"Beniowskiego" Słowacki zaczął pisać na początku stycznia 1840 roku. W maju następnego roku ukazało się pięć pierwszych pieśni utworu. Następne, pisane w późniejszym czasie, były wielokrotnie poprawiane i przetwarzane. Poemat ma stanowić pewnego rodzaju polemikę z tymi, którzy są nieprzychylni samemu autorowi i jednocześnie skłonić do zawarcia paktu z tymi, którzy wykraczają poza ramy emigracyjnego myślenia i są w stanie zrozumieć nowego poetę romantycznego. Pisze:

"Lecz ten poemat będzie narodowy,

Poetów wszystkich mi uczyni braćmi.

Wszystkich? Oprócz tych tylko których zaćmi."

W swym formalnym ujęciu "Beniowski" jest poematem dygresyjnym - gatunkiem, który powstał w okresie romantyzmu z inicjatywy Georga Byron'a. Poemat taki charakteryzuje się licznymi dygresjami nie mającymi właściwie bezpośredniego związku z epickim wątkiem. Jeżeli chodzi o wątek fabularny, to oparty jest on o losy tytułowego bohatera w latach 1768 - 1772. Pierwowzorem postaci był hrabia Maurycy Beniowski, który najpierw otarł się o konfederacje barską, a później został zesłany na Sybir, skąd udało mu się uciec. Został królem Madagaskaru, aż w końcu umarł podczas wojny z Francuzami.

W utworze postać Beniowskiego została nieco zmodyfikowana. Bohater staje się tu skromnym, polskim szlachcicem, który utraciwszy swój majątek postanawia ożenić się z córka bogatego starosty - Anielą. Tak zaczynają się przygody, które w późniejszym czasie tworzą nieco skomplikowaną siatkę jego losów.

Szczególną rolę pełnią w utworze liczne dygresje, stanowiące niemal 50 proc. objętości całego tekstu. Mają one charakter nie tylko osobisty, ale również polityczny, społeczny i filozoficzny.

Dygresje zawarte w "Beniowskim":

  • odnoszące się do roli doświadczenia w życiu człowieka, jego młodości
  • dotyczące samego poety - narratora ( podkreślenie panowania nad utworem - to narrator go tworzy i to tylko on może wpłynąć na przebieg zawartych w nim wydarzeń, zwrócenie uwagi na kunsztowność języka poprawnego i czystego, uznanie siebie za poetę - przywódcę posiadającego własną propozycję politycznego programu, podkreślenie tego, że język jakim pisze poeta ma być dostępny nie tylko dla wybranych, ale dla całego narodu)
  • odnoszące się bezpośrednio do programu politycznego (szukanie sprzymierzeńców noszących w sobie "zaród przyszłości", drwina z przywódców emigracyjnych)
  • odnoszące się do poezji Mickiewicza, którego narrator nie uznaje za przywódcę duchowego narodu
  • odniesienia związane z historią Polski ( wspomnienie powstania listopadowego)