Troska o ojczyznę i obywateli w literaturze renesansu

Renesans to okres w dziejach kultury europejskiej, który rozpoczął się w połowie XIV wieku, a jego schyłek przypada na koniec wieku XVI.

Odrodzenie miało swój początek we Włoszech. Później nowe prądy rozpowszechniły się w innych krajach Europy zachodniej i środkowej. Renesans powstał stopniowo na tle zmian kulturowych, odchodzenia od wzorców i światopoglądu średniowiecznego. W okresie odrodzenia dynamicznie rozwijała się nauka i technika. Bujnie rozwijała się sztuka, literatura i muzyka, która zyskiwała coraz więcej możnych mecenasów z kręgów magnaterii, władców, książąt i papiestwa. Epoka ta spowodowała przełom we wszystkich dziedzinach ówczesnego życia kulturalnego i umysłowego. Wzrosło zainteresowanie człowiekiem i otaczającym go światem. Według antropocentryzmu człowiek jest ośrodkiem i celem wszechświata. Na plan pierwszy zaczęto wysuwać jednostkę ludzką, z jej potrzebami, odczuciami i indywidualnymi dążeniami. Charakterystyczną cechą tego okresu był powrót do wartości antycznej Grecji i Rzymu, z ich podziwem dla piękna ludzkiego ciała.

Humanizm renesansowy zmierzał do odrodzenia znajomości literatury i języków klasycznych. Humanizm przeniknął niemal wszystkie dziedziny życia, a szczególnie sztukę i literaturę. Rozwija się także wiedza w zakresie fizyki i chemii, która przestaje być domeną alchemików. Polskie odrodzenie zamyka się datami od drugiej połowy XV do pierwszej połowy XVII wieku. Za panowania dynastii Jagiellonów Polska stała się potęgą liczącą się na Wschodzie i na Zachodzie. Założona w 1364 roku przez Kazimierza Wielkiego Akademia Krakowska w czasach renesansu przechodziła swój wielki rozkwit. Kraków stał się najważniejszym ośrodkiem nowożytnej kultury. Literatura polskiego odrodzenia ma dwujęzyczny charakter, w języku łacińskim pisane są utwory naukowe i publicystyczne. Literatura piękna przeważnie w języku polskim. Rozwija się tez poezja rybałtowsko- sowizdrzalska, tworzona przez anonimowych poetów. W pierwszym okresie renesansu bliska jest jeszcze średniowiecznej tradycji. Później jest zróżnicowana stylem pod względem budowy zdań. Zatraca swój charakter epicki. Nawiązuje do wzorów horacjańskich i do rodzimych motywów ludowych. Pojawiają się nowe gatunki literackie, jak; fraszka, epigram, sielanka, bajka, dramat renesansowy. Na wyżyny wprowadzają ja J. Kochanowski, Sz. Szymonowic, M. Sęp- Szarzyński. Odrodzenie to epoka, w której wzrasta poczucie obywatelskiej troski o losy własnego kraju. Wielu pisarzy podejmowało problematykę społeczną, troskę o losy ojczyzny i obywateli. Publicystyka rozwija się w języku łacińskim, autorzy poruszają zagadnienia polityczno- społeczne, a także religijne. Publicyści poruszają sprawy aktualne, ich utwory są dowodem obywatelskiej troski o losy ojczyzny. Jan Kochanowski w pieśni "O spustoszeniu Podola" nawiązuje do wydarzeń związanych z napadem Tatarów na Podole w 1575 roku. Ziemia podolska została spustoszona, wielu bezbronnych ludzi dostało się do niewoli. Kochanowski to głęboki patriota, ceni dobro ojczyzny i wzywa Polaków do opamiętania się w swoim postępowaniu. Wiersz jest apelem do rodaków, by pomyśleli o własnym bezpieczeństwie i zmyli hańbę, jaką okryli się, dopuszczając do napadu. Kochanowski przestrzega przed kolejnym napadem. Szlachtę oskarża o zniewieściałość, dbanie o własne korzyści i o zbytnie przywiązanie do dóbr doczesnych. Wyraża zdziwienie, że szlachta pozwoliła na to, by Tatarzy poniżali powagę Polski. Poeta domaga się podniesienia podatków na zaciężne wojsko, a jeśli nie sprosta ono zadaniu, wtedy do walki trzeba stanąć samemu:

"Skujmy talerze na talary skujmy,

A żołnierzowi pieniędzy gotujmy ! (...)

