Udział Polski w tworzeniu kultury europejskiej jest niezaprzeczalny. Każdy kraj Europy ma prawo do ukazywania swojej kultury oraz historii. Polska również powinna się w to zaangażować, tym bardziej teraz, gdy została członkiem Unii Europejskiej. Wraz z innymi państwami może wpływać na losy kontynentu oraz świata, ale także może kształtować europejską i światową kulturę. Ogromną rolę w promowaniu polskiej kultury na światowej arenie odegrać może literatura. Wiele polskich dzieł powinno znaleźć się w kanonie europejskich lektur, jednak przy wyborze warto być ostrożnym. Niektórych utworów, szczególnie tych oddających specyfikę polskości, nie zrozumie Anglik, Francuz czy Niemiec. W literaturze polskiej istnieją dzieła, które mogą urazić Rosjan, także Niemców. Dlatego wybór dzieł, które można polecić innym narodom musi być przemyślany. Na liście europejskich lektur warto umieścić nie tylko współczesne utwory, ale również te należące do epok przeszłych, gdyż "każde pokolenie szuka nowych wzruszeń w dziełach starych mistrzów" (A. France).
Według mnie utworem godnym polecenia Europejczykom jest "Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza, nasza narodowa epopeja. Poemat powstał w trudnym dla Mickiewicza momencie, gdy był na emigracji i odczuwał wielką tęsknotę za ojczyzną, krajem lat dziecinnych. Pierwsze strofy rozpoczynające się od słów:
"Litwo! ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie!
Ile cię trzeba cenić ten tylko się dowie,
Kto cię stracił..."
są świadectwem niebywałego uczucia do własnego kraju. Uczucie tęsknoty trapiące poetę zaciążyło nad treścią poematu. Mickiewicz przedstawił panoramę stanu szlacheckiego, ale odmalował ją z wielką miłością, rozrzewnieniem i sentymentem. Celem poety było uchwycenie i utrwalenie charakterystycznych cech szlachty, dlatego każda z postaci obdarzona została indywidualnością, właściwą tylko sobie cechą osobowości. Dzięki temu bardzo szybko zapadają nam w pamięć. Kto dziś nie pamięta, że Hrabia Horeszko stylizował się na Anglika, nosząc biały, elegancki surdut i dżokejki? Znane jest powiedzenie, po którym można poznać było Gerwazego: "mopanku". Niezapomniane wrażenie robi na nas piękna i niezależna Telimena, łowczyni męskich serc, mimo swoich lat wciąż pragnąc zachwycać swą urodą. Kogo nie wzrusza opis gry na cymbałkach przez Jankiela, który słynął ze swojej gry? Każdy wie, że ulubioną czynnością Podkomorzego było zażywanie tabakiery. Liczną galerię postaci zamknąć może Maciek Dobrzyński zwany Kurkiem na kościele, postać odznaczająca się rozwagą i rozsądkiem, a ponadto patriota walczący o wolność kraju, czym wsławił swoją "rózgę". Tworząc tak barwną i liczną galerię bohaterów poeta wykazał się dobrą znajomością ludzkiej psychiki.
Lektura "Pana Tadeusza" stwarza cudzoziemcom możliwość poznania polskich obyczajów. Już z poematu można dowiedzieć się, że Polacy słyną z gościnności, o czym świadczy liczne towarzystwo zebrane w Soplicowie. Sędzia należycie wypełniał obowiązki gospodarza, zapewniając smaczne, a przede wszystkim tradycyjnie polskie jedzenie. Mickiewicz ukazał wiele obyczajów związanych z życiem towarzyskim: porządek zasiadania do stołu (według wieku i godności), zasady zachowania przy stole (mężczyzna służył kobiecie). Poznajemy również typowe dla stanu szlacheckiego rozrywki, takie jak grzybobranie czy polowanie. Wszystko odbywało się w atmosferze braterstwa i wspólnoty rodzinnej. Nad wszystkim czuwał sędzia.
