Cytat “Miej serce i patrzaj w serce” stanowi zakończenie wydanej w 1822 r. ballady Adama Mickiewicza pt. Romantyczność, która wraz z Odą do młodości uznawana jest za manifest programowy romantyków. Narrator tymi słowami opowiada się po stronie Karusi, uznając wyższość wiary i uczyć nad światem „oka i szkiełka” - ideami oświeceniowymi. Dla romantyków to właśnie bunt przeciwko światopoglądowi swoich poprzedników był głównym założeniem programowym. Kierowali się oni przede wszystkim własną intuicją i emocjami, a nie odkryciami naukowymi i racjonalnym myśleniem. 

Ważnym założeniem programowym romantyzmu był również patriotyzm. Jedną z najważniejszych idei z nim związanych był mesjanizm. Termin ten wywodzi się bezpośrednio z Biblii, która przewidywała nadejście mesjasza, a konkretniej Jezusa, który cierpiał na krzyżu w zamian za zbawienie ludzkości. Romantycy twierdzili, że Polska, jako Chrystus narodów, poprzez mękę ma odkupić resztę narodów tak, aby te nie musiały znosić tego samego bólu. Innym terminem związanym z patriotyzmem w romantyzmie był prometeizm. Idea ta zakładała, że dana jednostka powinna poświęcić się dla dobra całego narodu i cierpieć za niego katusze, a nawet sprzeciwić się Bogu, niczym mitologiczny Prometeusz.

W opozycji do romantyzmu stał pozytywizm. Jego głównymi założeniami programowymi była praca organiczna i praca u podstaw. Ta pierwsza zakłada postrzeganie społeczeństwa jako jednego, żywego organizmu, którego dobrostan mogło zapewnić jedynie prawidłowe i harmonijne funkcjonowanie całość. Pojedynczy organ nie był w stanie działać samodzielnie. Całe społeczeństwo miało być, więc kolektywem, starającym się zwiększyć bogactwo całego narodu rozumiane nie tylko jako dobra gospodarcze, ale również kulturalne. W tym celu wprowadzać w życie zaczęto ideę utylitaryzmu, opracowaną przez Jeremy’ego Benthama i Jamesa Milla. Zakładała ona, że dobre jest to, co jest pożyteczne dla jak największej ilości ludzi. Postępował moralnie, więc ten kto, działał na rzecz całego społeczeństwa. Bentham i Mill wierzyli, że każdy ma do odegrania rolę, dzięki której jest użyteczny dla ogółu. 

Pozytywiści apelowali również do klas wyższych o pomoc dla najuboższych. Praca u podstaw zakłada pracę na rzecz pełniejszego włączenia niższych warstw w struktury społeczeństwa. Budowano w tym celu szkoły, biblioteki oraz tworzono miejsca pracy i spółdzielnie rolne. Starano się zauważać najbiedniejszą warstwę, rozumianą jako podstawę społeczeństwa, zdolną przy odpowiednim skierowaniu do pomnażania dóbr dla ogółu. 

Założenia programowe epoki miały wpływ na światy przedstawione, kreowane zarówno przez pozytywistów i romantyków w swoich dziełach. Bohaterowie, wydarzenia czy poszczególne miejsca zmieniały się pod ich wpływem. W pozytywizmie możemy zauważyć to na przykładzie Lalki i Antka Bolesława Prusa, a w romantyzmie na Dziadach, części III Adama Mickiewicza.  

