Średniowiecze to epoka, która oceniana była jako czasy upadku kultury wysokiej i zaprzepaszczenie dorobku antycznego. Jednoznacznie negatywna ocena panowała aż do XIX wieku. Dziś traktujemy ten okres jako istotne podwaliny pod rodzącą się literaturę narodową. Średniowiecze jak sama nazwa wskazuje (łac. media aetas, medium aevum) oznacza "wiek średni". Nazwa ta została nadana przez papieża Giovanniego de Bussisako w XV wieku, jako określenie epoki oddzielającej starożytność od renesansu. Średniowiecze trwało w Europie od V do XV wieku, jednak daty te są bardzo umowne, ponieważ koniec średniowiecza w różnych państwach różnie następował. Niemniej historyczne daty graniczne wyznaczające koniec to:

1450 r. - wynalezienie druku przez Johanesa Gutenberga

1453 r. - upadek Konstantynopola

1492 r. - okrycie Ameryki w przez Krzysztofa Kolumba

Natomiast początek ustala się z perspektywy filozofii i kultury na rok 529, kiedy to nastąpiło zamknięcie Akademii Platońskiej w Atenach na mocy zarządzenia Justyniana Wielkiego. Z najważniejszych wydarzeń politycznych, jakie się w tym czasie zdarzyły wymienia się upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego w 476 roku.

Średniowiecze trwało X wieków, to oczywiście najdłuższa epoka kulturalno-literacka w dziejach. Można je wewnętrznie podzielić na:

wczesne - od V do X wieku

dojrzałe - od X do XII/XIII wieku

schyłek - XIV-XV wiek, czyli równocześnie występujące początki renesansu. Nurty przez pewien czas współistniały koło siebie, ale po XV wieku renesans skutecznie zdominował stare trendy.

Okres dojrzałego średniowiecza to czas rozwoju feudalizmu, formowanie się nowych państw, walka papiestwa o sprawowanie całkowitej władzy nad państwami chrześcijańskimi. W tym czasie też coraz większą rolę zaczęło odgrywać mieszczaństwo. Jednak w tym czasie całkowitą dominację nad każdą sferą życia przejął kościół. Miał on wpływ na politykę, kulturę, ekonomię, religię i mentalność zbiorową wiernych.

W okresie wczesnego średniowiecza powstało państwo kościelne, które w zdyscyplinowany sposób dbało o władzę. Mimo to wielokrotnie dochodziło do waśni, ponieważ władcy państw chcieli uniezależnić się od władzy kościelnej. W końcu w 1054 roku doszło do rozłamu tzw. wielkiej schizmy, która zapoczątkowała rozłam między prawosławnym Wschodem i łacińskim Zachodem. I choć był to rozłam wewnętrzny, to jednak znaczenie osłabiło to pozycje kościoła. Spośród wszystkich zakonów kościoła chrześcijańskiego największą władzę uzyskali benedyktyni i to właśnie oni mieli największy wpływ na kształtowanie kultury. Oni byli w przeważającej mierze autorami ksiąg, tłumaczeń, opracowań. Pod koniec XIII wieku pojawiły się także tzw. zakony żebracze - franciszkanie i dominikanie, których ideologią było życie w ubóstwie i krzewienie radosnej wiary. Zakony te zyskały olbrzymią popularność wśród wiernych.

Nie da się przecenić roli duchowieństwa w kształtowaniu kultury średniowiecznej, tak jak nie da się zauważyć całkowitej dominacji wiary nad całością zjawisk kulturowych. Chrześcijaństwo było nie tylko czynnikiem, który spajał kulturę całego łacińskiego świata w Europie, ale również dał podwaliny pod naukowe zainteresowanie wiarą. Powstawały coraz to nowe naukowe opracowania Pisma Świętego, przekłady, a studia teologiczne były w hierarchii uczelnianej najważniejsze i wyznaczały prestiż uczelni.