Nowością i zaskoczeniem dla cudzoziemców będzie ukazanie przez Mickiewicza rytuału przygotowywania potraw. Opisy przygotowywania kawy, do zaparzenia której potrzebna była specjalna osoba - kawiarka, opis przygotowywania bigosu, narodowej potrawy Polaków urastają do rangi samodzielnych scen, wiele mówiących o zamiłowaniu Polaków do sporządzania pokarmów.
W "Panu Tadeuszu" odnaleźć można wątki historyczne. Wskazuje na to sam termin epopeja, czyli utwór przedstawiający losy narodu w przełomowym dla niego momencie historycznym. Sytuacja Polski w latach, w których toczy się akcja poematu, jest dla każdego oczywista - Polska jest pod zaborami, nie istnieje na mapie geograficznej, ale obecna jest na mapie politycznej. Polacy to waleczny naród, dlatego nieustannie dążą do odzyskania niepodległości. W poemacie zaangażowani są w przygotowanie ogólnopolskiego powstania na Litwie, którego wybuch obliczony był na moment wkroczenia wojsk napoleońskich do kraju. Ale nie to wydarzenie świadczy o przełomie, jego sygnałem jest przymiotnik "ostatni", bo w końcu to był ostatni zajazd na Litwie, ostatni polonez, ostatni z rodu Horeszków oraz ostatni obraz Polski pańszczyźnianej. Zniesienie pańszczyzny przez Tadeusza Soplicę podczas jego wesela z Zosią zakończyło z pewnością pewną epokę w dziejach narodu, dlatego zatytułowanie poematu imieniem Tadeusza, choć w rzeczywistości nie był on postacią pierwszoplanową, miało wskazywać na doniosłe znaczenie jego decyzji i pozytywne skutki dla społeczeństwa polskiego.
"Pana Tadeusza" wart polecić z uwagi na niebywałej urody język, jakim został napisany. Można zachwycać się pięknem 13 - zgłoskowca, który dowodził kunsztu poetyckiego Mickiewicza. Ciekawym chwytem poetyckim jest również wyrażanie uczuć bohaterów za pomocą zjawisk przyrody, łączenie człowieka i natury. Obraz przyrody odzwierciedla stan psychiczny bohaterów w scenie burzy ujawnił poeta gwałtowność ludzkich emocji.
"Pan Tadeusz" jest dla Polaków tym, czym dla Greków jest "Iliada" Homera, która stanowi jeden z fundamentów kultury europejskiej. Uważam, że właśnie z tego samego powodu warto polecić poemat Mickiewicza Europejczykom.
Kolejnym dziełem, które zasługuje na umieszczenie w europejskim kanonie lektur, jest arcydzieło prozy polskie - "Lalka" Bolesława Prusa. Jest to utwór wielowątkowy, prezentujący panoramę społeczeństwa polskiego w XIX w.
Po "Lalkę" warto sięgną chociażby ze względu na genialną kreację bohatera powieści Stanisława Wokulskiego. Trudno jednoznacznie określić czy był on romantykiem czy pozytywistą. W młodości żył ideałami. Choć pochodził z ubogiej rodziny mieszczańskiej, uparcie dążył do wykształcenia. Wcześnie zaczął pracować, by zdobyć środki na naukę. Wokulski pochłonięty był ideą odkrycia wynalazku, który ułatwiłby życie ludzkości. Bohater brał również udział w konspiracji przygotowującej powstanie styczniowe, za co został zesłany na Syberię. Z zesłania powrócił odmieniony: dla zabezpieczenia finansowej przyszłości ożenił się ze starą Minclową, właścicielką sklepu. To był pierwszy krok w świat interesów i wielkich pieniędzy. Wokulski szybko dorobił się fortuny, ale ciężko na to zapracował. Nie był rozrzutny, wręcz przeciwnie, robił z pieniędzy użytek, rozdając je ubogim, pomagając im znieść życie w nędzy. Pomoc Wokulskiego otrzymała Marianna, którą bohater uratował od prostytucji. Wokulski miał wrażliwe serce, dowiodła tego pomoc pani Stawskiej oraz furmanowi Wysockiemu.
