Średniowiecze ma swój początek w roku, kiedy upada Cesarstwo Rzymskie, zdobyte i splądrowane przez barbarzyńców - czyli pod koniec V wieku. Nazwa "średniowiecze" pochodzi od łacińskiego "media tempora" lub "media aeva", co oznacza "czasy, wieki średnie" (dlatego też "mediewistyczny", "mediewalny" znaczy "dotyczący średniowiecza"). Pierwszy raz użyto jej w 1469 roku.. Została ona nadana przez renesansowych humanistów, obwiniających średniowiecze za uśmiercenie tradycji antycznej i uważających je za okres przejściowy między starożytnością a ich epoką. Określali je jako "okres bezpłodny, mroczny i ciemny". Powszechnie uważano, że były to czasy pełne mroku, zabobonów i barbarzyństwa. Stosunkowo późno, dzięki gruntownym badaniom, doszło do rehabilitacji średniowiecza, dostrzeżenia oprócz zjawisk negatywnych także i pozytywnych aspektów tej epoki: bujnego rozkwitu miast (na te czasy przypada okres szczególnego rozwoju cywilizacji miejskiej), rozwoju szkolnictwa, sztuki i literatury oraz bogatej etykiety dworskiej.
Średniowiecze to czas tryumfu sztuki religijnej. Kościół był wówczas głównym mecenasem, a co za tym idzie - sponsorem sztuki, przesycając ją symbolizmem i licznymi odniesieniami do Boga i Pisma Świętego. Dobrym przykładem jest tutaj architektura, w której rozwijają się dwa style: romański i gotycki.
Pierwszy dominujący styl sztuki średniowiecznej - romański - panuje w Europie w okresie XI-XII wieku. Nazwa "romański" pochodzi od państw, w których się rozwinął, będących niegdyś pod panowaniem Rzymu. Styl ten dotyczy szczególnie takich dziedzin architektury, jak architektura obronna (zamki warowne z otaczającymi je murami i fosami) oraz architektura sakralna (kościoły i opactwa). Budowle w stylu romańskim były racjonalnie rozplanowane, zazwyczaj zaokrąglone (rotundy), opierały się na prostocie brył geometrycznych. Charakterystyczne dla tego stylu są masywne mury obronne, małe i wąskie otwory okienne (zabezpieczające przed najazdem wroga, gdyż kościoły spełniały w tych czasach funkcję warowni), półkoliste łuki, bogate zdobnictwo portali i kolumn, oraz różne rodzaje sklepienia: kopułowe (południowo-zachodnia Francja), kolebkowe (Francja, Hiszpania), krzyżowo-żebrowe (Niemcy), żebrowe (Włochy). Najbardziej znaną budowlą o charakterze romańskim jest katedra Notre Dame w Paryżu.
Drugi styl, panujący w sztuce epoki średniowiecza w okresie XIV-XVI wieku, to styl gotycki. Nazwa łączy się z barbarzyńskim plemieniem Gotów - sam styl również uznano za barbarzyński i dziwaczny. Rehabilitacja gotyku nastąpiła w XVIII wieku w Anglii i we Francji, kiedy doceniono piękno gotyckich budowli. Styl gotycki charakteryzuje się strzelistością, lekkością, i ogromem budowli, wertykalizmem (wielością kierunków pionowych), licznymi wieżyczkami, wysokimi, ostrołukowymi oknami, sklepieniem krzyżowo-żebrowym oraz dużą ilością drobnych elementów dekoracyjnych. Najwspanialszym polskim przykładem budowli gotyckiej jest katedra na Wawelu w Krakowie, natomiast słynne przykłady zagraniczne to m. in.: opactwo Westminsteru w Londynie i most Karola w Pradze.
Średniowiecze to epoka światopoglądu teocentrycznego, podporządkowującego wszystkie sprawy religii i Bogu, zgodnie z zasadą "Ad maiorem Dei gloriam" (ku większej chwale Bożej). Rozpowszechniano wówczas parenetyczne (godne naśladowania, uznane za słuszne) wzorce osobowe, które ściśle związane były z obowiązującą wiarą chrześcijańską. Można je podzielić na dwie grupy. Pierwsza miała charakter typowo religijny - zaliczyć do niej możemy świętego (np. św. Franciszka z Asyżu) oraz ascetę (np. św. Aleksego). Druga grupa ma charakter świecki, i zaliczają się do niej: władca (np. Karol Wielki z "Pieśni o Rolandzie", Bolesław Chrobry i Bolesław Krzywousty z "Kroniki" Galla Anonima), rycerz (np. Roland) oraz typ miłości dworskiej (np. Tristan i Izolda). We wszystkich tych modelowych postawach przewija się motyw krzyża i miecza.
Król o cechach doskonałych był odważny, waleczny, mądry, sprawiedliwy i honorowy. Odznaczał się wiernością Bogu i swojej religii (oczywiście chrześcijańskiej), słynął z pobożności. Średniowieczny król dbał również o swoich poddanych, nigdy nie nadużywając swojej władzy, lecz sprawując dobre i sprawiedliwe rządy. Przykłady takich władców idealnych odnajdziemy w polskim dziejopisarstwie, na przykład w "Kronice" Galla Anonima. Opiewa on w swoim dziele życie polskich królów: Bolesława Chrobrego i Bolesława Krzywoustego. Anonim daje nam barwny opis ich bohaterskich czynów wojennych i rycerskich obyczajów, stawiając je za wzór współczesnemu sobie rycerstwu. Przedstawia także relacje pomiędzy władcami a ich poddanymi: jest ona oparta na autorytecie oraz sprawiedliwym i dobrym traktowaniu. Dla Bolesława Chrobrego rycerze byli jak właśni synowie, dzięki czemu sprawnie nimi dowodził podczas walki i wiedział, jakie są ich mocne strony do wykorzystania w starciu z wrogiem. Oprócz tego był to władca obowiązkowy, sumienny i cierpliwy. Natomiast drugi z idealnych polskich władców, Bolesław Krzywousty, został pokazany jako sprawiedliwy król, mądry wódz i mężny rycerz. Dodatkowej sławy przysparzały mu przemowy wygłaszane do rycerstwa. Wszystkie te cechy średniowiecznych władców świadczą o tym, że byli oni bardzo cenieni w swoich czasach.