Dajmy, a naprzód dajmy ! Sami siebie

Ku gwałtowniejszej chowajmy potrzebie."

Kochanowski domaga się obrony granic i myślenia o przyszłości ojczyzny. Pieśń kończy pełną gorzkiej ironii przestrogą, że jeśli Polacy nie ockną, będzie za późno:

"Nową przypowieść Polak sobie kupi,

że i przed szkodą i po szkodzie głupi."

Problematykę obywatelska poeta podejmuje też w pieśni "o dobrej sławie". Przypomina ludziom o ich powinnościach wobec ojczyzny. Uważa, że każdy człowiek powinien znać swoje miejsce w świecie. Najważniejszą sprawą powinna być dla niego ojczyzna, przestrzeganie praw ojczystych, walka z wrogami ojczyzny. A poprzez służbie ojczyźnie można zapewnić sobie dobrą sławę:

"Służmy poczciwej sławie, a jako kto może,

Niech ku pożytku dobra wspólnego pomoże."

We fraszce "Na sokalskie mogiły" poeta wspomina bohaterską walkę Polaków, którzy oddali życie za ojczyznę. Polacy ponieśli klęskę w walce z Tatarami. Utwór podejmuje motyw męstwa w walce za ojczyznę, sławi dzielnych bohaterów i wskazuje ich za przykład. Polacy wykazali się męstwem i może im jedynie zazdrościć:

"Tuśmy się mężnie prze ojczyznę bili

I na ostatek gardła położyli.

Nie masz przecz, gościu, złez nad nami tracić,

Taka śmierć mógłbyś sam drogo zapłacić."

"Odprawa posłów greckich" jest też wyrazem patriotycznej postawy Kochanowskiego. Pierwsza polska tragedia została napisana dla uczczenia zaślubin Jana Zamoyskiego z Krystyna Radziwiłłówną. Treść utworu zaczerpnięta jest z mitologii i przedstawia jeden z epizodów wojny trojańskiej. Do pałacu króla Troi- Priama przybywają posłowie greccy: Menelaos i Odyseusz z żądaniem oddania Heleny, porwanej przez Parysa. Priam decyzję w sprawie Heleny pozostawia radzie królewskiej. Obrady maja burzliwy przebieg, Parys za wszelką cenę stara się zatrzymać Helenę, chce kłamstwem i intrygami przekupić obradujących. Mądry Antenor ma na uwadze losy ojczyzny, przeciwstawia mu się przekupny Iketaon. Antenor obawia się skutków wojny, pozostaje jednak samotny w swych przypuszczeniach i ponosi klęskę. Posłowie greccy odjeżdżają bez Heleny a wojna z Grekami zbliża się. Troja była jedynie płaszczem historycznym. Utwór ma dwie warstwy znaczeniowe: uniwersalną i patriotyczną. Przesłanie uniwersalne to prezentacja postaw i dyskusja etyczna dotycząca wszystkich ludzi. Zdrada, miłość, wojna, to tematy ponadczasowe. W przesłaniu ukrytym powyższe problemy są nałożone na sytuację Polski. Pozornie dotyczą Troi, Kochanowski aluzjami przeniósł cała otoczkę na rzeczywistość XVI- wiecznej Polski. Poprzez Troję potępił prywatę, przekupstwo, egoizm, zabieganie o własne korzyści, zanik patriotyzmu, brak zainteresowania sprawami kraju, walkę o wpływy polityczne ówczesnej magnaterii polskiej. Przestrzega władców i posłów, konstruuje wzór godny naśladowania- Antenora. Państwo pozbawione silnego rządu, w którym panuje przekupstwo, nie szanuje się prawa ani sprawiedliwości, zmierza do upadku. Wypowiedź Ulissesa jest pełna obywatelskiej troski o losy ojczyzny, krytykuje społeczeństwo trojańskie:

"O nierządne królestwo i zginienia bliskie

Gdzie ani prawa ważą, ani sprawiedliwość

Ma miejsce , ale wszystko złotem kupić trzeba."

Posłowie trojańscy głosują na wzór polskiego sejmu. Jan Kochanowski to prawdziwy obywatel, patriota, który uczy jak kochać ojczyznę i jej służyć.