Bolesław Prus jako pozytywista był zwolennikiem pracy u podstaw i pracy organicznej. Przedstawiał tą ideę kreując poszczególne postacie. W Lalce jest to między innymi Zasławska i Wokulski. Prezesowa, w przeciwieństwie do reszty zepsutej arystokracji dbała o klasy niższe. Jej posiadłość w Zasławiu przedstawiona została niemal jako raj. Było to ciche i harmonijne miejsce, którego porządku doglądała osobiście prezesowa Zasławska. Samodzielnie dawała koniom cukier i karmiła kury, upewniła się czy wszystke są bezpieczne. Nawet pies mający chronić dom przed złodziejami musiał być łaskawy. Prezesowa pilnowała nie tylko dobrostanu zwierząt, ale również ludzi. Zapewniała swoim parobkom godne warunki do życie, w tym miejsce do mieszkania i jedzenia. Troszczyła się o to, by ich dzieci miały gdzie przebywać i chodziły czyste i schludne. Zasławek zdaje się być miejscem idealnym, a zarazem nierealnym, sam Ochocki określa je „utopią” i komentuje słowami: „Zdawało mi się, że jestem (...) na kartce (...) romansu, w którym autor opisuje jakim szlachcice być powinni, a nigdy nie będą.”. Prezesowa dba o swoich parobków, którzy będąc dobrze traktowani wykonują swoje obowiązki należycie i uczciwie. Przekazała w spadku również lwią część swojego majątku na cele charytatywne. Realizuje tym samym samym założenia programowe pozytywizmu. Prus pochwalając postawę Zasławskiej propaguje pracę u podstaw. 

Idee pozytywistyczne mają również wpływ na kreację postaci Wokulskiego. Stanisław, podobnie jak Zasławska, stara się realizować pracę u podstaw. Przykładem takich działań jest pomoc Mariannie i Węgiełkowi. Maria początkowo była prostytutką i pracowała jako służąca u gospodyni, której nienawidziła i która często ją karała. Mimo zajęcia jakiego się podejmowała, była wrażliwą osobą. Starała się pomagać innym, co widzimy, gdy daje jałmużnę biednym przed kościołem. Zauważa to Wokulski i postanawia jej pomóc. Nie daje jej on jednak po prostu pieniędzy, a spłaca jej długi i wysyła ją do magdalenek, aby mogła nauczyć się szyć i następnie znajduje jej pracę. 

Węgiełek natomiast był stolarzem i prowadził własny warsztat. Szło mu bardzo dobrze, byłby nawet w stanie odłożyć tysiąc rubli, gdyby nie pożar, który spalił cały jego dobytek. Zdołał jedynie odbudować dom, który wyglądał jak barak, aby jego matka miała gdzie żyć. Nie stać go było jednak na odnowę warsztatu. Mimo chęci do pracy, nie był w stanie przez to jej wykonywać, musiał chwytać się drobnych zleceń. Jego chęć rozwoju i ambicje docenił Wokulski i pomógł Wąglikowi dostać się do Warszawy, gdzie ten mógł rozwijać swoje umiejętności, by następnie otworzyć nowy warsztat. 

Poprzez pomoc Mariannie i Węglikowy Wokulski spełnia założenia programowe pozytywizmu. Rozumie jak ważna dla całego kraju i społeczeństwa jest praca u podstaw i praca organiczna: „wniosek, że prędzej czy później społeczeństwo musi się przebudować od fundamentów do szczytu. Albo zgnije.”. Prus uwzględnił więc idee pozytywistyczne przy kreowaniu postaci Wokulskiego, poprzez działania, których się podejmował w celu uskuteczniania pracy organicznej.

Idee programowe pozytywizmu mają również wpływ na inne dzieła Bolesława Prusa. Za przykład może posłużyć Antek. Nowela, będąca z założenia krótką formą, była zazwyczaj jednowątkowa. Pozytywistom za główny temat często służyły ich założenia programowe. Tak w Antku wpływają one na kreację świata przedstawionego poprzez nieszczęśliwe wydarzenia spotykające tytułowego bohatera. Prus chce poprzez nie pokazać zacofanie polskich wsi. Chłopiec mimo że został posłany do szkoły, nie wynosi z niej wiele. Nauczyciel zamiast uczyć swoich podopiecznych, każe im pomagać swojej żonie w gospodarstwie. Najbardziej karany zostaje Antek, który rzeczywiście wykazuje chęć nauki. Chłopiec następnie został oddany pod opiekę kowala, gdzie miał uczyć się fachu. Majster jednak nie szkolił swoich uczniów z obawy przed tym, że w przyszłości stanowić będą dla niego konkurencję. Antek  był jednak na tyle zdolny, że samodzielnie nauczył się części obowiązków kowala. Został za to nie pochwalony, a zganiony. Prus wydarzeniami, które przytrafiły się chłopcu wyraża to, jak ważna jest praca u podstaw, w tym zapewnienie edukacji biedniejszym. Antek, mimo swoich ambicji i zdolności, nie był w stanie się rozwijać przez brak odpowiedniego szkolnictwa. 

