- Nazwy epok i ich znaczenie
Oświecenie - nazwa epoki jest określeniem wieku rozumu, wieku filozofów, wieku światła. Termin te powstał w Niemczech, ale najszybciej przyjął się w Anglii i we Francji.
główne hasło - cogito ergo sum (Kartezjusz) - myślę, więc jestem; twórcy i naukowcy pokładali wielką wiarę w możliwościach rozumowego poznania i definiowania świata.
Romantyzm - nazwa wywodzi się od francuskiego słowa romantisme - niezwykły lub tez wywodzi się od słowa romance, które oznacza romański, rzymski. Już w średniowieczu stosowano tę nazwę do określenia grup etnicznych zamieszkujących prowincje rzymskie, zaś "romancami" nazywano ich twórczość - niezwykłe legendy, podania i baśnie. Kultura ta wywołała wielkie zainteresowanie wśród młodych twórców na początku wieku XIX, dlatego też w krótkim czasie zaczęto nazywać ich romantykami, zaś całą formację obwołano mianem romantyzmu.
- przymiotnika "romantyczny" używano dla określenia rzeczy nietypowych, niemal nierzeczywistych, których wyjaśnienie często wykracza poza tłumaczenie rozumowe.
2. Sztuka
Oświecenie
- doświadczenie winno odbywać się wzdłuż jasno określonej i ściśle zaplanowanej drogi, w czasie której nie ma miejsca na nieprzewidziane sytuacje
- dla artystów najważniejszą rolę odgrywają wzory, które stanowią podstawę własnej działalności; wszelkie realizacje musiały zawierać wyraźne nawiązanie do uznanego kanonu piękna
- architektura wyraźnie nawiązująca do stylizacji antycznych - w starożytności narodziło się klasyczne piękno budowli ukryte w harmonii jej kształtów; częste wykorzystanie form otwartych wewnątrz budynków (patio, krużganki, kolumnady)
- wzorem dla rzeźbiarzy była oczywiście epoka starożytna, stąd też pragnienie osiągania efektów współmiernych z tymi, które pozostawili po sobie rzeźbiarze antyczni; częste wykorzystanie motywów mitologicznych w zdobieniach fasad budynków oraz ogrodów
- w malarstwie niezwykle ważną rolę odgrywała perfekcja formy oraz profesjonalizm warsztatu malarskiego
- zadaniem sztuki było wznieść się ponad naturę, z której czerpała dobre wzory
- bardzo ważny gust, często nazywany "dobrym smakiem" - próba osiągania uniwersalnej harmonii
Romantyzm
- ideałem podążania za pięknem jest kręta ścieżka, od której odchodzi mnóstwo niezwykle pociągających odnóg, które warto zbadać, by uzyskać pełniejszy obraz badanego terenu, droga staje się celem samym w sobie
- kluczową rolę odgrywa natchnienie, którego można poszukiwać wszędzie, bowiem we wszystkim tkwi element niemożliwy do określenia, zatem na wskroś romantyczny.
- niepokój staje się podstawowym odczuciem towarzyszącym aktom twórczym, ponieważ twórca nie jest w stanie przewidzieć, co przyniesie kolejna chwila artystycznego uniesienia
- poszukiwanie wszystkiego, co w linii prostej związane jest niesprawdzalnym rozumowo faktem istnienia; najważniejszy wydaje się pierwiastek szaleństwa, nieokreśloności względem rzeczywistości, mistycznej tajemniczości
- wielkie zainteresowanie okultyzmem, możliwościami nawiązywania kontaktu ze zmarłymi, chiromancją, spirytualizmem oraz kulturą orientalną
- w sztukach plastycznych występuje nastrojowość, zainteresowanie przyrodą, dynamika kompozycji, bogactwo kolorytu, efektów świetlnych, silna ekspresja, efekty grozy
- natura zawsze stanowi idealny wzorzec, dlatego sztuka nie powinna poszukiwać form niesprawdzalnych w naturze' natura natchnieniem oraz wzorem
- indywidualizm, czyli zadaniem każdego jest odnaleźć w sobie pierwiastek romantyczny, który będzie wyróżniał go spośród innych
3. Metody poznawania świata
Oświecenie
* racjonalizm - postawa eksponująca rolę rozumu w dochodzeniu do prawdy i wiedzy. Przesądy, zabobony oraz ludowe wierzenia należy odrzucić jako nieuzasadnione w jakikolwiek sposób. W życiu codziennym liczy się przede wszystkim wiedza. Podstawą programową jest stwierdzenie cogito ergo sum - myślę, więc jestem.
