Humanizm - to najpełniejsza postawa tłumacząca świat i człowieka. Nazwa renesansowego kierunku pochodzi od łacińskiego słowa "humanitas" - człowieczeństwo. Zrodził się on w XIV-wiecznych Włoszech. Początkowo chciał odrodzić znajomość kultury antycznej, z czasem stał się głównym elementem epokowego światopoglądu.

Odrodzeniowy antropocentryzm znalazł swoje potwierdzenie, a jednocześnie wytłumaczenie właśnie w humanizmie. Człowiek stawał się najważniejszym elementem świata, nie ze względu na swoją pychę, maksymalne roszczenia, ale dzięki swojej godności, harmonijności, zdolności, afirmacji życia. Pomagała w tym szczegółowa znajomość filozofii i literatury starożytnej.

Humanistyczny antropocentryzm nie był jednak przeciwny teocentryzmowi minionej epoki. Renesansowy humanista nie odrzucał Boga, pojmował go jako doskonałego artystę, afirmował życie. Antropocentryzm nie jest wiec negacją teocentryzmu, lecz innym spojrzeniem na świat - spojrzeniem z perspektywy ludzkiej godności. Humaniści w swoim irenizmie głosili tolerancję wyznaniową, pokojowe współistnienie, zgodę.

Hasłem humanizmu stała się maksyma Terencjusza: "Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce." Charakter prądu wyrażają również słowa Protagorasa "Człowiek jest miarą wszechrzeczy".

W literaturze polskiej humanizm reprezentuje przede wszystkim Jan Kochanowski z Czarnolasu. Poeta, obywatel, wykształcony erudyta. Już samym swoim życiem potwierdzał prawdę humanizmu. Wyznawał starożytny stoicyzm z jego naczelną zasadą "złotego środka", epikureizm, cieszył się życiem..

W swojej pieśni "Czego chcesz od nas, Panie" zawarł najpełniejszy obraz wyznawanego humanizmu.

Racjonalizm - jako kierunek filozoficzny uznaje rozum za jedyną metodę poznania. Człowiek może poznać prawdę o sobie i świecie dzięki nauce, systematycznym badaniom, rozumowym metodom. Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa "ratio", tzn. rozum, osąd, metoda. Filozofię tę wyznawali już starożytni eleaci, ale to dopiero XVIII-wieczny filozof Kartezjusz, autor "Rozprawy o metodzie" rozpowszechnił jej założenia. Racjonalizm stał się podstawowym elementem oświeceniowego światopoglądu. Kartezjańskie "Cogito ergo sum" to kwintesencja jednej z najsłynniejszych postaw filozoficznych.

Rozum - jako jedyny sposób dochodzenia prawdy, intuicja, instynkt, uczucia - zostają zupełnie odrzucone lub traktowane są jako niewiele znaczące elementy ludzkiego życia.

Racjonalizm - to przeciwieństwo irracjonalizmu, to kierunek ograniczony w stosunku do renesansowego humanizmu. W polskiej literaturze oświeceniowej racjonalizm wyznawali reformatorzy i badacze Stanisław Staszic i Hugo Kołłątaj. Jednak ich naukowe tłumaczenie rzeczywistości dalekie było ateizmowi. W bajce pod znamiennym tytułem "Filozof" polemizuje Krasicki z ze skrajnym racjonalizmem, prowadzącym do deizmu i postaw ateistycznych:

"Zaufany filozof w zdaniach przedsięwziętych

Nie wierzył w Pana Boga, śmiał się z wszytkich świętych.

Przyszła słabość, aż mędrzec, co firmament mierzył,

Nie tylko w Pana Boga - i w upiry wierzył"

Racjonalizm pozwalał wiec rzeczowo oceniać, analizować sytuację, lecz jednocześnie zagrażał ateizmem. W romantyzmie racjonalizm wyrażał się wiarą w możliwość ludzkiego rozumu, ale zupełnie godził naukę z wiarą.

Irracjonalizm - to przeciwstawna racjonalizmowi i empiryzmowi postawa filozoficzna, w której negowane jest rozumowe poznanie świata i człowieka. Według irracjonalistów nie można obiektywnie poznać świata, jedyną szansą zrozumienia rzeczywistości są pozarozumowe: intuicja (np. w poglądach Bergsona), wiara (mistycy chrześcijańscy), instynkt, uczucia. Takie rozumienie ludzkiego poznania łączyło irracjonalizm głównie z romantyzmem i modernizmem, chociaż jego elementy są obecne w światopoglądzie każdej epoki. Jako kierunek filozoficzny powstał w wieku XVIII, a największą popularnością cieszył się u schyłku XIX wieku.

Nazwa pochodzi od łacińskiego wyrazu "irrationalis", tzn. nierozumny. Podstawową cechą kierunku jest więc idealizm poznawczy, odrzucenie naukowego obiektywnego poznania, wartość intuicji i instynktu.

Elementy irracjonalizmu występują np. w "Balladach i romansach" Adama Mickiewicza, których przesłanie zamyka się w słowach z "Romantyczności":

"Czucie i wiara silniej mówi do mnie

Niż mędrca szkiełko i oko".

Bohaterka ballady Karusia, prosta dziewczyna wciąż widzi i rozmawia z ukochanym Jasieńkiem. Chłopak nie żyje, dziewczyna mimo to odczuwa jego obecność. Mędrzec za pomocą "szkiełka i oka" podważa jej racjonalizm. Ale to po jej stronie staje poeta:

"I ja to słyszę, i ja tak wierzę,

Płaczę i mówię pacierze".

Intuicja, ludowa wiara w obecność zmarłych, ich wpływ na nasze życie, a przede wszystkim wielka miłość dziewczyny - to źródła jej widzenia, a jednocześnie to elementy irracjonalnego poznania.

Irracjonalną postawę przyjmuje również tytułowy bohater dramatu Juliusza Słowackiego Kordian tuż przed sypialnią cara, opanowują go wówczas Imaginacja i Strach. Irracjonalizm wykorzystuje również romantyczny poeta w "Balladynie", późnych dramatach mistycznych.