriański, którego następstwem był polifoniczne organum. Jednogłosowe pieśni śpiewali także trubadurzy. Istotną rolę odgrywał rytm, a także melodia. Najważniejszym dziełem, które zawiera melodie na cały rok liturgiczny w Kościele Rzymskokatolickim jest Chorał Gregoriański. Za najwybitniejszych twórców średniowiecznej muzyki uznaje się św. Izydora z Sewilli, Alkuina, Gwido z Arezzo, natomiast na obszarze Polski tworzyli: Żołtarz Jezusów Ładysława z Gielniowa, Mikołaja z Radomia.