"Lalka" jest też powieścią o wielkiej miłości głównego bohatera do ubożejącej arystokratki Izabeli Łęckiej. Wokulski żył złudzeniami, że uda mu się zdobyć serce Izabeli, miłość odebrała mu rozsądek. Izabela nie dopuszczała możliwości małżeństwa z człowiekiem niższego stanu. Miłość Wokulskiego była tragicznym i niespełnionym uczuciem. Bohater przeżył rozczarowanie charakterem, osobowością oraz postępowaniem Łęckiej. Rozumiał w końcu, że Izabela nigdy nie odwzajemni jego uczucia. Ujrzał po prostu zimną i wyrachowaną kobietę, niezdolną do uczuć wyższych. To odkrycie stało się przyczyną tragicznej decyzji Wokulskiego. Bohater zniknął z kart powieści oraz z oczu czytelnika. Intrygujące zakończenie powieści zachęca do dziś czytelników do spekulacji na temat dalszych losów Wokulskiego.
"Lalka" składała się z "wielkich pytań epoki", znalazły się w niej wątki filozoficzne, polityczne, psychologiczne, historyczne. Prus poruszył w swojej powieści wiele istotnych spraw, które głosili pozytywiści, a które nadal są aktualne. Kwestia pomagania biednym powinna być obowiązkiem każdego, kto ma możliwość niesienia pomocy. Nie należy zapominać o mniejszościach narodowych żyjących w Polsce, kwestia "asymilacji Żydów" jest nadal ważna.
Lektura powieści Prusa dostarcza wiedzy na temat życia społeczeństwa w XIX w., jest to bardzo dobre studium społeczeństwa, ukazane są wszystkie warstwy społeczne: arystokracja (Izabela i Tomasz Łęccy), mieszczaństwo (Ignacy Rzecki, Stanisław Wokulski), biedota (Marianna, Wysocki), Żydzi. Podziw może budzić również wielka zdolność Prusa oddawania specyfiki ludzkiej psychiki, zdolność ukazania skomplikowanych uczuć rządzących człowiekiem.
Myślę, że wielu ciekawych wrażeń dostarczyć może czytelnikom lektura "Trylogii" Henryka Sienkiewicza, na którą składają się następujące powieści: "Pan Wołodyjowski", Potop", Ogniem i mieczem". W powieściach tych ujęta została historia Polski, opowiedziane zostały najbardziej bohaterskie dzieje. Każdy czytelnik może więc poznać fragment dziejów narodu polskiego opowiedziany w przystępny i interesujący sposób. Ponadto brawurowe przygody Kmicica, Wołodyjowskiego, Zagłoby, Skrzetuskiego, namiętne miłości Oleńki i Kmicica, Heleny i Jana, Baśki i Michała decydując zarazem o dynamizmie utworów, są ciekawym tłem dla rozgrywających się wydarzeń historycznych.
"Trylogia" wprowadza postacie historyczne takie jak: król Jan Kazimierz, Jan III Sobieski, książę Jeremi Wiśniowiecki, Bohdan Chmielnicki, a także fikcyjne: Jan Skrzetuski, Bohun, Helena Kurecwiczówna. Bohaterowie powieści są wyraziści i dynamiczni, nie można pozostawać wobec nich obojętnymi, budzą strach i niesmak, jak w przypadku Bohuna - pułkownika kozackiego, odznaczającego się gwałtownością oraz niepohamowanym okrucieństwem. Łagodny uśmiech wzbudza Onufry Zagłoba, który ma słabość do wina oraz skłonność do opowiadania barwnych historii, których był uczestnikiem. Podziwu godny jest waleczny i cnotliwy Michał Wołodyjowski całym sercem miłujący Basię, gotowy poświęcić życie dla obrony kraju.
