Nazwa klasycyzm pochodzi z łacińskiego classicus - wzorowy, pierwszorzędny, wyuczony. Jest to kierunek powstały we Francji w XVII wieku. W literaturze XVIII wiecznej przybierał różne formy i miał różny stopień nasilenia. Trwał do końca oświecenia, ale w niektórych krajach dotrwał do początków XIX wieku. Jest nawiązaniem do estetyki i sztuki starożytnej i dążył do uniwersalizmu zasad literackiej twórczości i wprowadzenia ich w praktykę pisarską. Najpopularniejszym zbiorem norm teorii klasycystycznej była napisana przez Boileau w 1674 roku "Sztuka poetycka".
Prąd ten głównym celem sztuki uznawał uzyskanie ideału piękna oraz prawdy, które miały by formę wartości ponadczasowych akceptowanych przez ludzki rozum. Droga do tego celu wiodła przed naśladownictwo idealnych wzorców, których szukano w antyku oraz naśladownictwo przyrody, która miała stanowić istotę świata odkrytą za pomocą rozumu. Temat dzieła i jego kształt określony był przez sztywne zasady, a najważniejszą z nich była reguła decorum oraz zasada harmonii, umiaru oraz estetycznej jednorodności. Najdobitniejszym dowodem rygoru formalnego była reguła trzech jedności, która dotyczyła głównie dramatu. Język musiał być jasny, czysty, łatwy w odbiorze, zwięzły i nasycony retoryką. Bardzo rygorystycznie przestrzegano zasad rządzących gatunkami literackimi, dbano o ich czystość i hierarchię. Najbardziej cenionym gatunkiem w klasycyzmie był: epos, tragedia, oda, list poetycki, bajka, satyra.
Klasycyzm w Polsce nazywany był stanisławowskim i związany był z literaturą, która miała charakter społeczno - polityczny, angażowała się w reformy państwa. Rozpowszechnił się w połowie wieku XVIII, wśród elit magnackich (Wacław Rzewuski), potem przesiąknął do twórczości takich wybitnych artystów oświeceniowych, jak: Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz, Stanisław Trembecki, Franciszek Bohomolec. Jego ślady są widoczne w traktatach i poetyce, np.: "Sztuka rymotwórcza" Franciszka Ksawerego Dmochowskiego. Klasycyzm powiązał polską myśl literacka z europejskimi wzorcami i estetyką. Niektóre z założeń klasycyzmu osiemnastowiecznego przejął nazywany później klasycyzm postanisławowski.
W polskiej literaturze lat trzydziestych XIX w. Istniała tendencja zwana klasycyzmem postanisławowskim lub warszawskim i związana była z postaciami następujących pisarzy: Ludwik Osiński, Kajetan Koźmian, Alojzy Feliński, Franciszek Morawski, Franciszek Wężyk, Franciszek Salezy Dmochowski. Nawiązywała do poglądów klasycyzmu francuskiego, w tematyce dotyczącej estetyki, za pomocą traktatów, utworów poetyckich i wypowiedzi krytycznoliterackich realizowała założenia literackie podporządkowane zasadom normatywnym i stosowała puryzm językowy, odwoływała się do najnowszych gatunków estetycznych, do których należała wzniosłość i smak. Artyści ci zajmowali się literatura mającą charakter historyczny, przedstawianą za pomocą eposu i tragedii, oraz poematu opisowego i ody, podejmowali również pracę nad przekładami. Na początku XIX wieku dyskutowali z romantykami, ponieważ ci krytykowali rygor teorii klasycystycznych i ugodowość polityczną twórców (tzw. walka klasyków z romantykami). Wtedy to powstała negatywna opinia o klasycyzmie postanisławowskim, co odzwierciedlało się w nowym stylu nazywanym "pseudoklasycyzmem".
Ignacy Krasicki był pisarzem żyjącym w latach 1735-1801. określano go mianem najwybitniejszego reprezentanta oświeceniowej literatury. Od roku 1766 pełnił funkcję biskupa warmińskiego. Na jego dworze w Heilsbergu (Lidzbark Warmiński) gromadziła się elita intelektualna. Pomimo, że dość późno debiutował, to zyskał dużą sławę. Nie miał ulubionego gatunku literackiego i pisał niemalże wszystko, a literatura była dla niego narzędziem edukowania społeczeństwa. Dużą popularność przyniosły mu bajki oraz opowieści napisane w 1779 roku. Pisał trzynastozgłoskowcem i stworzył tego typu utworów około stu. Do perfekcji doprowadził zasadę zwięzłej formy. W 1779 roku wydał Krasicki zbiór satyr, w których wyraża swój pogląd na świat i nie wierzy, ze da się jeszcze coś w nim naprawić. Pokazywana przez niego rzeczywistość przedstawiona jest w krzywym zwierciadle, ma na celu edukację obywateli, ale ni stosuje przymusu, tylko uświadamia. Satyry są przejrzyste i klasycznie proste. Widać to m.in. w utworze zatytułowanym "Świat zepsuty". Autor prezentuje zło tego świata, ale nie podaje przepisu na lekarstwo mogące wyleczyć społeczne choroby. Często ukazuje bolesną prawdę, krytykuje pychę, lenistwo i głupotę, tak jak to miało miejsce w bajkach. Nazywany "księciem poetów" za trafne obserwacje, jasny i precyzyjny język, trafny dowcip, ironię, kpinę oraz różnorodność gatunkową twórczości.
