Druga wojna światowa swoim zasięgiem ogarnęła cały świat. Walczono nie tylko w Europie, ale także w Afryce i w Azji. Brały w niej udział te państwa, które przyłączyły się do niej dobrowolnie i te, które przymuszono. Działania wojenne odbywały się na lądzie, w powietrzu i w wodzie. Zaangażowały do obrony całe narody, nie zważając na dawne podziały społeczne. Ojczyzny bronili nie tylko żołnierze, ale również cywile. Pochłonęła miliony istnień ludzkich (przypuszczalnie ponad pięćdziesiąt milionów). Wojna ta była zjawiskiem tak powszechnym (nazywano ją totalną), że nikt nie mógł przejść obok niej obojętnie. Także polscy artyści. Przyłączali się do działań wojennych i partyzanckich (np. Tadeusz Różewicz), poświęcali życie w obronie ojczyzny (np. Baczyński, Gajcy), cierpieli w obozach koncentracyjnych i łagrach (np. Gustaw Herling-Grudziński), a po wyzwoleniu stali się piewcami pamięci (np. Tadeusz Borowski, Zofia Nałkowska). Tematyka wojenna pojawiała się w literaturze, malarstwie, filmie. Jako dramatyczne przeżycie pokoleniowe zdominowała poglądy tych, którzy przeżyli ten straszny czas na wiele lat. Konieczne było bowiem upamiętnienie tamtych chwil, by uczcić pamięć poległych, a jednocześnie ku przestrodze potomnych.
Lecz zanim przyszła niepodległość trwała okupacja. Trwało wspomnienie Kampanii Wrześniowej, walecznej obrony Westerplatte, Poczty Polskiej w Gdańsku. Stały się one inspiracją dla poetów i powieściopisarzy. Na przykład dla Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, który napisał patriotyczny wiersz zatytułowany: Pieśń o żołnierzach z Westerplatte, w którym upamiętnił ofiarną i heroiczną walkę garstki Polaków przeciwko przeważającym siłom wroga.
Nawiązuje on w nim do dramatycznej obrony tego skrawka polskiego lądu przed silniejszym agresorem. Polacy, pod wodzą majora Henryka Sucharskiego stali się drugimi Spartanami, którzy bronili ojczyzny do ostatniej kropli krwi ("zginęli latem, chociaż na ziemi było tyle wrzosu na bukiety"). Śmierć jest skontrastowana z pięknem świata. Żołnierze idą do nieba w zwartym szyku, jak przystało na zdyscyplinowane wojsko. Nastrój wiersza jest pełen liryzmu i melancholii. Jednak pocieszające jest to, że zwyciężają niezniszczalne, ponadczasowe i nieśmiertelne wartości. Obrońcy nie poddali się zmasowanym atakom z nowoczesnego pancernika i dopiero zupełny brak amunicji zmusił ich do kapitulacji. Wielu z nich zginęło, ale powrócą, żeby bronić Warszawy, gdy "gdy wiatr zimny będzie dął / i smutek krążył światem". Swoją odwagą zaimponowali oni nawet Niemcom, którzy zachowywali się względem nich z szacunkiem. Dowódcy pozwolili nawet na zatrzymanie szabli.
Wielu artystów nie doczekało końca wojny. Niektórzy zginęli już na początku, jak Stanisław Ignacy Witkiewicz, który popełnił samobójstwo we wrześniu 1939 (po ataku Sowietów na Polskę) przerażony wizją zwycięstwa komunistów, czy Bruno Schulz, będący żydem, a co się z tym wiąże przeznaczony do zagłady w pierwszej kolejności, którego rozstrzelano na ulicy w jego rodzinnym Drohobyczu w 1942 roku i pochowano we wspólnej mogile. Do dzisiaj nie wiadomo, gdzie znajduje się jego ciało. We wrześniu 1939 zginął także Józef Czechowicz, śmierć przyniosła mu bomba. gdy szedł ulicami Lublina. Natomiast w 1941 roku został rozstrzelany na Wzgórzach Wuleckich Tadeusz Boy - Żeleński, wspólnie z profesorami Uniwersytetu Lwowskiego.