wyznawcy: Spinoza, Newton, Kartezjusz
- rozumowe podejście do świata jest gwarantem osiągnięcia prawdy
* empiryzm - pogląd, według którego doświadczenie (empiria) to jedyny sposób poznania świata. Nic, co nie jest sprawdzalne eksperymentalnie, nie jest prawdą.
prekursorem i twórcą był Francis Bacon
- najważniejszym zadaniem naukowca jest dojście do prawdy, które może nastąpić wyłącznie na drodze sprawdzania wszystkiego za pomocą indywidualnego przeżycia, doznania czy doświadczenia
* sensualizm - to pogląd, według którego źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe (na przykład: smak, wzrok czy dotyk) - one bowiem są odbiciem rzeczywistości.
wyznawca - John Locke, autor twierdzenia o czystej kracie (łac.: tabula rasa), czyli przekonania, że człowiek rodzi się dobry i dopiero w trakcie życia, zatem także i rozwoju, kształtuje swój rozum, charakter i postawę względem świata. Każde doświadczenie wpływa na zmianę naszego światopoglądu, bez względu czy sobie ją uświadamiamy czy też pozostaje ona niezauważalna przez nasz umysł i zmysły.
- świat może poznawać każdy, kto chce dowiedzieć się czegoś nowego na jego temat
Romantyzm
- komunikacja pomiędzy ludźmi a wszechobecnym duchem świata odbywa się w przestrzeni predefiniowalnej, która rozgrywa się w przestrzeni intuicji, uczuć i wiary w istnienie "czegoś obok mistycznego nas"
- poznanie świata odbywać ma się nie za pomocą zmysłów, ale za pomocą intuicyjnego oglądu świata - okiem i uchem duszy
- romantycy przekonani są, że rozum i zmysły nie są w stanie wyjaśnić obecności oraz samej istoty tajemnicy wnętrza wszechrzeczy. Duchowe życie człowieka jest zamknięte przed rozumowym poznaniem, dlatego nie warto nawet tracić czasu na próby dojścia do prawdy w ten sposób. Prawdziwe życie rozgrywa się poza ludzkimi oczami, chyba że rozpoznajemy świat oczami duszy
- irracjonalizm - to wiara w pozarozumowe metody poznania świata, w możliwość poznania prawdy za pomocą uczuć, wiary i wizji; odrzucenie wszelkich rozumowych metod oglądu i definiowania rzeczywistości
- ludowość - zainteresowanie twórczością oraz kulturą ludu; moralność i obyczajowość może być źródłem natchnienia dla twórców, ponieważ nie skażona jest ona obecnością pierwiastka rozumowego czy wyrafinowania przez świadome doświadczenie
4. Typ bohatera
Oświecenie
- człowiek oświecony, obecny przez cały czas w życiu publicznym, świadomy bolączek trapiących społeczeństwo, w którym dorastał i w którym obecnie żyje, przez cały czas stara się oddziaływać na nie pozytywnie ukazując niedoskonałości; świadomy potrzeb gruntownych reform
- doświadczenie jest wartością zbiorową, dlatego każdy z nas powinien uczyć się na błędach tak własnych, jak i wszystkich, których mogliśmy w życiu spotkać i wysłuchać
- niezwykle ważne staje się ponownie pojęcie patriotyzmu, który wpajać ma dzieciom ojciec, zaś zadaniem obojga rodziców jest wychować dzieci według tradycyjnych wzorów kulturalnych z uwzględnieniem niedoskonałości oraz konieczności postępu
- funkcjonuje pojęcie bohatera negatywnego, którego utożsamia się z Sarmatą, warchołem, pijakiem i zwolennikiem stagnacji kulturalno - obyczajowej
- rysowane portrety postaci są łatwo rozpoznawalne, bowiem noszą jasne i prosto zdefiniowane cechy
Romantyzm
