Jan Kochanowski - życiorys

XVIw. Renesans.

Urodził się w Sycynie 1530r. Uważany jest za twórcę polskiego języka literackiego, najwybitniejszego poetę staropolskiego. Wzniósł rodzimą lirykę na europejski poziom, m.in. wprowadzając do niej i twórczo przetwarzając tematy, gatunki i wzory rytmiczne poezji antycznej.

Studia i podróż po Europie

Kochanowski działał w okresie rozkwitu renesansu 1543-1584r. W wieku czternastu lat zaczął uczęszczać do Akademii Krakowskiej, jednak studiów nie ukończył. Kontynuował naukę w stolicy Prus - Królewcu, a nastęnie od 1522r. we Włoszech, w których zdobył gruntowe humanistyczne wykształcenie i rozpoczął swoją twórczość literacką w języku łacińskim. W 1558r. opuścił Padwę i przez Francję oraz Niemcy wrócił do Polski.

Na dworach magnatów i króla

Podczas powrotu do kraju Kochanowski napisał swój pierwszy utwór w języku polskim, a był to “Czego chcesz od nas Panie…”. Od tamtego czasu tworzył wyłącznie po polsku i zyskał sławę oraz tytuł największego rodzimego poety. Po powrocie do Ojczyzny służył na dworach, m.in. podkanclerzego Piotra Myszkowickiego, a od 1564r. Zygmunta II Augusta. W tym okresie napisał wiele utworów okolicznościowych, a takżę graszki czy pieśni. Od 1570r. stopniowo rezygnował z funkcji dworskich aby móc wieść spokojne, wiejskie życie szlachcica ziemianina.

W Czarnolesie

Ostatnie lata spędził w Czarnolesie, w 1575r. ożenił się ze szlachcianką Dorotą Podlodowską, z którą miał sześcioro dzieci. Spośród nich troje, w tym ukochana Urszulka, zmarło we wczesnym dzieciństwie. Kochanowski poświęcił Urszulce cykl wierszy zatytuowany Treny, które stały się jego największym osiągnięciem. W Czarnolesie stworzył również inne dzieła: Odprawa posłów greckich oraz Psałterz Dawidów. Swoją twórczość dzielił z działalnością publiczną - poeta przesiadywał w licznych sejmikach, elekcjach czy wspierał politykę kanclerza Jana Zamoyskiego. Zmarł nagle w Lublinie 22 sierpnia 1584r. Od tamtego czasu datuję się zakończenie okresu renesansu.

Jeszcze trochę o Kochanowskim…

Najważniejszym wzorem dla Jana były pieśni Horacego i innych artystów antycznych. W swoich utwroach łączył refleksję filozoficzną z naukami moralnymi zalecającymi m.in. umiarkowanie, życiową prostotę, życzliwość wobec innych. Pieśni cechowały się ogromnym bogactwem ale i zróżnicowanymi tematami, jednak autor przestrzegał zasady decorum i zawsze dostosowywał styl utworu do jego tematyki.

Kochanowski zastanawiał się w swoich pracach nad kondycją ludzką, składał dziękczynienie Stwórcy, apelował do patriotyzmu rodaków i roztropności rządzących, chwalił piękno natury i zalety ziemiańskiego życia, snuł refleksje o własnej twórczości - i zawsze znajdował odpowiedni ton: patosu lub melancholijnego humoru, zabarwionego lekką goryczą smutku albo ekstatycznego zachwytu.

Twórczość

(są to wybrane dzieła artysty sugerowane na podstawie podręcznika dla klas 1 lo z podstawą i rozszerzeniem)(UWAGA! nie opisywałam Odprawy posłów greckich oraz Fraszek, zajęłam się tyllko wymienionymi.)

  1. Pieśni:
  • Czego chcesz od nas, Panie…
  • Pieśń IX z Ksiąg pierwszych
  • Pieśń XXIV z Ksiąg wtórych
  • Pieśń V z Ksiąg wtórych (Pieśń o spustoszeniu Podola)

    2.Treny;

  • tren ix
  • tren x
  • tren xi
  • tren xix albo sen*

  3. Psałterz Dawidów

“Czego chcesz od nas, Panie…”

Pieśni Jana Kochanowskiego są zbiorem wszystkich dotychczas pisanych przez niego, jest ich aż 49 i zostały podzielone na dwie księgi. Zbiór ukazał się rok po śmierci autora w 1585 roku, uzupełniony o utwory typu; Czego chcesz od nas, Panie… oraz Pieśń świętojańską o sobótce.

