WSTĘP:
Zgodnie z twierdzeniem E. Dyczka, które brzmi: "Literatura powinna tworzyć światy równoległe, tworzyć rzeczywistość, a nie opisywać". Znany grecki filozof, myśliciel oraz estetyk sztuki, imieniem Arystoteles, twierdził podobnie. Otóż w swym dziele, zatytułowanym "Poetyka", wyznaczył kanony oraz doktryny, na jakich miała opierać i opierała się sztuka na przestrzeni wielu wieków. Swoistym wyznacznikiem odpowiedniego smaku i gustu artysty, powinno być stosowanie się do zasady Mimesis, która oznaczała formę kształtowania dzieła na podobieństwo rzeczywistości, wzorowania się na otaczającym świecie. W czasach współczesnych, bardziej powszechne określenie tego specyficznego fenomenu artystycznego to Dokumentaryzm. Obecnie, najbardziej precyzyjnym objaśnieniem terminu dokumentaryzmu, jest opieranie się (zwłaszcza w literaturze oraz filmie), na dokumentach, odpowiednich materiałach źródłowych oraz na faktach zaczerpniętych z realnego życia. Istotą dokumentaryzmu jest konstruowanie dzieł literackich w oparciu o fakty z pominięciem fikcji literackiej. Zabronione jest dodawanie do tekstu jakiegokolwiek subiektywnego komentarza, kładzie się przede wszystkim nacisk na udokumentowaną i szeroko rozumianą, obiektywną prawdę. Metoda ta stosowana jest głównie w dziennikarskich sposobach ukazywania świata. W ciągu wielu wieków, artyści na całym świecie, byli bezwiednie krępowani przez tego rodzaju formę i jedynie nieliczni, tworząc, potrafili się wyzwolić z pęt realnego świata. Z wyjątkiem paru ówczesnych odmieńców, dopiero XX stulecie przyniosło za sobą roztopy konwenansów dotąd istniejących w dziedzinie sztuki. Otworzył umysły oraz zezwolił na znacznie bardziej swobodny ogląd płaszczyzny, jaką określamy mianem świata.
W okresie XX-lecia międzywojennego, dokonało się mnóstwo zmian w sferze artystycznej, zarówno na gruncie polskim, jak i światowym. Zaczęły działać rozmaite ugrupowania awangardowe oraz futurystyczne, jakich założeniem było zrewolucjonizować, a także odmłodzić literaturę, a drogą do tego miało być odcięcie się całkowite od przyjętych i uniwersalnych kanonów tworzenia.
Artysta kładł nacisk na swą wyobraźnię podczas kreacji świata kształtowanego od podstaw, wykorzystywał wszechobecną fikcję, w celu ukazania odmienności od rzeczywistości. Tą drogą powstała kolejna rozpatrywana w niniejszej pracy, metoda literacka, a więc Kreacjonizm. Dla objaśnienia tegoż terminu, można powiedzieć, iż jest to wspomaganie się w swej twórczości na swej, indywidualnej fantazji, zaś nie na wnioskach płynących z obserwowania życia. Posługuje się wyobraźnią artystycznie ugruntowanej jednostki, która tworzy oddzielną rzeczywistość, gdzie panują jej własne prawa i która jest ukazana w sposób niezwykle twórczy oraz swobodny. Artyści tworzą więc coraz to nowsze przestrzenie, które są zaludnione przez jednostki różniące się od ludzi i kierujące się odrębnymi prawami. Nie są ograniczeni przez logikę, bądź "fizykę Newtona". W sferze literatury kreacyjnej, może zaistnieć wszystko. Próba porównania tego wszystkiego do realnego świata jest bezsensowna. Należy przyjąć zasady, które panują w rzeczywistości wykreowanej przez samego twórcę. Ogólny sprzeciw wobec przyjętych norm w literaturze, zaowocował powstaniem wielu gatunków oraz swego rodzaju anarchizacją dotąd znanego wszystkim bezstronnego rozumienia egzystencji ludzkiej. W XX stuleciu, literatura kreacjonistyczna stanęła na bardzo wysokim poziomie oraz zyskała przy tym wysoko rozwiniętą formę. Obecnie, wśród dzieł antymimetycznych, można wyróżnić: Baśnie, legendy, a także mity, utopie oraz antyutopie, ponadto - science fiction (czyli fantastyka naukowa), oraz fantasy i utwory groteskowe.