Wspominając o wojnie nie można zapomnieć o tzw. pokoleniu Kolumbów. Byli to młodzi ludzie, urodzeni w latach dwudziestych XX wieku, już po wyzwoleniu Polski. Byli pierwszym pokoleniem wolnej ojczyzny, dlatego tym mocniej odczuli agresję wroga i tym bardziej pragnęli go pokonać. Najeźdźca swoimi okrutnymi czynami odebrał im młodość i zmusił do przyspieszonego wejścia w dorosłość, wielu z nich pozbawił życia. Twórczość tych młodych, tak srogo dotkniętych przez los ludzi, była naładowana emocjami i nawoływaniami do czynu. Swoje hasła poetyckie wcielali również w życie - co udowodnili oddając życie na froncie, działając w konspiracji, biorąc udział w tajnych kompletach.
Nie wszyscy pozostali w kraju. Wielu musiało emigrować (np. żydzi polskiego pochodzenia - m.in. Julian Tuwim). Niektórzy wyjechali z własnej woli. Opuścili Polskę np. Antoni Słonimski, Władysław Broniewski i wspomniany już przeze mnie Tuwim. Jednak nawet zagranicą, nie przestawali myśleć o ojczyźnie i zastanawiać się, jak jej pomóc. Oddaleni czuli się bezsilni wobec zła panoszącego się w kraju. Tęsknili i pragnęli wrócić, skoro tylko nadarzyłaby się im odpowiednia okazja.
Codzienność pierwszych dni wojny była przerażająca. Naloty, bombardowania, coraz bliższe działania bitewne, masowe ucieczki ludności cywilnej.
Wszystko to musiało działać na wyobraźnię twórców. Na przykład Antoni Słonimski w swoim pisanym, można powiedzieć na gorąco, utworze Alarm przedstawił grozę związaną z pierwszymi dniami wojny. Opisuje w wymowny i obrazowy sposób niemieckie ataki lotnicze. Czyni to bez uciekania się do komentarzy. Oddziałuje na wszystkie zmysły czytelnika, m.in. na słuch, wzrok, dotyk: "Ze zgiełku i wrzawy/Dźwięk jeden wybucha rośnie(...) opada i wznosi się jęk". Jest to działanie wielopłaszczyznowe, bardziej prawdziwe niż skupienie się np. wyłącznie na widoku.
Środki poetyckie zastosowane przez niego mają za zadanie podkreślać ówczesną atmosferę pełną lęku obaw przed śmiercią. Podkreślają zagrożenie. Obrazuje zamieszanie i strach towarzyszące bombardowaniu.
Dźwięki są straszne - poeta wykorzystuje do ich określenia krótkich, przeważnie jedno-, dwusylabowych wyrazów: "brzęczy, brzęczy, szumi i drży. / I pękł. / Głucho w głąb. / Raz, dwa, trzy / seria bomb." Dzięki swojej dynamiczności podkreślają szybkość dziejącej się akcji. Im mniej słów, tym wrażenie odbiorcy większe. A potem, gdy już nie ma samolotów, trwa cisza. Lecz jest to cisza pozorna, bo bombardowanie trwa w pamięci podmiotu lirycznego, w jego sennych koszmarach. Jak widać w końcowej części wiersza autor utrzymuje poetykę snu, wprowadza refleksyjny charakter, kontrastujący z poprzednimi energicznymi zwrotkami.
Podmiot liryczny opisuje obiektywne wrażenia, takie, które dotykały większą zbiorowość, a nie tylko jego samego. Dlatego unika komentowania i indywidualizacji przeżyć.
Poeta ukazuje w Alarmie proroczą wizję zniszczenia miasta, a równocześnie zwraca się z apelem do Polaków, żeby się nie poddawali i stanęli w obronie kraju. Jest to wyrazem jego patriotyzmu i obawy przed ponowną utratą wolności, którą przecież Polska nie tak dawno odzyskała.
Koszmary wywoływały także przeżycia obozowe. Hitlerowskie obozy koncentracyjne przeżyli m.in. Gustaw Morcinek, Zofia Kossak - Szczucka i Tadeusz Borowski. Wielu z nich wykorzystało swoje wspomnienia o tych latach grozy we własnych powojennych utworach (niektórzy starali się prowadzić notatki jeszcze w czasie uwięzienia, jak np. Borowski). Dla Tadeusza Borowskiego były one tak męczące, że nie potrafił sobie z nimi poradzić psychicznie i w kilka lat po wojnie popełnił samobójstwo. Wykorzystał on te przeżycia w swojej twórczości. Znany jest zbiór jego opowiadań Pożegnanie z Marią, ukazujące realia obozowe z całym ich okrucieństwem i prawdą. Całą egoistyczną walką o przetrwanie. Prawo dżungli obowiązywało wszystkich. Tylko silniejsi i sprytniejsi mieli szansę przeżyć. Katami byli nie tylko hitlerowcy, ale i więźniowie.
