Oświecenie jako epoka literacka to czas dość niezwykły, bowiem cechuje go powrót do dawnych wzorców metrycznych, gatunkowych ale także i kulturowych, to także czas, w którym następowało i, co chyba najważniejsze, nastąpiło, przebudzenie z barokowego letargu głuchego na problemy społeczno - polityczne. Literaci i artyści nagle zaczęli sobie uświadamiać doniosłość zadań, jakie przed nimi stoją i rozumieć, że to właśnie w ich rękach oraz umysłach tkwi wielka siła, która może zmieniać świat w tak doskonale estetyczny sposób. Także ci sami literaci i artyści, jako tak naprawdę jedyna prawdziwa polska inteligencja zaangażowali się w życie polityczne kraju, gdyż dostrzegli miejsce, które mogą wypełnić swoją twórczością, a które okazać się może kluczowe w pozyskiwaniu zwolenników głoszonych przez nich idei czy też przekonań politycznych. Mam w tym momencie na myśli czas wolny, który mieszkańcy Królestwa poświęcali na obcowanie z kulturą i sztuką właśnie a który można wykorzystać było na realizację jednego z podstawowych zadań literatury względem polityki - propagandy. Wiek XVIII zapisał się w polskiej historii jako czas niezwykły dlatego, że dokonało się na jego przestrzeni bardzo wiele przemian o charakterze politycznym, mających doniosłe znaczenie dla niemalże dwóch następnych wieków, a niektórzy twierdzą, że także i dziś wciąż jeszcze odczuwamy skutki podejmowanych decyzji oraz zbieramy pokłosie moralnego zepsucia szlachty polskiej, które dokonywało się aż do oświecenia właśnie. Wtedy to bowiem nastąpiły trzy rozbiory Polski dokonane przez mocarstwa sąsiadujące z naszymi granicami, w wyniku których kraj nasz zniknął na blisko sto pięćdziesiąt lat z map politycznych, ale także i wtedy uchwalona została konstytucja, będącą pierwszym tego typu dokumentem w Europie i drugim na świecie. Sejm, nazywany dziś Sejmem Wielkim, obradował w latach 1788 - 1792. Były to cztery lata niezwykłej aktywności we wszystkich niemal dziedzinach sztuki ale także wyraźnie zaistniał na niwie stosunków społecznych, co postaram się w swojej pracy w miarę swoich możliwości rzetelnie udowodnić. Zanim jednak przejdę do właściwej części, pragnę zwrócić uwagę na jeszcze jeden, jak sądzę dość istotny fakt, bowiem godnym podkreślania jest, że wszyscy działacze kulturalni skupili się wokół stronnictwa patriotycznego a z czasem stali się także i jego teoretykami formułującymi główne postulaty oraz dbający o wartość nie tylko polityczną, ale również literacką przemówień czy wystąpień sejmowych przedstawicieli ugrupowania, z którym sympatyzowali. Dlatego w swojej pracy skupię się nad problematyką szeroko rozumianego aspektu patriotycznego w literaturze i sztuce, bowiem w tej właśnie upatruję kluczowego wpływu wydarzeń sejmowych na polskich twórców i artystów.

Charakterystykę wpływów Sejmu Wielkiego na literaturę rozpoczną od opisu utworu, który powstał bezpośrednio czasie jego trwania i stanowi najbardziej wymowną ocenę wydarzeń z Sali sejmowej. Oczywiście myślę w tym momencie o Powrocie posła Juliana Ursyna Niemcewicza, czyli komedii politycznej napisanej w czasie antraktu w obradach, zatem na przełomie października i listopada roku 1790. Na pierwszy rzut oka utworek ten niczym specjalnym się nie wyróżnia - kilka postaci, trzy akty a i język jakiś specjalnie wyszukany nie jest. Jego wartość potrafimy docenić dopiero, kiedy zaczynamy interpretować jego wymiar społeczno - polityczny właśnie. Oto spotykamy na scenie dwa, wyraźnie opozycyjne względem siebie, grupy bohaterów, które jednoznacznie można porównać z podziałem, jaki miał miejsce w czasie obrad. Klamrą spajającą wszystkie wydarzenia jest wątek miłosny pomiędzy dwójką młodych ludzi - Teresą i Walerym, który powraca do swej ukochanej, wykorzystując właśnie wspomniany antrakt. Tu jednak rodzi się klasyczny konflikt, ponieważ ojciec bohaterki, Starosta Gadulski, należy do obozu zatwardziałej magnaterii, której nie przeszkadza rak toczący Rzeczypospolitą i nie będzie przeszkadzał tak długo, dopóki nie będzie godzić bezpośrednio w jego prywatne interesy. Tak poważna różnica poglądów musi być przyczyną dyskusji na tematy związane z polityką. Wówczas to zaczynamy rozumieć, że autor niemal całkowicie utożsamia się z wykreowanym bohaterem wracającym z obrad, ponieważ ów młody człowiek wygłasza poglądy ściśle związane z programem politycznym stronnictwa patriotycznego. Stara się także wytłumaczyć Staroście konieczność gruntownej reformy systemu szkolnictwa a także konieczność oderwania nauki od ideologii kościelnej, stara się obudzić w nim patriotyzm relacjonując sytuację polityczną na granicach oraz przestrzegając przed kolejnymi, wiszącymi w powietrzu rozbiorami, wreszcie pragnie przekonać Gadulskiego o ułomności polskiej szlachty, która dawno już zatraciła swoją świetność, rzekomo odziedziczoną po legendarnych Sarmatach. Szczególnie zaś zależy mu na zniesieniu zasady liberum veto, która miała zgubny wpływ na wszelkie próby przeprowadzenia zmian i rozpoczęcia leczenia chorej Rzeczypospolitej. Drugim ważnym aspektem życia społecznego, który opisuje Niemcewicz w Powrocie posła jest głupia fascynacja kulturą francuską, a nazywam ja głupią, ponieważ ogranicza się wyłącznie do znajomości kilku lub kilkunastu zwrotów, które można wykorzystać w kontaktach "na odpowiednim poziomie" i czytania francuskich romansów o znikomej albo żadnej wartości literackiej. Jednak takie właśnie fascynacje charakteryzowały polskie żony modne oraz oświeceniowych fircyków, dla których kwestia mody albo popularności była niejednokrotnie ważniejsza niż tzw. wyższe dobro utożsamiane ze społecznym postępem czy indywidualnym rozwojem kulturalnym.