Założenia programowe pozytywizmu znalazły odzwierciedlenie również w innym fragmencie noweli Antek. Bolesław Prus jako zwolennik scjentyzmu, który głosił, że jedyną prawdę o rzeczywistości stanowi poznanie naukowe, nie zgadzał się z wiejskimi przesądami. W celu ich krytyki wykreował postać Rozalii, która przez bezmyślną wiarę własnej matki w słowa znachorki straciła życie. Dziecko włożone zostało do pieca na czas odmawiania trzech modlitw „Zdrowaś Mario”, co oczywiście skończyło się dla niego śmiercią. Matka, mimo protestów dziewczynki i jej brata, nie postanowiła zakwestionować słów znachorki.

Pozytywizm nie jest jedyną epoką, w której założenia programowe miały wpływ na kreację światów przedstawionych. Romantycy również uwydatniali wiele swoich przekonań w dziełach, które tworzyli. Tak na przykład w Dziadach, części III idee programowe wpływają na kreacje wielu bohaterów i fragmentów dramatu. W scenie II Konrad daje świadectwo prometejskiej miłości do ludzi. Wyraża chęć cierpienia za cały naród słowami: „Nazywam się Milijon - bo za milijony kocham i cierpię katuszę.”. Jego poświęcenie wiąże się również z buntem przeciwko Bogu. Konrad zarzuca Stwórcy winę za cierpienie i smutek człowieka. Stawia się z nim na równi, a nawet wywyższa się. Uważa, że gdyby posiadał taką samą moc, świat byłby lepszym miejscem, a jego naród nie byłby uciskany. Konrad wręcz pragnie posiadania tych samych zdolności, co Bóg: „Jeśli mnie nad duszami równą władzę nadasz, ja bym mój naród jak pieśń żywą stworzył, i większe niżli Ty zrobił dziwo, zanuciłbym pieśń szczęśliwą! Daj mi rząd dusz!”. Prometeizm, będący jednym z założeń programowych romantyzmu, silnie oddziaływał na kreacje postaci Konrada, co widoczne jest przy jego relacji z Bogiem i podejściu do narodu.

W Dziadach, części III możemy zauważyć również inne założenia programowe romantyzmu powiązane z patriotyzmem. W scenie I Żegota opowiada bajkę, w której obecna jest symbolika agrarna nawiązująca do mesjanizmu. Diabeł zakopuje ziarno w ziemi, chcąc tym samym utrudnić ludziom przetrwanie. Nie wie jednak, że tym czynem jedynie im pomaga. Nawiązuje to do represji Rosji wobec Polski. Rosjanie prześladując Polaków, jedynie jednoczą ich coraz bardziej w cierpieniu Młodzież polska natomiast porównana zostaje do ziarna, które najpierw musi obumrzeć i zostać zakopane w ziemi, aby móc następnie stanowić podstawę dla nowej rośliny. Mickiewicz w ten sposób ukazuje pogląd, wedle którego śmierć młodych Polaków jest poświęceniem koniecznym do ocalenia narodu. Jest to mesjanistyczna wizja, stanowiąca część założeń programowych romantyzmu, zakładająca, że Polska młodzież musi poświęcić się dla kraju. 

Założenia programowe epoki miały znaczący wpływ na kreowanie świata przedstawionego w wielu dziełach. W pozytywizmie możemy to zauważyć na przykładzie kreacji postaci prezesowej Zasławskiej i Wokulskiego z Lalki, którzy swoimi działaniami, takimi jak pomoc najuboższym i przekazywanie pieniędzy na rozwój nauki czy cele charytatywne, przyczyniali się do pracy u podstaw. Idee pozytywistyczne miały również wpływ na wydarzenia w Antku, które ukazywały skutki ograniczonego dostępu do edukacji na wsi oraz zagrożenia płynące ze ślepej wiary. W romantyzmie natomiast wpływ założeń programowych na dzieło dobrze widoczny jest Dziadach, części III. Prometeizm znacznie przyczynił się do kreacji postaci Konrada, który gotów był cierpieć i sprzeciwić się Bogu dla narodu. W bajce Żegoty możemy zauważyć idee mesjanistyczne.