Mikołaj Rej w "Żywocie człowieka poczciwego" kreuje portret szlachcica- ziemianina, który wiedzie uporządkowane życie na wsi. Gospodarz to człowiek uczciwy, dba o swoją rodzinę, dom, nie brak mu szacunku i miłości. Rej przedstawia obraz pracy dającej satysfakcję. Człowiek poczciwy to dobry gospodarz, który żyje zgodnie z naturą, cieszy go praca w polu i życie na wsi. Życie ziemianina uzależnione jest od pór roku, przynoszą mu one zadowolenie. Według Reja człowiek poczciwy powinien umieć znaleźć się w towarzystwie, miłować otaczającą go przyrodę, mieć poczucie humoru, znać właściwie maniery, szanować chłopa, wpajać zasady prawidłowego postępowania i cieszyć się życiem. Każdy szlachcic powinien zwalczać wady, a pielęgnować prawdziwe cnoty. Jedynym zajęciem godnym szlachcica są obowiązki posła sejmowego. "Żywot człowieka poczciwego" to utwór parenetyczny, oparty na średniowiecznym żywotopisarstwie. Widać w nim wpływ filozofii epikurejskiej, a także pieśni Horacego.

Andrzej Frycz Modrzewski to pisarz polityczny Polski renesansowej. Celem pisarstwa Modrzewskiego było: "aby wszyscy obywatele mogli żyć spokojnie i szczęśliwie". Najbardziej znane jego dzieło to napisane po łacinie "De Republica emendanda" ("O poprawie Rzeczypospolitej"). Rozprawa została też przełożona na niemiecki i opublikowana w Krakowie i Bazylei. Dzieło składa się z pięciu ksiąg: "O obyczajach", "O prawach", "O wojnie", "O Kościele", "O szkole". Pierwsze wydanie ukazało się w 1551 roku w Krakowie, jednak bez ksiąg "O Kościele" i "O szkole", całość ukazała się w 1554 roku w Bazylei. Polskiego tłumaczenia dzieło doczekało się w 1557 roku. Tłumaczenia dokonał Cyprian Bazylik, mieszczanin z Sieradza. Autor zdefiniował państwo jako dobrowolną organizację społeczeństwa, powołana do zapewnienia obywatelom dostatniego życia. Na czele państwa powinien stać król elekcyjny wybierany prze szlachtę, ale także przez chłopów. W swoim dziele daje wnikliwą analizę ustroju społeczno- politycznego i programu przebudowy Rzeczypospolitej. Państwo czyni szkoła i stróżem etyki, postuluje oddanie wychowanie młodzieży w ręce państwa, budowanie szpitali i przytułków. Autor proponuje zmodyfikowanie programów nauczania, atakuje przestarzałe metody wychowawcze, specjalnie powołana komisja ma sprawować nadzór nad szkolnictwem. Głównym celem nauczania powinno być przygotowanie młodego człowieka do pełnienia obowiązków obywatelskich. Należy stworzyć sieć szkół ogólnie dostępnych, a nauczyciele powinni otrzymywać odpowiednie wynagrodzenie za swoją trudną pracę. Szkoła powinna być dostępna dla wszystkich, dla szlachty, mieszczan i chłopów. Domaga się uregulowania przywozu towarów zagranicznych. Postuluje rozdzielenie polityki państwa od polityki Kościoła, domaga się zmian i reform wewnątrz Kościoła i uniezależnienia od papiestwa. Pragnie dopuścić świeckich do udziału w soborze. Domaga się wprowadzenia jednakowego prawa dla wszystkich obywateli, wydania nowego kodeksu karnego. Domaga się równości wszystkich obywateli w obliczu prawa. Żąda dla chłopów prawa równości i własności i ochrony przed wyzyskiem. Jest przeciwny wojnom, występuje przeciwko wszelkiej agresji. Domaga się utworzenia wojska zaciężnego, na którego utrzymanie płaciliby podatki wszyscy obywatele oprócz chłopa. Proponuje umocnienie obronności ojczyzny. Państwo musi być odpowiednio przygotowane do obrony zagrożonej niepodległości, a największym zaszczytem każdego obywatela jest walka w obronie ojczyzny. Poglądy wyrażone w "O poprawie Rzeczypospolitej" ściągnęły na Frycz Modrzewskiego prześladowania i represje obozu katolicko- magnackiego. Księga poświęcona Kościołowi została przez władze kościelne uznana za herezję, dlatego dzieło Frycza znalazło się na liście ksiąg zakazanych. Kościół zakazał drukowania jego utworów, a zwłaszcza ksiąg "O kościele" i "O szkole". Modrzewski uważany jest za ojca polskiej myśli demokratycznej.