Humanizmem nazywamy nowe zjawisko kulturalne, rozwijające się od XIV wieku w miastach włoskich. Jest prądem umysłowym, estetycznym, który zapowiada koniec mrocznego i bardzo długiego okresu średniowiecznego. Hasło humanistów brzmiało: "Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie nie jest mi obce". Według niego człowiek powinien próbować wszystkiego, ponieważ tylko w taki sposób może poznać świat i przede wszystkim siebie. Humanizm pokład dużą wiarę w twórcze zdolności ludzi. Takie przekonanie wywodzi się z myśli starożytnej, która także koncentrował się na człowieku. Studiowano dzieła pisarzy starożytnych, po to by dokładniej zgłębić ideały antyczne. Czytano w oryginale poetów, takich jak Wergiliusz, Horacy, Cyceron i w tym celu uczono się języków starożytnych.
Umownemu rozpoczęciu renesansu, towarzyszyły bardzo spektakularne odkrycia: wynalezienie druku przez Jana Gutenberga, który w 1455 roku wydrukował Pismo Święte; wyprawa Krzysztofa Kolumba w 1492 roku, która zakończyła się odkryciem Ameryki; reformacja, która na zawsze rozbiła jedność chrześcijańskiej Europy, zapoczątkował ją Marcin Luter w 1517 roku. Te wszystkie zjawiska rozwijają myśl renesansową i poszerzają jej horyzonty.
Druk jest najbardziej owocnym odkryciem , ponieważ bez niego nie byłby możliwy rozwój naszej kultury. Przyczynił się również druk do rozwoju nowych kierunków. Dzięki szybkiemu rozprzestrzenianiu się informacji, o reformacji dowiedziały się inne kraje, które za przykładem Niemiec, organizowały swoje ruchy reformatorskie. Przez reformację została zakłócona harmonia i optymizm, proponowany przez humanizm. Skutki wojen i sporów religijnych były krwawe i wyniszczały kontynent europejski. Właściwie jedynym krajem, gdzie reformacja przebiegał spokojnie, ograniczając się do dysput, była Polska.
Humaniści podkreślali, że każdy człowiek może się rozwijać i kształtować swoją indywidualność. Powinien mieć również świadomość swojej niepowtarzalności. Dlatego też w renesansie zaczęto lansować artystów, jako konkretne osoby, które swoją pracą mogą zdobyć sławę. Było to odmienne stanowisko od średniowiecznego, kiedy zalecano anonimowość i pokorę.
Młodzi artyści, często ubodzy, a niezwykle zdolni, ubiegali się o pomoc u bogatych panów i możnych. Zjawisko to nazywa się mecenatem. Również w Polsce rozwijał się mecenat na dworach biskupich. Zapraszali oni Włochów i Niemców, którzy byli w Polsce zwiastunami nowej epoki. Dzięki temu poeci polscy pisali po łacinie, w jej najlepszym wydaniu. Należy wyróżnić Klemensa Janickiego, który pochodził z biednej chłopskiej rodziny, niemniej zdołał zdobyć wysokie wykształcenie.
Polska literatura renesansowa rozwijała się w atmosferze poszukiwań i wędrówek studiujących w różnych miastach europejskich młodych ludzi. Pilnie zgłębiali oni swoją wiedzę. Polscy studenci uczyli się przede wszystkim w Padwie i Bolonii, uzyskiwali na tych uczelniach wykształcenie i oczytanie w poezji starożytnej. Takie wszechstronne wykształcenie czyniło ich prawdziwymi erudytami.
Na Akademii Krakowskiej w XV wieku spośród wielu humanistycznych nauk, rozwijała się najprężniej matematyka i astronomia. Jej twórcy mieli bogatą wyobraźnię oraz odwagę do wygłaszania odmiennych teorii. Za najwybitniejszą postać w kręgu astronomów, uważa się Mikołaja Kopernika, który miał także wykształcenie ekonomiczne i medyczne. Wydał w 1543 roku "O obrotach sfer niebieskich", w którym poddał krytyce teorię, według której Ziemia jest w centrum wszechświata. Tą rewolucyjną teorią zmienił zupełnie naukowe rozumienie wszechświata, a także wyobrażenie na temat miejsca ludzi w kosmosie. Teoria Mikołaja Kopernika była zwalczana przez protestantów, ponieważ była według nich niezgodna z Biblią, potem w wyniku ruchu kontrreformacyjnego w 1616 roku uznano ją za zakazaną.
Sztuki renesansowe, wzorujące się na dokonaniach artystów z Włoch zaczęły docierać do Polski z początkiem XVI wieku. Wpływy włoskie widać było do XV wieku. Literatura, sztuki plastyczne i malarskie miały odzwierciedlać nową ideę renesansu, według której na świecie panuje ład, który ma być widoczny w dziele. Stąd umiłowanie dla proporcji, czytelnej konstrukcji i umiaru w ornamentach. Renesans i jego kierunki rozwijały się na dworze królewskim Zygmunta I, jeszcze jako królewicz propagował wzory europejskie, potem wspierał finansowo sztukę renesansową. Dzięki niemu w Krakowie można podziwiać wiele zabytków odrodzeniowych.
Chociaż na czasy renesansu przypadają najlepsze lata polskiej kultury, która rozwijała się naprawdę bogato i prężnie, to okres ten musiał wreszcie skończyć. Zaczęły pojawiać się nowe myśli i nowe prądy, które znowu zmieniły światopogląd ludzi i były zapowiedzią nowej epoki- baroku.