ROZWINIĘCIE (Konspekt):
Dokumentaryzm.
"Pamiętniki i diariusze", autorstwa Jana Chryzostoma Paska
- są one najwybitniejszym zabytkiem twórczości pamiętnikarskiej w polskiej literaturze
- można je podzielić na dwie części: w pierwszej jest mowa o wojennych dziejach autora, z kolei w drugiej, Pasek opisuje siebie, jako dobrego gospodarza oraz prawego obywatela
Wartość historyczno - dokumentacyjna "Pamiętników":
- historia w dziele jest efektem doświadczeń twórcy albo relacji świadków przedstawionych wydarzeń.
- przy opisach najważniejszych wydarzeń rangi historycznej, Pasek koncentruje się na swoich przeżyciach, wyolbrzymiając czasem swoją rolę świadka oraz uczestnika określonych zdarzeń.
-dzieło Paska jest wiarygodnym dokumentem charakteryzującym mentalność zwyczajnego szlachcica polskiego, epoki II poł. XVII stulecia.
- utwór skupia cechy gatunkowe właściwe wspomnieniom oraz autobiografii, a także tzw. diariuszowego dokumentaryzmu.
"Medaliony", autorstwa Zofii Nałkowskiej
- Nałkowska napisała utwór w oparciu o badania i poczynione obserwacje w trakcie prac przy Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich, jakiej była członkiem.
- główny temat utworu, stanowi technika mordowania ludzi oraz związane z tym mechanizmy zgładzania ludzi.
-autorka nie pozostawia w "Medalionach" żadnych swoich komentarzy, a tylko konkretne fakty
- odbiorcą wstrząsa naturalistyczny opis bestialstwa faszystów oraz zbrodni, jakich się dopuszczali mordując niewinnych ludzi, również i kobiety z dziećmi.
"Inny świat", autorstwa Gustawa Herlinga - Grudzińskiego
- pisarz zawarł tu swoje przeżycia dotyczące długoletniego pobytu za murami sowieckiego obozu w Jerceie.
- prezentując rozmaite sfery życia w obozie, opisuje okropność łagrów.
- utwór Grudzińskiego, podobnie do "Medalionów" Nałkowskiej to dzieła, w których przedstawione są wydarzenia wręcz niewyobrażalne dla dzisiejszego odbiorcy
- powieść dotyka problemu odhumanizowania ludzi.
"Rozmowy z katem", autorstwa Kazimierza Mocarskiego
- powieść została napisana w oparciu o wywiad przeprowadzany z więźniami przebywającymi w celach śmierci
- pisarz przebywa w tej samej celi co likwidator getta w Warszawie - Jörgen Stroop
- ta sytuacja stwarza pisarzowi możliwość zgłębienia psychiki mordercy, zanalizowania systemu hitlerowskiego oraz sposobów jego oddziaływania na niższych stopniem oficerów
- powieść stwarza szansę spojrzenia na wiele faktów z historii oczyma esesmana
- opierając się na tych spostrzeżeniach, autor śledzi powstawanie zła, jego oddziaływanie oraz rozwój w osobowości człowieka
- w powieści nie można zauważyć emocji pisarza, co pozwala czytelnikowi na dowolne jej zinterpretowanie. Moczarski przedstawia - odbiorca poddaje ocenie
"Sklepy cynamonowe", autorstwa Brunona Schulza
- kształt mitów oraz symboli.