Bardzo ważną rolę odegrał we oświeceniowym życiu politycznym… Teatr Wielki. Oto na jego deskach zaczęto wystawiać sztuki, których wymowa nie pozostawiała wątpliwości o przekonaniach politycznych ich autorów czy reżyserów. Opisany przed chwilą Powrót posła ale także Krakowiacy i górale miały doniosłe znaczenie w kształtowaniu opinii publicznej, która w dużej mierze należała do frakcji tradycyjnej. Dlatego właśnie wielkie oburzenie wywołały gwarowe słowa, przedstawienie problemów ludności wiejskiej i, co więcej, uznanie ich za nie mniej ważne niż problemy szlacheckie czy też jawna krytyka z postawy wszystkich Gadulskich oraz wszystkich żon modnych.

Żadne wydarzenia polityczne nie mogą się obyć bez wyraźnego oddźwięku w codziennej prasie czy wydawanych periodykach. I podobnie było w tym gorącym okresie. Ukazujące się czasopismo o charakterze literackim, Zabawy Przyjemne i Pożyteczne, w krótkim czasie stało się polem popisów poetów pisarzy przybywających na obiady czwartkowe do króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, ale przede wszystkim stało się pierwszym prasowym medium politycznym, ponieważ to jego łamach ukazywały się satyry, paszkwile, bajki oraz wszelkiego typu utwory będące realną oceną kondycji polskiego społeczeństwa dokonanej z punktu widzenia oświeconego inteligenta. Oczywiście znaleźć tam można było pierwsze próby zdefiniowania programu politycznego, jednak w pełnym wymiarze udało się tego dokonać zaledwie kilku autorom, którzy na łamach pisma opublikowali ich fragmenty. Mam w tym momencie na myśli grupę skupioną wokół postaci Hugona Kołłątaja, nazywanych Kuźnicą Kołłątajowską. Głosili oni konieczność głębokiej i wszechstronnej reformy szkolnictwa, która musiała łączyć się z oderwaniem szkół i uniwersytetów spod jurysdykcji kościelnej, postulowali jeśli nie uwłaszczenie chłopów, to konieczność zamienienia odrobku pańszczyźnianego na czynsz proporcjonalny do wykorzystywanej ziemi pańskiej, wreszcie opowiadali się jednoznacznie po stronie mieszczaństwa, które było warstwą świadomą swoich możliwości intelektualnych i tym samym pragnęło mieć wpływ na decyzje dotyczące poziomu ich życia.

Podsumowując powyższe argumenty należy jednoznacznie stwierdzić, że Sejm Wielki miał bardzo istotny wpływ na kształt polskiej kultury literackiej i artystycznej. Być może można nawet stwierdzić, że były to zjawiska wzajemnie od siebie zależne, bowiem realizowane były przez niemal te same osoby. Oczywistym jest fakt, że przeprowadzone reformy nie wynikały z postulatów zawartych w omówionych i nie omówionych w tej pracy utworach a z wszechstronnej analizy stanu polskiej kultury i oświaty, rozwijającej się świadomości obywatelskiej, która nie mogła przyjąć stanu degrengolady moralnej i obyczajowej większości społeczeństwa i troski o dalsze losy Królestwa Polskiego. Sądzę, że udało mi się wykazać zależność proponowaną w temacie wypracowania i wybrać te utwory oświeceniowej literatury, które w sposób oczywisty związane są z problematyką polityczną okresu sejmowania, zaś opisane teatralne przedsięwzięcia są dopełnieniem, które stanowi realną wykładnię drogi obranej przez oświeceniowych twórców kultury.