Biografia:

Najwybitniejszy polski poeta doby renesansu Jan Kochanowski urodził się w 1530 roku w Sycynie koło Radomia. Jego ojciec, Piotr Kochanowski, był zamożnym właścicielem kilku wsi i sędzią sandomierskim, natomiast matka, Anna z Białaczewskich, była kobietą inteligentną i wykształconą. Jan Kochanowski otrzymał staranne wykształcenie humanistyczne. Rozpoczął studia w wieku czternastu lat na Wydziale Sztuk Akademii Krakowskiej (1644-1547). Następnie wstąpił na uniwersytet w Królewcu (1555-1556), a potem w Padwie (stanowiła jeden z głównych ośrodków myśli renesansowej). We Włoszech studiował kulturę antyczną i literaturę starogrecką i zdobył wykształcenie filologiczne. W trakcie nauki korzystał z pomocy mecenasów. Jego protektorami byli m.in. podkanclerz koronny Filip Padniewski, marszałek wielki koronny Jan Firlej oraz biskup Piotr Myszkowski.

Po zakończeniu nauki w życiu Jana Kochanowskiego rozpoczął się etap podróży. Poeta odwiedził Francję, Niemcy oraz Włochy (tu m.in. kolejne wizyty w Padwie). Rozpoczął twórczość w języku łacińskim - erotyki, epigramaty i elegie, które w większości były naśladowaniem liryki rzymskiej. Przebywając we Francji, Kochanowski poznał poetów należących do grupy "Plejady" (np. Pierre'a Ronsarda), którzy postulowali tworzenie literatury w językach narodowych. Pod ich wpływem nasz poeta podjął decyzję o pisaniu w języku polskim. Jak głosi tradycja, pierwszym tekstem w języku ojczystym był napisany w Paryżu hymn "Czego chcesz od nas, Panie…". Do Polski powrócił w 1559 roku jako uznany pisarz łaciński. Osiadł w Krakowie. Przez dziesięć lat przebywał na dworach swoich mecenasów (Padniewskiego, Firleja i Myszkowskiego) oraz na dworze króla Zygmunta Augusta. Wtedy to powstawały liczne fraszki i pieśni dworskie i obyczajowe oraz poematy (np. "Szachy"). Po jakimś czasie otrzymał tytuł sekretarza królewskiego. Przebywając na dworach, poznał kulisy polityki, realia państwowe oraz zetknął się z wieloma ważnymi osobami. Około 1570 roku podjął decyzję o porzuceniu życia dworskiego i osiadł w otrzymanym w spadku po matce majątku ziemskim w Czarnolesie. Pięć lat później ożenił się z Dorotą Podlodowską i założył rodzinę. Z dworzanina zmienił się w szlachcica - ziemianina. Bardzo boleśnie przeżył śmierć swoich dwóch córek: Urszulki (1578 lub 1579) i Hanny (między 1580 a 1583). Najważniejszą wartość miało dla niego życie rodzinne. Był osobą tolerancyjną, choć cechował się bardzo silną wolą. Należy zaznaczyć, że cała rodzina Kochanowskich była bardzo utalentowana. W Czarnolesie poeta rozwinął swoją twórczość i poszerzył ją tematycznie.

W czasach panowania Stefana Batorego Jan Kochanowski ponownie zbliżył się do dworu królewskiego. Wśród jego ówczesnych przyjaciół znalazło się wielu wybitnych i uzdolnionych osób, np. Andrzej Patrycy Nidecki (wybitny filolog, wydawca pism Cycerona), Piotr Roizjusz i Łukasz Górnicki. Około 1580 roku poeta podjął się próby uporządkowywania i przygotowania do druku swojej spuścizny literackiej, która była niezwykle obszerna i różnorodna. Zmarł nagle w toku tych prac w Lublinie w sierpniu 1584 roku. Pochowano go w Zwoleniu. W tym samym roku w Drukarni Łazarzowej w Krakowie ukazały się drukiem przygotowane przez poetę trzy księgi "Fraszek". Dwa lata później w tej samej drukarni wydano "Pieśni".

Twórczość:

- "Fraszki" - około trzystu utworów;

- "Pieśni" ("Pieśń świętojańska o Sobótce" oraz Księgi pierwsze i wtóre po 25 utworów każda);

- "Treny" (powstały po śmierci ukochanej Urszulki cykl dziewiętnastu utworów);

- "Odprawa posłów greckich" (tragedia utrzymana w klasycznej konwencji);

- "Psałterz Dawidów" (przekład psalmów biblijnych);

- "Zuzanna" (poemat humanistyczny o bohaterce Starego Testamentu);

- "Zgoda" i "Satyr" (teksty poetycko-publicystyczne)

Fraszki

Są to rymowane żartobliwe utwory o różnej długości i rozpiętości wersów, zakończone wyraźną puentą. Nazwa pochodzi od wł. "frasca", co oznacza coś małego, głupiego. Poruszają różnorodną tematykę. Wśród licznych fraszek napisanych przez Jana Kochanowskiego (ponad trzystu) można wyróżnić fraszki autotematyczne, filozoficzne, patriotyczne, miłosne, refleksyjne, religijne, satyryczne, obyczajowe itp. Powstawały one w wyniku wnikliwych obserwacji życia, głównie dworskiego, i wszelkich jego przejawów. Poeta podzielił je na trzy księgi ("Fraszki pierwsze", "Fraszki wtóre" i "Fraszki trzecie").