W fazie wczesnego średniowiecza dominowała augustiańska myśl chrześcijańska. Jej twórcą był św. Augustyn (354-430), biskup Hippony. Założeniem tej filozofii była hierarchia bytów, na której człowiek znajdował się między zwierzętami a aniołami, czyli pomiędzy bytami wyższymi a niższymi. To umiejscowienie sprawia, iż jesteśmy rozdarci między cielesnością a duchowością, czyli pomiędzy dobrem i złem. Refleksja, do której człowiek jest zdolny, ma dopomóc w poznaniu swej duszy i istoty Boga, a wartość człowieka określają jego przymioty wewnętrzne.

Stosunek średniowiecznych do antyku był bardzo różnorodny. Wbrew obiegowej opinii, nie przekreślili oni całej antycznego dorobku, tak więc spotykane są nawiązania do spuścizny antycznej i próby jej adaptacji. Stąd np. 3 odmiany neoplatonizmu:

  1. neoplatonizm sformułowany przez twórcę augustynizmu, św. Augustyna
  2. odczytywany z pism, których autorem był Pseudo-Dionizy
  3. sformułowany przez Boecjusza, który rozwinął się w XII szkole chartryjskiej.

Od XII w. kultura średniowiecza zaczęła się znacznie zmieniać. Wpłynęły na to dyskusje o roli i potędze rozumu. Pod wpływem augustynizmu zaczęto rozstrzygać problemy wiary za pomocą logicznych zasad. Stosowano tzw. metodę scholastyczną, czyli udowadnianie prawd Biblii, polegające na wnioskowaniu na podstawie badań argumentów za i przeciw metodą Arystotelesowską. Metoda scholastyczna opierała się na ściśle ustalonej procedurze, co zresztą stało się przyczyną jej upadku. Zakładała ona, że prawdy wiary są niepodważalne i rozumowo nie można ich wyjaśnić. Starano się połączyć antyczny dorobek filozoficzny z naukami kościoła, najwybitniejszym teologiem, który zaadaptował filozofię Arystotelesa na potrzeby myśli chrześcijańskiej był św. Tomasz z Akwinu. Dziś scholastyka oznacza jałowe dociekania, udowadnianie racji, poprzez odwoływanie się do autorytetów, ze szkodą dla twórczego myślenia.

Próby przystosowania myśli antycznej do wymogów średniowiecznych odnajdujemy także w filozofii św. Tomasza z Akwinu. Tomizm łączył filozofię Arystotelesa i realia chrześcijańskie. Jego podstawą był racjonalizm i przekonanie, że wiedza ma swoje źródło w doświadczeniu. Św. Tomasz mówił, iż niektóre prawdy wiary, co prawda przekraczają możliwości ludzkiego zrozumienia, ale istnienie Boga można wyjaśnić rozumowo, więc wyjawił on dowody na istnienie Boga. Najbardziej cenione przez tomistów cechy to umiejętność walki z pokusami oraz roztropność, dzięki której przestrzegamy praw i wypełniamy obowiązki, przypisane nam z racji określonej hierarchii na drabinie bytów. Filozofia średniowieczna interesowała się metafizyką. Toczyły się dyskusje o dowodach na istnienie Boga, o uniwersalia, a także podejmowano zagadnienia o różnicy bytu i egzystencji.

Na kształt średniowiecznej nauki największy wpływ mieli zakonnicy jako najbardziej wykształcona warstwa społeczna, ponieważ to oni mieli dostęp do ksiąg. Sami je również spisywali w klasztornych skryptoriach. Po jakimś czasie zaczęły też powstawać specjalistyczne warsztaty kopistyczne. Część ksiąg powstało na uniwersytetach i dworach. Księgi to były zazwyczaj kodeksy spisywane na pergaminie, a od XII wieku także na papieże, który trafił do Europy dzięki pośrednictwu Arabów. Średniowieczne księgi to prawdziwe arcydzieła: miejsca otaczające tekst były przyzdabiane ornamentami, iluminacjami lub miniaturami. W spisywaniu ksiąg specjalizowali się zwłaszcza benedyktyni. Do dziś znane jest powiedzenie: "benedyktyńska robota", które oznacza pracę misterną, piękną, wymagającą wielkiej cierpliwości i wprawy. Książki, które zostały wydrukowane pierwszymi metodami drukarskimi (do XV wieku) nazywają się inkunabułami.