Wzruszające są miłosne perypetie głównych bohaterów powieści. Jest to zawsze miłość z przeszkodami, urozmaicona przygodami. Uczucie Heleny Kurcewoiczówny i Jana Skrzetuskiego z "Ogniem i mieczem" wybuchło nagle i było odwzajemnione. Skrzetuski miał rywala w osobie Bohuna, którym Helena pogardzała. Rozkochany Bohun starał się siłą zdobyć piękną dziewczynę, posunął się nawet do porwania jej i pozostawienia pod opieką czarownicy Horpyny. Nikt nie stanął w obronie Heleny, ponieważ Skrzetuski otrzymał misję polityczny, był zajęty ratowaniem kraju jak na rycerza przystało. Dziewczynę uratowali z rąk kozackich Zagłoba z Wołodyjowskim przebrani za kozaków. Dzięki nim perypetie zakochanych skończyły się szczęśliwie, mogli pobrać się i żyć dla dobra ojczyzny. Podobnie rzecz się miała z pozostałymi parami Oleńką Billewiczówną i Andrzejem Kmicicem, Baśką Jeziorkowską i Michałem Wołodyjowskim.
"Trylogia" Sienkiewicza ukazuje społeczeństwo szlacheckie, opowiada o jego zajęciach, rozrywkach. Mężczyźni należący do stanu szlacheckiego zajmowali się polityką, brali udział w sejmach zbierających się w Warszawie, na których radzili o państwie, przyszłych wojnach. Obowiązkiem ich było przede wszystkim służenie królowi i ojczyźnie, bez wahania wyruszali na wojnę, by zwyciężyć przeciwnika i zdobyć sławę. Kobiety były czczone przez mężczyzn, uważane za istoty anielskie, stworzone do bycia żonami i matkami. Młode dziewczyny miały opiekunki, stateczne matrony jak na przykład Basia i Krzysia z "Pana Wołodyjowskiego", które były podopiecznymi pani Makowieckiej. Kobiety zajmowały się tkaniem, wyszywaniem, grą na instrumentach. Każda z nich miała zostać dobrą i posłuszną żoną.
Charakterystyczną cechą dla szlachty była również religijność wyrażająca się w gotowości do obrony wiary chrześcijańskiej. Szlachta szczególnie czciła Matkę Boską.
Powieści Sienkiewicza miały szczególne znaczenie dla Polaków, gdyż powstały w trudnym historycznie dla narodu polskiego momencie - w czasie zaborów. Ich zadaniem było krzepienie serc, utwierdzanie w świadomości narodowej, a także ukazywanie tradycji bohaterskich tkwiących w Polakach.
" Trylogia" miała przypomnieć najbardziej bohaterskie czyny narodu, stanowi więc do dziś bardzo dobre świadectwo o Polakach, które warto, żeby inni również poznali.
Tworząc kanon lektur europejskich z udziałem polskich dzieł nie można pominąć laureata Literackiej Nagrody Nobla Stanisława Władysława Reymonta i jego powieści pt. "Chłopi". Powieść ta to z pewnością arcydzieło literatury polskiej i światowej. Nagroda Nobla została przyznana za ukazanie wartości uniwersalnych, ogólnoludzkich, ponadczasowych rządzących światem każdego człowieka. "Chłopi" podobnie jak "Pan Tadeusz" są epopeją, dziełem o doniosłym znaczeniu dla polskiej wsi. Reymont to kolejny twórca, który przedstawił panoramę polskiego społeczeństwa chłopskiego, stworzył bogatą galerię postaci, ukazał zróżnicowanie tej warstwy społecznej. Na samym szczycie znajdują się bogaci gospodarze, tacy jak Boryna oraz chłopska "arystokracja" w osobie wójta czy kowala, a także księża. Niższy poziom zajmuje warstwa średnio zamożnych, do której należy Jagna, i ubogich chłopów. Dół drabiny społecznej to wszyscy ci, którzy nic nie posiadają, jak np. parobek Kuba i żebraczka Jagustynka. O wysokiej pozycji wśród chłopów decydowała ilość morgów, wielkość gospodarstwa. Bogactwo uprawniało ich do decydowania o losach całej społeczności, zapewniało określone miejsce w kościele: zamożni mieszkańcy Lipiec zasiadali w pierwszych ławach, blisko ołtarza, co dla biedoty oznaczało, że są bliżej Boga. Chłopi lipieccy szanują Borynę i wójta, kłaniają się im, a lekceważą Kubę i Jagustynkę.