Moralność tu nie istniała, a ciągły kontakt z cierpieniem i śmiercią wywoływał apatię i stopniowe zobojętnienie. Odmienne prawa wymagały odmiennych reakcji, żeby przetrwać trzeba było się zmienić wewnętrznie. Była to przemiana, która pozostawiała trwałe ślady na psychice.
Główny bohater Tadek nie może być wprawdzie utożsamiany z autorem, ale nie zmienia to faktu, że jednak pojawiają się tam wątki autobiograficzne. Tym bardziej, że Borowski czuł się winny za to, że przeżył obóz. Uważał bowiem, iż każdy, kto przetrwał to piekło, zrobił to kosztem drugiego człowieka.
Odmienne od Borowskiego poglądy, miał Gustaw Herling-Grudziński, który przeżył gehennę sowieckiego łagru. Przedstawił je w swojej powieści Inny świat. Zapiski sowieckie. Uważał on, że mimo wszystko człowieczeństwo więźniów ocalało. Jako dowody podawał to, że marzyli oni o opuszczeniu obozu, modlili się, budził się w nich bunt przeciwko takiemu wyniszczającemu i poniżającemu życiu. Każdy z nich szukał jakiejś namiastki wolności, choćby miała ona istnieć tylko w jego wnętrzu, we wspomnieniach o lepszych czasach, planach na przyszłość.
Autor stara się przedstawić codzienność obozową w sposób reportażowy, jak najbliższy prawdy. Taki, który swoim realizmem poruszy czytelnika, zmusi go do refleksji, do buntu przeciwko totalitaryzmowi i metodom katów. Nie ukrywa więc ani okrucieństwa, ani świadomego wyzysku. Efektów głodu czy kurzej ślepoty. Obrazuje zezwierzęcenie stosunków międzyludzkich, także erotycznych. Ale pokazuje również odwagę i ludzkie gesty, jak np. pomaganie sobie.
Trochę innego rodzaju utworem są Medaliony Nałkowskiej, napisane jako relacja ze śledztwa prowadzonego przez Główną Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich, której Nałkowska była pracownikiem. Jest to zbiór opowiadań świadków i ofiar hitlerowców. Każde opowiadanie to inna historia, ale wszystkie łączy cierpienie ofiar, odebranie im praw człowieka i wyjałowienie uczuć obserwatorów (w czasie wojny ważną rolę odgrywał też lęk). Bo świadkowie opowiadają bez emocji, jak np. asystent niemieckiego profesora Spannera, który w swoim laboratorium przerabiał ludzi na mydło. Autorka powstrzymuje się od komentarzy. Fakty mają mówić same za siebie.
Jedni twórcy skupiali się na ukazywaniu nagiej prawdy, pozostawiając komentarze czytelnikom. Inni, pragnęli w swoich dziełach wykrzyczeć ból i nienawiść do zła. Chcieli, żeby każdy usłyszał ich głos. Wszyscy jednak dołączali swoją cegiełkę do budowania prawdy o totalitaryzmie, wojnie, wynaturzeniu człowieka żądnego władzy. Każdy system nastawiony na dyskryminację innych, na szukanie winnych w obcych jest zły. Hitleryzm potrzebował "przestrzeni" dla "wyższej rasy", komunizm - wyzwolenia z "niewłaściwych" burżuazyjnych poglądów. Oba nastawione były na odebranie praw tym, którzy się z nimi nie zgadzali lub nie pasowali do wytyczonego sztucznie wzorca.
Henryk Grynberg napisał kiedyś: "ludzie żydom zgotowali ten los", które są parafrazą motta Nałkowskiej z Medalionów. Nie zgadzam się z nimi, choć są niewątpliwie prawdziwe, gdyż zawężają prawdę. Nie tylko bowiem Żydzi ucierpieli, i nie tylko oni ginęli. Eksterminacja była planem długofalowym, Żydzi mieli być pierwsi. Nie wolno nam o tym zapominać.