Pieśń “Czego chcesz od nas, Panie…” możemy odczytać jako manifest wyrażający poglądy renesansowych humanistów na relacje między Bogiem, a człowiekiem czy światem. Kochanowski nie wdaję się w żadne spory dotyczące dogmató wiary, choć pewnie w epoce reformacji musiałbyć tego świadomy. Opiewając harmonię i piękno nieskiej ziemi, poeta składa dziękczynienie Bogu oraz chwali świat jako boską kreację. Najwłaściwszą postawą człowieka wobec Boga jest wdzięczność, a najlepszą rzeczą, którą można podarować Stwórcy to radosne dziękczynienie za mądrze i harmonijnie urządzony świat. Cały utwór możemy interpretować jako renesansową pochwałę życia, natury i człowieka, który potrafi zrozumieć i docenić urodę świata oraz jego rozumny ład.

Pieśń IX z Ksiąg pierwszych

W Pieśni IX Kochanowski rozwinął horacjańską maksymę carpe diem “chwytaj dzień” w duchu antycznej filozofii Epikura i stoików. Poeta podkreśla , że szczęście można osiągnąć tylko przez ograniczenie pragnień i dążeń, zachowanie umairkowania i praktykowanie cnoty. Ochroną przed kaprysami Fortuny jest znoszenie wszelkich odmień losu z jednakowym spokojem i dystansem. W ten sposób pieśń rozcpoczynająca się jako utwór biesiadny w konkluzji przynosi deklarację wiary w boską sprawiedliwość.

Pieśń XXIV z Ksiąg wtórnych

Wiersz ten jest podsumowaniem drogi twórczej poety, ponieważ zamyka on zbiór Pieśni Księgi wtóre. Zgodnie z renesansowym postulatem naśladowania anytycznych wzorów Kochanowski nawiązuje do Horacego. Tworzy wiersz będący częściowo przekładem, a częściowo parafrazą piesni Do Mecenasa autorstwa rzymskiego liryka. Horacjańskim motywom, takim jak dwoista natura poety czy jego przemiana w łabędzia, nadaje Kochanowski formę doskonale osadzoną w duchu polszyzny i własnej twórczości. Twórca buduje w pewnym stopniu pomost między światem antycznym a sobie współczesnym przez zastąpienie niektórych antycznych realiów polskimi XVI-wiecznymi odpowiednikami. Przyznaje sobie poetycką rangę równą randze antycznego mistrza czy aspiruje do podobnej nieśmiertelnej sławy. Puenta utworu Kochanowskiego jest bowiem zgodna z pochodzącymi z wiersza Wybudowałem pomnik słowami: non omnis moriar - nie wszystko umiera.

Parafraza - swobodna przeróbka tekstu lub tłumaczenia, która rozwija lub modyfikuje treść oryginału, zachowując jednak jego zasadniczy sens.

Pieśń V z Ksiąg wtórnych (Pieśń o spustoszeniu Podola)

Kochanowski opisuje tu całe tragiczne wydarzenia dziejące się wtedy w Rzeczpospolitej m.in napady Tatarów, które spowodowały liczne spustoszenia polskich miasteczek i osad, czy wzięci w niewolę mieszkańcy. Po zarysowaniu sytuacji Kochanowski zwraca się z apelem do odbiorców. Posługuję się ironią, kreśli obraz szlachcica, którego”półmiski trzymają” - a więc przyjemności ucztowania nie pozwalają mu wyruszyć na wojnę. Poeta okazuję charakterystyczny dla człowieka renesansu praktyczny rozsądek i dowodzi różne dosyć nowoczesne poglądy mówiące o wyciągnięciu wojska dopiero wtedy gdy groźniejszy nieprzyjaciel zaatakuje Rzeczpospolitą. Patos i gorzka ironia łączą się ze sobą w zakończeniu, które służy piętnowaniu wad narodowych. Wiersz ten jest niejako pouczeniem do szlachiców aby nigdy już do takiej sytuacji nie dopuścić.

Treny

Treny składają się z 19 wierszy, któe powstały na skutek dramatycznych wyydarzeń w jego rodzinie, a m.in. śmierci trzech dzieci, w tym trzyletniej córki Urszulki. To właśnie jej dedykował swoje dzieło. Treny powstały u schyłku życia poety i wiążą się ściśle z kryzysem światopoglądowoym.

Tren jako gatunek zalicza się do uprawianej w starożytności literatury żalobnej (funeralnej). Sławiono w nim usługi zmarłej osoby i opłakiwano jej odejście. Jan Kochanowski zmodyfikował niejako gatunek bo odważył się opisać o dziecku, które w życiu jeszcze nic nie osiągnęło więc jej zasługi nie mogły zostać wychwalone. Córeczkę opisywał jako osobę wyjątkową, nad wiek dojrzałą i poważną, a także uzdolnioną literacką - według niego miała zostać jego zastępcą.

Ten cykl poetycki można niejako odczytać jako pamiętnik żałoby przeżywanej przez podmiot liryczny, ukazujący liczne fazy cierpienia. Osoba mówiąca stara sobie pomóc z rozpaczą szukając duchownego wsparcia w naukach filozofów. Gdy okazuję się to nieskuteczne przychodzi faza rozczarowania i buntu, na koniec zaś uspokojenia i pocieszenia.