Przykładowe fraszki:

"Raki" - fraszka obyczajowa, w której tytuł sugeruje, że należy czytać ją na dwa sposoby. Czytana tradycyjnie zawiera pochwałę kobiecych zalet, a czytana wspak jest misterną drwiną z kobiecych słabości.

"O kapelanie" - ironia na temat duchownych, którzy zaniedbują obowiązki duszpasterskie. Mowa o kapłanie, który nie odprawił rannego nabożeństwa, gdyż "pilnował dzbana".

"O żywocie ludzkim" - metafora świata jako teatru, w którym człowiek jest tylko aktorem. Reżyserem jest Bóg - Wielki Kuglarz. Refleksja o nietrwałości rzeczy doczesnych.

"O miłości" - fraszka miłosna. Podmiot liryczny stwierdza, że przed miłością nie można uciec. Człowiek uciekając, może liczyć tylko na własne nogi, natomiast Amor ma skrzydła i bez trudu go dogoni oraz ugodzi strzałą.

"Na zdrowie" - pochwała zdrowia jako największej wartości w życiu człowieka, która gwarantuje szczęście.

Pieśni

"Pieśni" Jana Kochanowskiego powstawały głównie w okresie dworskim i czarnoleskim. Zawarł w nich całą miłość do otaczającego go świata, a także wypowiedział w nich wszystkie swoje przemyślenia i refleksje. Podobnie jak fraszki są one bardzo bogate pod względem tematycznym.

"Czego chcesz od nas, Panie…" - pieśń pochwalna, hymn wysławiający Boga. Podmiot liryczny dziękuje mu za stworzenie świata i człowieka, za to, że stworzył ład i harmonię, a także prawa, które rządzą światem. Jego dzieło jest doskonałe i idealne. Między Bogiem a człowiekiem nie ma dystansu, ale radosna więź.

"Pieśń świętojańska o Sobótce" - jest to śpiewany przez dwanaście panien cykl dwunastu pieśni, wykonywanych w tzw. sobótki, czyli w wigilię św. Jana (23 czerwca). Pieśni te zawierają opisy i pochwałę życia na wsi. Stanowią one próbę stworzenia pierwszej polskiej sielanki. Najbardziej znana jest pieśń Panny XII "Wsi spokojna, wsi wesoła…" - wieś została przedstawiona jako arkadia obfitości, w której wszystko jest proste.

Treny

"Treny" Jana Kochanowskiego to cykl dziewiętnastu utworów, które powstały po śmierci ukochanej 2,5-letniej córki - Urszulki. Wówczas cały świat poety i filozofa rozpadł się w gruzy.

Tren I - utwór pełniący rolę wstępu do całości cyklu. Podmiotem lirycznym jest ojciec zmarłego dziecka - poeta. Wzywa on Heraklita z Efezu, Simonidesa z Keos, troski i wszystkie żale, aby pomogły mu przetrwać najcięższe chwile, a także pomogły mu wyrazić przeżywaną tragedię. W drugiej części podmiot liryczny przybiera postać myśliciela, który rozważa położenie, w jakim się znalazł, i zastanawia się, jaką postawę ma przyjąć.

Tren V - cały tren jest porównaniem homeryckim Urszulki do małej oliwki (drzewa drobnego i delikatnego), która z czasem dojrzewa. Ogrodnik to śmierć ścinająca oliwkę. Dwa ostatnie wersy zawierają apostrofę do Persefony - mitologicznej bogini świata umarłych.

Tren X - "Gdzie jesteś Orszulo?"; tren jest zbudowany z pytań skierowanych do zmarłej córki. Wyraża on zwątpienie w istnienie nieba i nieśmiertelność duszy. Poeta poszukuje Urszulki w miejscach zarówno chrześcijańskich, jak i pogańskich: raju, na Wyspach Szczęśliwych, w Hadesie. "Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest…" Prosi córkę o ukazanie mu się (we śnie lub jako cień).

Tren XIX, albo Sen - śpiącemu podmiotowi lirycznemu ukazuje się jego matka wraz z Urszulką w ramionach i mówi mu, że obie są szczęśliwe i spokojne pod opieką Boga. Zapewnia go o istnieniu Boga i nieba. Ojciec uspokaja się i wycisza. "Tego się synu trzymaj, ludzkie przygody / Ludzkie noś! Jeden jest Pan smutku i nagrody". Udaje mu się pokonać kryzys i zwalczyć wątpliwości światopoglądowe.