Oświecenie w Polsce opierało się na rozwoju działalności reformatorskiej ludzi, którzy pragnęli dokonać reform w swoim kraju. Zwolennicy reform drogę polepszenia sytuacji upatrywali w podniesieniu oświaty całego narodu. Państwo było słabe wewnętrznie, rządzone według systemu demokracji szlacheckiej. Prawa polityczne miała jedynie szlachta, mieszczaństwo polskie nie odgrywało żadnej roli w życiu politycznym. Pogłębiający się rozkład polityczny i moralny zagrażał szlachcie ruiną materialną. Ogromne zasługi w walce o uzdrowienie oświaty położył Stanisław Konarski. Powołał urząd państwowy sprawujący nadzór nad szkołami i kierujący sposobem nauczania. Zreformował szkoły pijarskie, w 1740 roku założył Collegium Nobilium, szkołę przeznaczoną dla synów zamożnej szlachty. Program polityczny wyłożył Konarski w dziele "O skutecznym rad sposobie", odrzucało ono liberum veto, jako przyczynę zła w Rzeczypospolitej. Autor przedstawił projekt nowej organizacji sejmu złożonego z dwóch izb, senatorskiej i poselskiej.
Ignacy Krasicki wałczył z ciemnotą i upadkiem obyczajów w Polsce w poemacie heroikomicznym pt. "Myszeida". Autor ukazał obraz współczesnej mu Polski na tle boju myszy z kotami. Widział wiele zagrożeń i wiele rzeczy go niepokoiło, m.in. sejm:
"Trwa wrzawa więcej jak cztery godziny,
Tamten, ażeby daremnie nie siedział,
Chwali go lub gani, co drugi powiedział."
"Satyry" Krasickiego piętnowały i demaskowały charakter życia szlachty, pokazywały przejawy upadku moralnego. "Świat zepsuty" to podsumowanie sądów poety o czasach, w jakich żył. Satyra atakuje zepsuty świat, w którym minęły dobre obyczaje, uczciwość i prawda. Ojczyzny trzeba bronić jak tonącego okrętu, bo kraj jest słaby, to początek końca potęgi Rzeczypospolitej:
"Ten nas nierząd, o bracia pokonał i zgubił,
Ten nas cudzym w łup oddał…"
W satyrze "Do króla" Krasicki bronił Stanisława Augusta i krytykował jego przeciwników. Przedstawił zarzuty skierowane przeciw królowi, które w rzeczywistości były zaletami: młodość, mądrość, troska o poddanych, polskie pochodzenie. Autor zdemaskował głupotę i wstecznictwo myślenia konserwatystów szlacheckich.
"Bajki" Krasickiego ukazują stosunki i układy międzyludzkie, wiedzę o ludziach, a także przestrogi i morały. "Szczur i kot" przestrzega przed pychą, szczur padł ofiarą kota.
"Wół minister:
Kiedy wół był ministrem i rządził rozsądnie,
Siły, prawda, rzeczy z wolna, ale szły porządnie."
Głupota pierwszego ministra i chytrość drugiego mogły doprowadzić do ruiny.
Julian Ursyn Niemcewicz w "Powrocie posła" skonfrontował program reform z poglądami konserwatystów, ośmieszając ich ciemnotę i brak rozeznania w problemach kraju. Utwór stal się agitacją na rzecz konieczności zmian w Rzeczypospolitej.
Wojciech Bogusławski swą działalnością literacką pragnął zwrócić uwagę na ważne problemy społeczne poprzedzające powstanie kościuszkowskie. Komedioopera "Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale" stała się pobudką do walki o wyzwolenie narodowe. Niezadowolenie chłopów z niewoli społecznej i politycznej przebija się w piosenkach:
"Strasny i ozóg w dłoni,
Gdy kto swojego broni."
Hugo Kołłątaj żądał dziedziczności tronu, zniesienia liberum veto. Domagał się praw dla mieszczan i wolności dla chłopa. W sejmie przewidywał dwie izby, jedną dla szlachty, drugą dla mieszczan. Protestował przeciwko tragicznej sytuacji chłopa pańszczyźnianego, domagał się dla niego wolności osobistej. O układach społecznych pisał : "Czy biały, czy czarny niewolnik, czy pod przemocą niesprawiedliwego prawa, czy pod łańcuchami jęczy- człowiek jest i w niczym od nas się nie różni."
Poezja polityczna związana była z aktualnymi wydarzeniami w Polsce i Europie. Wiersz Karpińskiego "Na dzień trzeci maja 1791" dawał wyraz radości z powodu uchwalenia konstytucji.
Słowa Jana Kochanowskiego były w epoce oświecenia nadal aktualne. Rzeczpospolita doby oświecenia to "nierządne królestwo i zginienia bliskie."