- utwór prezentuje rzeczywistość niczym baśń. Indywidualizm interpretacji każdego składnika, związanego podświadomie z doświadczeniami z lat dziecięcych (archetypy)
- Schulz wykorzystuje zabieg synestezji, polegający na połączeniu odczuć zmysłowych z wizjami kreowanymi przez rozum.
- wykorzystanie w utworze sytuacji oraz zjawisk metafizycznych, stwarzających szansę ich uchwycenia każdemu człowiekowi, który kieruje się indywidualizmem
- widoczny kreacjonizm stanowi podkreślenie dążeń Schulza do zachowania swej tożsamości, indywidualizmu oraz swojego transformowania rzeczywistości
- wykorzystanie zabiegu groteski do oddania niepowtarzalności stworzonego w utworze nastroju
- autor rezygnuje z mimetyzmu, będącego uniwersalnym spojrzeniem pisarza na świat, a także z ciągłości przedstawianej fabuły
"Ferdydurke", autorstwa Witolda Gombrowicza
- motyw tzw. "zdziecinnienia" głównej postaci - podobnie do bohatera "Sklepów cynamonowych"
- konstrukcja groteski - sytuacja niebezpieczeństwa bohatera jest absurdalna, a jednocześnie przerażająca
- konstrukcja "złego snu" - kształtowanie młodzieży na podobieństwo ludzi niezaradnych życiowo, są oni jedynie kukiełkami
- Bohaterowie uosabiają cechy charakteru oraz umysłowości - np. pedagodzy, rodzina państwa Młodziaków, rodzice uczniów oraz sami uczniowie
- pojawiające się symbole - Pupa - symbol zdziecinnienia, Gęba - sądy innych, które są niemożliwe do zmienienia, utracenie własnej tożsamości, Łydka symbol instynktów, biologizmu, protest przeciw unifikacji
- Formy, będące stworzonymi przez ludzi nienaturalnymi prawidłami wspólnej egzystencji
"Proces", autorstwa Franza Kafki
-abstrakcja umiejscowienia czasowego oraz przestrzennego akcji utworu
- kreacja samego toczącego się procesu, jako oddziaływania transcendentalnego oraz wpływu wszechmocnego sądu na zdezorientowanego człowieka
- Proces stanowi parabolę losu człowieka - to nie człowiek decyduje o przyjściu na świat, śmierci oraz samym biegu własnego życia. Konieczność całkowitego podporządkowania się wcześniej ustalonym prawom.
- wykreowanie głównej postaci, jako oskarżonego, jakim może się stać każdy inny człowiek (everyman)
- utwór ma kompozycję otwartą
- autor stwarza specyficzny nastrój - duszny oraz przytłaczający
"Mistrz i Małgorzata", autorstwa Michaiła Bułhakowa
-zostają tu przedstawione trzy przestrzenie - pierwsza to Moskwa, druga - Jerozolima czasów Chrystusowych, trzecia to przestrzeń fantastyczna
- pisarz kreuje osoby Wolanda, Azazella, a także Behemota, Helli oraz Fagota, którzy mają służyć interpretacji w oparciu o biblijne przesłania dotyczące twórców zła. Pojawiają się oni również w sferze realistycznej
- Hiperbolizacja - dramat ludzi pod tyranią ustroju
"Rok 1984", autorstwa George'a Orwella
-utwór przedstawia wstrząsający świat totalitaryzmu, gdzie "Wielki Brat patrzy", zaś ludzie są nieustannie podglądani przez ekrany telewizji.
