Czasy oświecenia w Polsce to okres dramatycznych zmian w państwowości, kiedy Rzeczpospolita z jednego z największych państw Europy stałą się skrawkiem rozdrapanym w czasie trzeciego z kolei rozbioru przez zaborców. Jednak doba oświecenia, szczególnie wyraźna wraz z rozpoczęciem panowania Stanisława Ignacego Poniatowskiego, odcisnęła się w sposób niezwykle mocny i promieniowała jeszcze przez długie lata, nawet pod obcym panowaniem na ziemiach polskich. W drugiej połowie osiemnastego wieku Rzeczpospolita poprzez otwarcie się na zachód, na ówczesna myśl społeczną, filozoficzną i moralną potrafiła zaprowadzić racjonalny porządek w oświacie i systemie politycznym. Stworzyła też, przynajmniej częściowo zrealizowany w wielu przypadkach, ideał obywatelskiego patriotyzmu.

Rozwijająca się w oświeceniu publicystyka upodobała sobie szczególnie dwa gatunki literackie - satyrę i bajkę, znalazła zaś mistrza w twórczości biskupa Ignacego Krasickiego. Te właśnie gatunki spełniały świetnie wymogi, które przyjęła dla siebie oświeceniowa literatura. Postanowiła ona bowiem sformować nowe społeczeństwo, złożone z oświeconych obywateli.

W bajce, szczególnie zwierzęcej udawało się autorom w sposób alegoryczny uchwycić wiele przywar Polskiego społeczeństwa i jego członków. W tym krótkim, wierszowanym utworze ważnym elementem był morał, mówiący w dobitny sposób czego nie należy a co trzeba czynić by stać się lepszym. Zwierzęta występujące w bajkach były zrozumiałymi dla każdego czytelnika znakami ludzkich przywar, tak wiec baranek oznaczał głupotę i naiwność, lis chytrość, osioł upartość, wilk okrucieństwo. Wiele bajek wprawia czytelnika w pesymistyczny nastrój, obnażając okrutne prawa rządzące światem. Głównym sprężyną jego rozwoju wydaje się bowiem walka o przetrwanie, zaprzeczająca między innymi takim cnotom jak miłosierdzie, pomoc bliźniemu ("bajka "Przyjaciele"). W takim świecie wygrywa najczęściej ten kto jest silniejszy i sprytniejszy ("Jagnie i wilcy"). Wiele innych bajek mówi o ludzkiej pysze i bucie prowadzącej do niszczenia innych, słabszych osób.

To jednak dopiero w satyrach Ignacego Krasickiego, przypatrując się szczegółowym opisom danych sytuacji możemy zobaczyć ostra ironię społeczną pisarza. Bez dozy miłosierdzia autor pokazuje upadek współczesnych sobie ludzi i ich oddawanie się grzechom, zabawom, którzy często nawet bezmyślnie, niszczą życie sobie i innym. Tak np. w satyrze "Pijaństwo" spotykamy się z obrazem zniszczonego przez alkohol szlachcica, który pije już tylko po to by zapomnieć o tym, że pije i który poza kieliszkiem nie znajduje innych radości życia.

W dobie polskiego oświecenia zaczęły pojawiać się na wzór francuski pierwsze powieści, nią jest bowiem duży utwór Ignacego Krasickiego "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki przez niegoż samego opisane". Zawierają się w tym pseudo-pamiętniku najpopularniejsze w tamtych czasach typy powieści, edukacyjna, awanturnicza, rozwojowa, utopijna, które wykorzystywane były z różnym powodzeniem i w powiastkach filozoficznych.

W pierwszej części utworu Krasickiego możemy zapoznać się ze złym i przestarzałym systemem edukacji, który ludzie oświecenia starali się znieść. Doświadczyński po przygodach z guwernerem staje się tylko gorszym i nieodpowiedzialnym człowiekiem, niżby był bez jego nauk. Doprowadza to do tego, że marnuje na podróżach i zabawach cały majątek i w czasie ucieczki statkiem przed dłużnikami ulega katastrofie statku. To pozwala mu na znalezienie się na idealnej wyspie Nipu, gdzie może zobaczyć wspaniałe państwo, działające wedle zasad rozumu, spokoju i dobroci. Przechodzi on tam zmianę, zrywa z poprzednim życiem i staje się oświeconym człowiekiem. Wraca do Polski i stara się zaprowadzić w niej zmiany. Inni są jednak nieprzygotowani jeszcze na tak daleko idące reformy, dlatego Doświadczyński zamyka się w swoim gospodarstwie i stara się, święcąc przykładem, wpłynąć na innych.

Walką z przestarzałym szkolnictwem był również poemat heroikomiczny Krasickiego - "Monachomachia", zaprzeczająca temu, jakoby klasztory były ośrodkami oświecenia. Autor myślał podobnie jak Komisja Edukacji Narodowej. Jeden z jej członków - Stanisław Staszic napisał broszurę zatytułowaną "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego", w której sformułował plan reformy szkolnictwa, jak i całej Rzeczpospolitej. To bowiem poprzez właściwą edukacje najszybciej i najtrwalej można unowocześnić społeczeństwo, "taka bowiem przyszłość narodu, jakie jej młodzieży chowanie", jak pisał.

Stanisław Staszic w swoim duchu reformatorskim nie był w żadnym wypadku osamotniony. oświecenie to przecież czas Sejmu Wielkiego, którego dokonania zwieńczyło uchwalenie Konstytucji Trzeciego Maja, jednego z najnowocześniejszych w osiemnastowiecznej Europie aktu reformowania i budowania państwa. Ważne było grono skupione wokół Hugo Kołłątaja i od jego imienia nazwane "Kuźnicą Kołłątajowska". Kuźnicą, czyli obszarem w którym formowano postępowe zdolne zmienić państwo umysły. Odpowiedzią społeczeństwa na pierwszy rozbiór Polski było utworzenie wspomnianej Komisji Edukacji Narodowej. To za pomocą jej uchwał, zarządzeń Stanisław Konarski starał się dokonać zmian w systemie szkolnictwa. W głównym stopniu starano się je upowszechnić, a to choćby przez zastąpienie języka łacińskiego polskim (otwierał szkoły dla dzieci pochodzenia chłopskiego i mieszczańskiego), czy wprowadzanie nauk związanych z najnowszymi osiągnięciami fizyki, czy chemii. Zajęto się również uczelniami wyższymi, jak Akademia krakowska, Wileńska, powołano w 1779 Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, czuwające nad właściwym opracowywaniem podręczników szkolnych.

Jak więc widzimy choć zakończone upadkiem Polski oświecenie ustanowiło wiele cennych instytucji i choć Polska znikła z mapy Europy, jego dokonania w dużym stopniu pozwoliły jej przetrwać w duchach i sercach Polaków.