Reymont podporządkował życie gromady lipieckiej dwóm wymiarom czasu: biologicznemu oraz sakralnemu. Rytm życia w Lipcach wyznacza zmienność pór roku. To kolejno po sobie następujące pory roku narzucają porządek prac, określają czynności w gospodarstwie, decydują o czasie praci i czasie odpoczynku. Drugim porządkiem czasowym jest czas religijny. Tutaj życie podporządkowane jest świętom kościelnym, porze adwentu i Wielkiego Postu, świętom lokalnych patronów i związanych z nimi odpustami. Możliwość świętowania łączyła w jedno czas sakralny i życie towarzyskie.
Dla chłopskiej społeczności znamienne jest przywiązanie do uprawianej ziemi. Uprawie roli poświęcali wszystkie siły, całe swoje życie, gdyż ziemia zapewniała im byt. Szczególną miłość do ziemi widać w scenie umierania Boryny, który wychodzi umrzeć na pole, by móc pożegnać się w ostatnich chwilach swojego życia ze swoim polem. Lipieccy chłopi nie potrafią żyć bez pracy, nawet najbiedniejsi, nie posiadający własnej ziemi, najmują się do pomocy w cudzych gospodarstwach w zamian za miejsce do spania czy pożywienie.
Gromada lipiecka mimo wewnętrznego zróżnicowania stanowi zwartą grupę, co uwidacznia się w sporze o serwituty z dworem. Chłopi solidarnie bronią swoich praw.
"Chłopi" stanowić mogą skarbnicę wiedzy na temat obyczajów polskiej wsi. Reymont szczegółowo ukazał życie polskich chłopów, ich rozrywki, zajęcia. Dzięki powieści czytelnik poznaje, jak wyglądał jarmark, targ, odpust, wiejskie wesele, oczepiny, święcenie pól, pogrzeb.
Utwór podejmuje również problematykę moralną poprzez postać pięknej Jagny. Jagna jest symbolem kobiecości, ale zarazem nieokiełznanego popędu płciowego. Bohaterka przyczyniła się do demoralizacji mieszkańców wsi, jej postępowanie było niezgodne z kodeksem moralnym. Ten kodeks obowiązuje każdego człowieka i w tym ujawnia się uniwersalność powieści Reymonta.
W kanonie europejskich lektur powinno znaleźć się więcej polskich dzieł. Uważam, że nie można pominąć w nim poezji, a w szczególności twórczości Noblistów: Wisławy Szymborskiej i Czesława Miłosza. Poezja tych autorów podejmuje tematy bliskie każdemu człowiekowi. Niezależnie od narodowości każdy sięgnie po piękne i mądre wiersze. Uznanie należy się również Stanisławowi Lemowi. Jest to pisarz znany i popularny na całym świecie. Jego popularność wzrastała wraz z rozwojem gatunku, który pisarz uprawia, science - fiction. Ośmielę się nawet stwierdzić, że Lem bardziej znany i czytany jest wśród cudzoziemców niż wśród rodaków.
Myślę, że literatura polska jest bardzo różnorodna. Ta różnorodność objawia się w podejmowaniu wątków i tematów związanych z polskością, z własnym narodem. Pisarze przedstawiają wówczas naszą historię, obyczaje, kulturę, ukazują polskie zalety i wady. Są również dzieła, które dążą do uogólnienia, podejmują tematy bliskie każdemu człowiekowi, np. miłość, cierpienie, śmierć, życie codzienne. Warto polecić każdemu oba rodzaje utworów. Nie ulega wątpliwości, że literatura danego narodu umożliwia poznanie go, bowiem przedstawia ona mentalność, kulturę, obyczaje, historię narodu. Im większa wiedza na temat danego narodu, tym większe szanse na dobrą i trwałą przyjaźń między narodami, a literatura może to umożliwić.