Kolejny średniowieczny wzór osobowy to doskonały rycerz. Oprócz religijności i pobożności, charakteryzował on się męstwem, odwagą, wiernością wobec władcy i ojczyzny, szlachetnością i kurtuazyjną służbą damie swego serca. Brał udział w wyprawach krzyżowych, szerząc mieczem i przykładem wiarę chrześcijańską pośród niewiernych. W literaturze średniowiecza odnajdziemy wiele przykładów takiego wzorca osobowego, jednak myślę że szczególnie warto przyjrzeć się jednemu - Rolandowi z "Pieśni o Rolandzie". Dzielnie i bohatersko walczył on z poganami (Saracenami), a jego śmierć jest wspaniałym przykładem podporządkowania się takim ideałom jak Bóg, ojczyzna i honor. Roland umiera w walce, zdobywając tym samym nieśmiertelną chwałę na ziemi i wieczne zbawienie w niebie.
Z czasem ideał walecznego rycerza zmodyfikował się trochę i przekształcił w typ rycerza-kochanka, służącego miłości i damie swego serca. Narodził się w ten sposób motyw miłości dworskiej, bardzo inspirujący dla wielu poetów średniowiecznych. Przykładami wybitnych dzieł o tej tematyce są "Dzieje Tristana i Izoldy", traktujące o miłości silniejszej niż śmierć, oraz poemat Chretiena de Troyes opisujący uczucie Lancelota, rycerza Okrągłego Stołu i Ginewry, małżonki króla Artura.
Wzorce religijne rozpoczyna postać ascety. Modelowym przykładem w średniowieczu była postać św. Aleksego - poznajemy go czytając hagiograficzną "Legendę o św. Aleksym". Był to człowiek wielkiej pokory. Propagował czynną ascezę: nieustanne umartwienia, cierpienie i modlitwę, przy jednoczesnym wyrzeczeniu się wszelkich spraw doczesnych, mogących rozpraszać jego uwagę i odwracać go od Boga. Bogu podobała się taka postawa, o czym świadczą liczne cuda: na przykład z obrazu w kościele schodzi sama Matka Boska, prosząc odźwiernego, aby wpuścił do środka marznącego na zewnątrz żebraka-Aleksego. To sprawia, że bohater zyskuje rozgłos i powszechną cześć. Jednak ponieważ "Nie luba mu chwała była", Aleksy decyduje się wrócić do swego rodzinnego Rzymu i zamieszkać pod schodami własnego domu. Pozostawał tam nierozpoznany przez 16 lat, znosząc liczne niewygody i upokorzenia. Jego życie było konsekwencją dobrowolnego, świadomego wyboru: "wszystko cierpiał prze Bog rad". Aleksy wierzył, że może zostać świętym tylko wyrzekając się całkowicie normalnego życia - dziedzictwa, małżeństwa i miłości rodziny. Postawa ascetyczna wynikała z przekonania, że ciało jest czymś niższym wobec duszy, rządzonym przez szatana i grzeszne pragnienia, wobec czego należy nad nim dominować poprzez umartwiania, cierpienie głodu i zimna. Postawa pokutnicza była w średniowieczu bardzo rozpowszechniona, czego przykładem są biczownicy czy różni święci umartwiający w skrajny sposób swoje ciała, jak Szymon Słupnik.
Ostatni model średniowiecznej postawy to postać świętego. Wspaniałym przykładem jest osoba św. Franciszka z Asyżu. Jego żywot i poglądy poznajemy czytając utwór "Kwiatki św. Franciszka". Postawa franciszkańska to pełna radości filozofia wiary, głosząca braterstwo, miłosierdzie wobec wszystkich stworzeń Bożych, radość z życia, uwielbienie piękna otaczającego świata, gorliwą wiarę w Boga oraz ubóstwo i pokorę jako ideał postawy wobec świata i drugiego człowieka. Sprzeciwiała się stanowczo chciwości, okrucieństwu, nienawiści i zabijaniu. Św. Franciszek uważał, że dobro jest w każdym Bożym stworzeniu, tylko trzeba umieć je tam odnaleźć. Nie zalecał - jak Aleksy - umartwiania się i cierpienia jako drogi do świętości, lecz przeciwnie: radość z życia, szukanie śladów Boga we wszystkim, ofiarną służbę bliźniemu.
Podsumowując, każda z tych postaw odwoływała się albo do idei świętej wojny, honorowej walki (miecz - symbol rycerstwa, władzy świeckiej) lub do służby Bożej poprzez całkowite podporządkowanie swego życia nakazom biblijnym (krzyż - symbol Kościoła). Na pewno możemy więc nazwać średniowiecze epoką krzyża i miecza. Są to bez wątpienia ciekawe czasy, które do dzisiaj stanowią inspiracje i kopalnie pomysłów dla artystów.