Cykl Trenów dzielimy na:

  1. Rozpacz - treny od I do VIII
  2. Bunt - IX do XI
  3. Ukojenie - XII do XVIII
  4. Pocieszenie XIX

Najważniejsze problemy poruszane w cyklu to:

  • obraz cierpienia
  • kryzys światopoglądowy
  • portret dziecka
  • antyk jako źródło motywów

Budowa trenu:

  • pochwała zalet zmarłego
  • wyrażanie wielkości poniesionej straty
  • demonstracja żalu
  • szukanie pocieszenia
  • napomnienie

ważne pojęcia:

  • porte-parole - to w literaturze osoba, która wypowiada się w czyimś imieniu. przedstawia punkt widzenia autora, jego osobiste przemyślenia
  • incipt-pierwszy wers utworu, który ze względu na brak tytułu tekstu przyjmuje funkcję tytułu.
Tren IX

Podmiot liryczny przywołuje poglądy stoików - mądrość, recepta na problemy, okazała się niewystarczająca, by ukoić jego cierpienie. Stoicyzm jest filozofią niemożliwą do zrealizowania w życiu pełnych emocji - widoczny kryzys światopoglądu

Tren X

Zwątpienie w życie pozagrobowe w formie pytań skierowanych do Urszulki. Podmiot rozważa pełne koncepcje eschatologiczne: raj, czyściec, wsypy szczęścia, Hades, reinkarnacja, platońska wizja powrotu.

Tren XI

Kryzys poglądów politycznych i wiary. W sprawy ludzkie wmieszał się groźny weó (Bóg? Szatan? Fatum?). Bohater nie radzi sobie z emocjami, uczuciami, nie potrafi kierować się rozsądkiem.

Tren XIX albo Sen

Obszerny liryk, w którym podmiot liryczny relacjonluje sen - jego zmarła matka ukazuję mu się z Urszulką na ręku. Napomnienia matki pozwalają powrócić do równowagi emocjonalne. Cykl trenó kończy się wezwaniem do spokoju.

Psałterz Dawidów

Kochanowski przetłumaczył na język polski 150 psalmów. Pracę nad psalmami poprzedził wnikliwymi studiami nad Biblią. Jego podstawą poetyckiej parafrazy (swobodnego nawiązywania do orginału) wykorzystał chrześcijańską Wulgatę ale sięgnął też do kalwińskiej Biblii.

Psalmy wywodzą się z Biblii, jest to liryczny utwór religijny o podniosłym charakterze, łączy cechy hymnu i modlitwy. Psalmy w przekładzie Kochanowskiego cechuje innowacja i kunszt poetycki. Jedno z największych osiągnięć artystycznych poety.

Tematyka poszczególnych psalmów jest podobna jak w Biblii. W psalmach Kochanowski przyjmuję postawę humanizmu chrześcijańskiego. Pozostałe teksty skupiają się na człowieku i jego relacjach z Bogiem.

Tematy:

  • obraz Stwórcy
  • grzech, wina, pokuta, przebaczenie
  • modlitwa, związki muzyki i poezji

Znacznenie “Psałterza Dawidów”

  • arcydzieło liryki polskiej i światowej
  • uniwersalny tekst - jego ponadwyznaczniowość i ponadczasowość

peryfraza-środek stylistyczny - omówienie; zastąpienie nazwy jakiegoś zjawiska przez środek stylistyczny

Psalm 13

  • Psalm błagalny
  • nastrój: ponury, zagunienia
  • typ liryki: liryka bezpośrednia - uczucia emocje
  • kreacja podmiotu: podmiot wyraża się jako pojedyńczy człowiek, jest to człowiek znajdujący się w trudnej sytuacji, czuję się opuszczony i zapomniany przez Boga, kieruję prośbę do Boga aby ten pomógł i uchronił go przed nieprzyjaciółmi, człowiek zdaje sobie sprawę, że tylko Bóg mu możę pomóc
  • obraz Boga: podmiot nazywa Boga dobrotliwym, wiecznyym, miłosiernym. mamy tu ukazanego Boga Starotestamentowego - groźnego sędziego.
  • relacje; czlowiek pomimo spotykajacych go nieszczesc nie przestaje wierzyc w Boga.

Psalm 47

  • psalm dziękczynny
  • nastrój; radość, euforia
  • typ: liryka bezpośrednia
  • kreacja podmiotu: podmiotem są ludzie, którzy nawołują do oddawania Bogu chwały, klaskaniem, śpieawniem. podmiot wyraża wdzięczność za dary, które Stwórca zesłał.
  • obraz Boga: podmiot łączy dwa obrazy Boga, z jednej strony nawołuje do Boga groźnego, a z deugiej wskazuje takie cechy jak: wieczny, niezmierzony pan nad panami.
  • relacje; czlowiek jest poddany Bogu, a ten jest dla neigo łaskawy, miłosierny, czlowiek pragnie dziekowac Bogu , a jedynym sposobem jest modlitwa.