Wielu ludzi, szczególnie z państw, których nie dotknęło bezpośrednio widmo zagłady ma wątpliwości, czy to wszystko zdarzyło się naprawdę. Czy rzeczywiście można było mordować na tak olbrzymią skalę i nikt nie reagował. Jak to się stało, że degeneraci przejęli władzę, a masa ślepo wykonywała ich rozkazy. Prawda jest jednak okrutna, poświadczona licznymi świadectwami tych, którzy przeżyli. Półki z literaturą o tematyce wojennej aż uginają się od ciężaru. Każda z książek zawiera czyjąś historię. Nie można chyba tak wielu ludzi posądzić o kłamstwo, o zmyślanie. Czemu miałoby to służyć? Tym bardziej, że wspomnienia te, pomimo drobnych indywidualnych różnic wykazują się jedną cechą wspólną- pokazują co może stać się z człowiekiem skazanym na zagładę przez innego człowieka, co dzieje się z psychiką zarówno ciemiężyciela, jak i ciemiężonego i przede wszystkim, jak bardzo wojna i pragnienie władzy są złe. Dlatego uważam, że dobrze się stało, iż tak wielu odważyło się sięgnąć do koszmarnych wspomnień i przekazać je nam, ludziom, którzy powinni zrobić wszystko, żeby sytuacja sprzed kilkudziesięciu zaledwie lat się nie powtórzyła.
KONSPEKT
Temat: Różne sposoby opowiadania o doświadczeniach wojennych. Analizując zagadnienia, wykorzystaj np. prozę G.Herlinga-Grudzińskiego, T.Borowskiego, W. Szpilmana.
WSTĘP
Ogólny zarys rzeczywistości wojennej. Ukazanie szerokości problemu. Umiejscowienie w czasie.
ROZWINIĘCIE
Tematyka wojenna w twórczości literackiej. Autorzy a wojna. Postawy, utwory, dzieje twórców. Literatura jako świadectwo.
- Początek II wojny światowej w polskiej literaturze: Konstanty Ildefons Gałczyński Pieśń o żołnierzach z Westerplatte, Antoni Słonimski Alarm.
- Realia obozowe: Tadeusz Borowski Pożegnanie z Marią, Gustaw Herling-Grudziński Inny świat.
- Powojenne spojrzenie: Zofia Nałkowska Medaliony.
PODSUMOWANIE
Moralność i zasady człowieka mogą ulegać przemianom w zależności od zewnętrznych warunków - np. obozowe reguły. Znaczenie instynktu samozachowawczego. Człowieczeństwo przeciw zezwierzęceniu.
Bibliografia podmiotu:
1. Gałczyński Konstatny Ildefons "Pieśń o żołnierzach z Westerplatte"; Warszawa 1972
2. Słonimski Antoni "Alarm"; Warszawa 1970
3. Borowski Tadeusz, opowiadania z tomiku "Pożegnanie z Marią"; Warszawa 1997
4. Grudziński Gustaw Herling "Inny Świat"; Warszawa 1996
6. Naukowska Zofia "Medaliony"; Warszawa 1982
Bibliografia przedmiotu:
1. Encyklopedia szkolna, język polski liceum; wyd. Zielona Sowa, Kraków 2003
2. Maruszewski Ryszard "Literatura polska 1939-1991"
MATERIAŁY POMOCNICZE
Tematy wojenne poruszane w literaturze
- Kampania Wrześniowa
- codzienność okupacyjna
- rzeczywistość hitlerowskich obozów koncentracyjnych i obozów pracy
- rzeczywistość sowieckich łagrów
- martyrologia żydów
- obraz życia codziennego w getcie
- opisy walk Polaków na frontach
- obraz hitlerowskiej III Rzeszy
- przeżycia więźniów
- doświadczenia żołnierzy
- powstanie warszawskie
- wpływy okrucieństwa wojny na psychikę ludzką
|
ARGUMENTY
| |
|
Tadeusz Borowski Pożegnanie z Marią
|
|
|
Konstanty Ildefons Gałczyński Pieśń o żołnierzach z Westerplatte
|
|
|
Gustaw Herling Grudziński Inny Świat
|
|
|
Henryk Grynberg Żydowska wojna
|
|
|
Zofia Nałkowska Medaliony
|
|
|
Antoni Słonimski Alarm
| |
