Pozytywizm jak każda epoka wykształciła właściwą dla siebie ideologię i program, który pragnęła zrealizować. Dużą rolę w proklamowaniu tych ideałów odegrali pisarze- literaci tamtego okresu, proklamując hasła na kartach swoich utworów.
Szerzenie ideałów poprzez wypowiedzi pisane rozpoczęło się od publicystów, którzy wywodzili się ze Szkoły Głównej. Datuje się to na rok 1871, w którym główni działacze tacy jak, przede wszystkim, Aleksander Świętochowski, a także: Julian Ochorowicz, Piotr Chmielowski czy wielcy późniejsi pisarze epoki: Bolesław Prus oraz Eliza Orzeszkowa wystąpili z nowym programem.
Wystąpienie, które nazwano "programem młodym" opierało się na sztandarowych założeniach. Młodzi wnosili, żeby w działaniach opierać się na trzeźwym myśleniu, racjonalnym podejściu do polityki i rzetelnej analizie układów ogólnoeuropejskich. Odrzucali mierzenie sił na zamiary, jak to nagminnie czynione w epoce romantyzmu. Odrzucano możliwość uzyskania pomocy od państw ościennych, a także wszelkie wystąpienia zbrojne Polaków, przynajmniej w najbliższym okresie, oraz wszelkiego rodzaju spiskowanie, konspirację.
Najgorętsza dyskusja wśród publicystów i literatów rozgorzała wokół stosunku do tradycji, kultury i przeszłości narodowej oraz wzajemnych relacji pomiędzy klasami społecznymi, co dokumentuje artykuł A. Świętochowskiego pod zamiennym tytułem: "My i wy".
Ówcześni publicyści propagowali potrzebę wyrwania Polaków z marazmu, bierności, otępienia sytuacją zaistniałą po upadku kolejnego narodowowyzwoleńczego zrywu. Nawiązywali do spuścizny i założeń oświeceniowych myślicieli, chcieli, aby naród odtworzył swoją potencję i życiowy witalizm poprzez pracę i rozwijanie nauki.
Główne założenia pozytywistycznych myślicieli to:
- "Praca organiczna": Rozwój społeczeństwa miał opierać się na płynnej współpracy wszystkich obywateli, warstw społecznych. Żeby było to możliwe wszyscy Polacy muszą mieć zapewnione godziwe warunki bytu, dlatego należy podnieść standard życia najbiedniejszych obywateli. Należy stworzyć dobrze pracujący organizm, zgodnie współpracujący, a wszystkie działania muszą być podporządkowane użyteczności.
- "Bogaćcie się": Podstawą dobrobytu społecznego jest powiększanie majątku obywateli, utrzymanie ziemi narodowej- polskiej w rękach Polaków (nie można oddawać posiadłości zaborcom!). Polacy powinni zgodnie i ochoczo powiększać zyski Polski we wszelkich możliwych płaszczyznach gospodarczych i kulturowych.
- Emancypacja kobiet: Doprowadzenie do zrównania praw i przywilejów mężczyzn i kobiet. Ostre wystąpienia ówczesnych feministek w tej kwestii (E. Orzeszkowa- "Marta" pokazuje wyraźnie problem ówczesnych kobiet).
- Asymilacja Żydów: Dążenie do zwiększenia tolerancji, do włączenia Żydów od lat mieszkających na terenach Polski do polskiego społeczeństwa. Potępianie ulegania przestarzałym stereotypom związanych z tą nacją i niekontrolowanych, niczym nieuzasadnionych wybuchów agresji wobec nich (M. Konopnicka- "Mendel gdański").
- "Praca u podstaw": Proklamowanie haseł związanych z dostarczeniem pracy ludowi, wdrożeniu go w pracę na korzyść państwa, ale i konieczność zajęcia się nim samym, podniesienia jego wykształcenia, kultury, by mogli świadomie korzystać ze swoich praw i przywilejów.
- Hasło filantropii: Pozytywistyczni aktywiści domagali się czynnej pomocy biedocie przez warstwy zamożniejsze, co dawałoby szansę na poprawę ich egzystencji a tym samym przyczyniałoby się do poprawy sytuacji ojczyzny.
Niestety po paru latach okazało się, że te idealistyczne hasła nie są możliwe do wprowadzenia ich w życie. Są iluzją, sielanką, która może istnieć tylko w wybujałej wyobraźni. Szlachetne ideały nie poradziły sobie w brutalnej rzeczywistości dziewiętnastowiecznej Polski.
