Jan Kochanowski jest najwybitniejszym polskim poetą okresu renesansu. Nie tylko przeniósł na polski grunt nowe gatunki literackie i napisał wybitne dzieła, ale także stworzył nowy system wersyfikacyjny (wiersz sylabotoniczny). Można wyodrębnić cztery zasadnicze etapy w jego życiu: okres studiów, czas podróży po Europie, okres dworski i okres czarnoleski. Kochanowski jest autorem licznych fraszek, pieśni i poematów. Napisał także "Treny", dramat "Odprawę posłów greckich" oraz zajmował się przekładem psalmów biblijnych, czego owocem był "Psałterz Dawidów".

Fraszki

Są to rymowane żartobliwe utwory o różnej długości i rozpiętości wersów, zakończone wyraźną puentą. Nazwa pochodzi od wł. "frasca", co oznacza coś małego, głupiego. Poruszają różnorodną tematykę. Wśród licznych fraszek napisanych przez Jana Kochanowskiego (ponad trzystu) można wyróżnić fraszki autotematyczne, filozoficzne, patriotyczne, miłosne, refleksyjne, religijne, satyryczne, obyczajowe itp. Powstawały one w wyniku wnikliwych obserwacji życia, głównie dworskiego, i wszelkich jego przejawów. Poeta podzielił je na trzy księgi ("Fraszki pierwsze", "Fraszki wtóre" i "Fraszki trzecie").

- "Raki" - fraszka obyczajowa, w której tytuł sugeruje, że należy czytać ją na dwa sposoby. Czytana tradycyjnie zawiera pochwałę kobiecych zalet, a czytana wspak jest misterną drwiną z kobiecych słabości.

- "Na dom w Czarnolesie" - pochwała świata, jego piękna i harmonii. Poeta wyraża swoją wdzięczność Bogu za błogosławieństwo, jakie udzielił jego pracy. Jednocześnie prosi go o dalszą pomoc, by szczęśliwie doczekał śmierci.

- "Na nabożną" - kpina z fałszywej pobożności.

- "O żywocie ludzkim" - metafora świata jako teatru, w którym człowiek jest tylko aktorem. Reżyserem jest Bóg - Wielki Kuglarz. Refleksja o nietrwałości rzeczy doczesnych.

- "O miłości" - fraszka miłosna. Podmiot liryczny stwierdza, że przed miłością nie można uciec. Człowiek uciekając, może liczyć tylko na własne nogi, natomiast Amor ma skrzydła i bez trudu go dogoni oraz ugodzi strzałą.

- "Na zdrowie" - pochwała zdrowia jako największej wartości w życiu człowieka.

Pieśni

"Pieśni" Jana Kochanowskiego powstawały głównie w okresie dworskim i czarnoleskim. Zawarł w nich całą miłość do otaczającego go świata, a także wypowiedział w nich wszystkie swoje przemyślenia i refleksje. Podobnie jak fraszki są one bardzo bogate pod względem tematycznym.

- "Czego chcesz od nas, Panie…" - pieśń pochwalna, hymn wysławiający Boga. Podmiot liryczny dziękuje mu za stworzenie świata i człowieka, za to, że stworzył ład i harmonię, a także prawa, które rządzą światem. Jego dzieło jest doskonałe i idealne. Między Bogiem a człowiekiem nie ma dystansu, ale radosna więź.

- "Pieśń o spustoszeniu Podola" - charakter patriotyczny. Nawiązanie do wydarzeń historycznych. Podmiot liryczny zwraca się do czytelnika i mówi o hańbie i wstydzie dla całego narodu. Hańbą nazywa "pozwolenie' na wzięcie w jasyr córek szlacheckich. Wstydem jest poddanie się zbójom. Wzywa wszystkich Polaków do walki, zemsty i wzięcia odwetu. "Polak przed szkodą i po szkodzie głupi".

- "Pieśń świętojańska o Sobótce" - jest to śpiewany przez dwanaście panien cykl dwunastu pieśni, wykonywanych w tzw. sobótki, czyli w wigilię św. Jana (23 czerwca). Pieśni te zawierają opisy i pochwałę życia na wsi. Stanowią one próbę stworzenia pierwszej polskiej sielanki. Najbardziej znana jest pieśń Panny XII "Wsi spokojna, wsi wesoła…" - wieś została przedstawiona jako arkadia obfitości, w której wszystko jest proste.

Treny

"Treny" Jana Kochanowskiego to cykl dziewiętnastu utworów, które powstały po śmierci ukochanej 2,5-letniej córki - Urszulki. Wówczas cały świat poety i filozofa rozpadł się w gruzy.

- Tren I - utwór pełniący rolę wstępu do całości cyklu. Podmiotem lirycznym jest ojciec zmarłego dziecka - poeta. Wzywa on Heraklita z Efezu, Simonidesa z Keos, troski i wszystkie żale ("płacze,… łzy…, troski…, wzdychania, I żale, i frasunki, i rąk łamania"), aby pomogły mu przetrwać najcięższe chwile, a także pomogły mu wyrazić przeżywaną tragedię. W drugiej części podmiot liryczny przybiera postać myśliciela, który rozważa położenie, w jakim się znalazł, i zastanawia się, jaką postawę ma przyjąć.

- Tren X - "Gdzie jesteś Orszulo?"; tren jest zbudowany z pytań skierowanych do zmarłej córki. Wyraża on zwątpienie w istnienie nieba i nieśmiertelność duszy. Poeta poszukuje Urszulki w miejscach zarówno chrześcijańskich, jak i pogańskich: raju, na Wyspach Szczęśliwych, w Hadesie. "Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest…" Prosi córkę o ukazanie mu się (we śnie lub jako cień).

- Tren XIX, albo Sen - śpiącemu podmiotowi lirycznemu ukazuje się jego matka wraz z Urszulką w ramionach i mówi mu, że obie są szczęśliwe i spokojne pod opieką Boga. Zapewnia go o istnieniu Boga i nieba. Ojciec uspokaja się i wycisza. "Tego się synu trzymaj, ludzkie przygody / Ludzkie noś! Jeden jest Pan smutku i nagrody". Udaje mu się pokonać kryzys i zwalczyć wątpliwości światopoglądowe.