- bohater, który pochodzi z nikąd, bowiem nikt nie zna jego pochodzenia, czasem także prawdziwej tożsamości; tajemnicza, zamknięta w sobie jednostka, której życie wewnętrzne toczy się w innym wymiarze
- ważną cechą jest indywidualizm, który często prowadził do powstania otwartego konfliktu ze światem
- wnętrze człowieka jest polem jego zmagania z własną opresyjna osobowością
- romantyczna miłość oznaczająca zawsze miłość tragiczną
- wyraźnie krytykuje ludzi posługujących się kategoriami rozumowymi w poznaniu świata
- dzieci, chorzy umysłowo, mistycy są równorzędnymi partnerami do dyskusji, bowiem obecny jest w nich pierwiastek niesamowitości
5. Wpływ sytuacji politycznej państwa na cele literatury
Oświecenie
- kraj wewnętrznie podzielony w wyniku zdradzieckiej polityki kolejnych królów elekcyjnych oraz polityki magnaterii kierującej się zasadą prywaty
- szlachta zbytnio zabiega o zachowanie własnych przywilejów oraz ciągłe wzmacnianie swojej pozycji, nie bierze pod uwagę dobra narodowego
- zgłaszane postulaty odmienienia opresyjnej sytuacji zawierają się następujących płaszczyznach:
* uwolnienie sejmu od wpływów politycznych mocarstw ościennych
* zniesienie zasady liberum veto
* gruntowna reforma systemu szkolnictwa
* wszechstronna edukacja społeczno - obyczajowa społeczeństwa
Romantyzm
- podstawowym problemem, z którym zmagają się politycy jest nieobecność Polski na mapach świata
- literatura i literaci przyjmują jedyną słuszną koncepcję zmiany tej sytuacji poprzez podjęcie działań, bowiem niczego nie osiągnie się w wyniku "czczego gadania"
- mesjanizm - to pogląd przypisujący jednostce, pewnej zbiorowości lub narodowi szczególnego posłannictwa wobec ludzkości rozumianej ogólnie; przyjęcie na siebie ciężaru odpowiedzialności za historię
6. Preferowane gatunki, porównanie dramatów
Oświecenie
- najważniejszą rolą literatury jest wychowanie społeczeństwa oraz ciągłe reagowanie na aktualne wydarzenia polityczne, dlatego kluczowymi gatunkami są: bajka, satyra społeczno - obyczajowa, satyra oraz komedia polityczna
- powiastka filozoficzna zapewnić miała rozrywkę intelektualną rozrywkę oraz diagnozę współczesnego świata
- chętne i częste wykorzystanie lub wyraźne nawiązanie do gatunków ukształtowanych w starożytności
Romantyzm
- zadaniem literatury jest zaskakiwać, dlatego kształt utworów uzależniony był każdorazowo od chwilowego stanu emocjonalnego autora
- częste wykorzystanie gatunków pozwalających na stworzenie rozbudowanej siatki symbolicznej
7. Bóg
Oświecenie
- ateizm - idea Boga powstała jako potrzeba uzależnienia pewnych zjawisk od jakiejś instancji wyższej, dlatego właśnie jest on efektem wewnętrznego lęku przed prawami natury; zgodnie z teoriami poznania, Boga być nie może, ponieważ nie istnieje żaden sposób przedstawienia jego wyobrażenia, który mógłby być sprawdzalny w jakikolwiek uznawany sposób
- deizm - Bóg jest stwórcą świata, reguł jego funkcjonowania, jednak nie zadaje sobie wysiłku, by reagować na zachodzące w nim przemiany, tym samym nie warto poświęcać uwagi idei, która nie poświęca uwagi nam samym
Romantyzm
- Bóg był obecny w literaturze i kulturze jako jednostka najwyższa, mająca dowolne możliwości sprawcze stosunku do ludzi i świata
- człowiek - jednostka wybitna rzuca Bogu wyzwanie, staje z nim w jednym rzędzie ogłaszając ich równymi