-autor stworzył świat pozbawiony prawdy oraz wolności
- zastosowany w utworze język ( tzw.nowomowa), odpowiada ideologii, zaś jego zadanie to uniemożliwienie swobody pod każdą postacią
- "Rok 1984" to antyutopia, obraz świata ukazany w tym utworze jest sugestywny oraz wstrząsający
"Solaria", autorstwa Stanisława Lema
- wydarzenia utworu o tematyce fantastyczno naukowej, rozgrywa się w czasach XXI stulecia na dalekiej planecie
- autor kształtuje pozoru wiarygodności przedstawianego świata - stwarza fikcyjną naukę, którą nazywa "polarystyką"
- pierwszorzędny problem utworu jest związany z kwestią ludzkiego poznania oraz kontaktowanie się z istotami "obcymi"
Zakończenie:
Rzeczywistość ukazywana przez dokumentarzystów w zupełności zgadza się ze starożytnymi zasadami Mimesis. Twórcy utworów takich, jak np. "Medaliony", lub "Rozmowy z katem", precyzyjnie i z detalami prezentują czytelnikowi realia, w których przyszło żyć ludziom w tak bardzo nieludzkich czasach. Nie dokonują oceny czy analizy zaistniałych wydarzeń, dzięki czemu swymi dziełami zbliżają się znacznie do relacji dziennikarskich. Według mnie, dzieła stworzone w sposób dokumentalny nie powinny być określane mianem artystycznych, tak samo dokumentaryzmu nie należy zaliczać do tzw. metod twórczych, gdyż twórcom nie wystarcza tylko odtwarzanie istniejącej rzeczywistości. Mają oni olbrzymią chęć pokonywania ograniczeń, kreowania czegoś nowego, co jest niepowtarzalne. Stąd też literatura kreacyjna. Utwory tego rodzaju nie stanowią zapisu otaczającego świata lecz bardziej wyobraźni samego autora. A ona przecież nie ma granic.
Kreacjonizm to znacznie trudniejsza metoda obrazowania świata, bo kiedy w przypadku dokumentaryzmu chodzi o możliwie najdokładniejsze oraz jak najbardziej obiektywne zaprezentowanie faktów, tak w przypadku kreacjonizmu wszystko powinno być tworzone samodzielnie i za fakt uznawać jedynie własną fantazję. Należy tego jednak dokonać tak, aby odbiorca w ten indywidualnej fantazji, miał możliwość dostrzeżenia rzeczywistości. Czytelnik nie skupia się nad faktem, czy pisarz zdołał przedstawić świat wystarczająco precyzyjnie oraz autentycznie. Zamiast tego koncentruje się na zgłębianiu oraz analizowaniu innych nieznanych dotychczas lądów oraz światów. Nierzadko "nową literaturę" stwarza się posługując się karykaturą, deformacją, zrezygnowaniem z logiki, a także zasad prawdopodobieństwa. Tym sposobem twórcy ujawniają niedoskonałości naszej rzeczywistości i dokonują jej wyjaśnienia. Czasem twórcami kieruje ciekawość, gdyż człowiek od zarania dziejów odczuwał pragnienie wybiegnięcia w przyszłość oraz przewidzenia przyszłego obrazy świata. Autorzy zyskiwali tym sposobem rangę proroków.
Istnieją jednak ludzie, którym nie wystarcza w ten sposób traktowana przez kreacjonistów otaczająca rzeczywistość. Twierdzą, iż kreując coraz to nowsze światy, autorzy starają się "dopełnić" rzeczywistość, a przez to zbliżyć się bardziej do prawdy. Według mnie, powinno się oddzielać przekazywanie wiadomości w skonstruowane na zasadzie wywiadu od autentycznej sztuki. Przecież wszyscy widzimy, bądź słyszymy, jak przedstawia się świat, a istnieją przecież rzeczy jeszcze nie odkryte, do końca nie poznane, jakie nie są godne dosłownego przekazania czytelnikowi. Jeśli mam być szczery, nie podzielam krótkowzrocznego, a także ograniczonego zdania E. Dyczka. Myślę równocześnie, iż realia współczesnego świata o wiele lepiej obrazuje dokumentaryzm, który jest wprost idealnie do tegoż zadania stworzony.