Jest autorem poematu heroikomicznego zatytułowanego "Myszeida", który jest podzielony na dziesięć pieśni, napisany oktawą. Opowiada o wojnie myszy ze szczurami i z kotami, która kończy się zabiciem Popiela. Sparodiowany został barokowy styl (opis nieżyjącego kota Filusia) i sentymentalizm ( opis żali księżniczki po śmierci zwierzaka). Autor wykazał się znakomitym dowcipem, lekkością pióra, czystością słowa, znakomitym operowaniem aluzją i konstruowaniem sentencji: "Mimo tak wielkie płci naszej zalety,/ My rządzim światem, a nami kobiety.".
"Monachomachia" jest satyrą skierowaną przeciwko takim przywarom, jak ciemnota, obżarstwo, pijaństwo, zacofanie w zachowaniu zakonników. Ukazuje upadek moralny duchowieństwa. Krasicki zastosował specyficzne słownictwo, nie przebierał w środkach: "święty próżniaka", "wielebne głupstwo". Przeor zakonów postanowił doprowadzić do rozmowy między skłóconymi zakonami. Ale nie daje to żadnego skutku i z powodu jego braku słownych argumentów, mnisi chwytają za ciężkie, stare księgi i rozpoczynają rzucać nimi w siebie i używać ich zamiast ostrej broni. Cała bitwa opisana jest podniosłym stylem. Zakończenie bijatyki nastąpiło, gdy jeden z mnichów wniósł dzban przepełniony wina, który gwarantował pewność wielkiego pojedynku, co walczący uznawali ponad spór. Autor idealnie opisał przywary kleru, które sam będąc duchownym znał świetnie. Aby zwiększyć efekt musiał wiele rzeczy nieco po wyolbrzymiać. Ignacy Krasicki przedstawił dwa walczące ze sobą zakony, których siedziby znajdowały się w jednym mieście. Jednak nie podał nazwy żadnego z nich, którymi byli dominikanie i karmelici, ale my możemy się tego tylko domyślać i próbować zgadnąć gdzie rozgrywa się akcja. Zakony te pokłóciły się o możliwą kradzież zapasów z jednego z nich. Tu możemy dostrzec kolejne niedomówienie. Zakon dominikanów posiadał duże zapasy żywności i napojów alkoholowych. Zatem bezsensowny jest powód wojny. Spór ten nie miał uzasadnienia takiego, jakiego mógłby się spodziewać czytelnik i polegał na walce tym, co akurat mieli pod ręką. Satyra ta opisuje, co było wymagane w eposie, podniosłym językiem błahą sytuację. Właśnie to był sposób Krasickiego na ukazanie wad zakonników. W ten sposób mógł nam bardzo dużo przekazać.
Głównym przesłaniem tego dzieła jest z pokazanie bezsensu wojny z błahych przyczyn. Właśnie ten utwór opisuje skutki, jakie może przynieść sprzeczka, jeżeli ludzie nie są odpowiedzialni. Ta nauka jest i będzie jak żadna inna, aktualna i uniwersalna przez długi czas. Przecież wojna może wybuchnąć wszędzie i zawsze budzi w ludziach negatywne uczucia, ale pomimo tego ludzie ciągle ją toczą między sobą. Czasami występują w walkach chwilowe zawieszenia broni, a nie następuje długotrwały pokój.
Na wiosnę w 1765 roku zaczął swoją działalność Teatr Narodowy w Warszawie. Początkowo brak było polskich sztuk, nie było żeńskich aktorów, ludzie nie chcieli płacić za bilety wstępu, ponieważ się przyzwyczaili, ze w czasach saskich wszystko był za darmo. Ale król objął scenę narodową mecenatem i zapowiedział konkurs na najlepszą polską sztukę. On również stworzył stałą grupę aktorską, która tworzyło 5 kobiet i 11 mężczyzn. Ale to nie zwiększyło publiki i teatr nie był popularny i z czasem upadł. Odrodził się ponownie, gdy otworzono nowy budynek teatru na placu Krasińskich w 1778 roku. Wtedy było już dwudziestu aktorów, a wśród nich także obcokrajowcy, a sztuki wystawiano też w innych językach, np. we włoskim. Przychodzili do Teatru najznakomitsi goście, wśród nich królowie i damy dworskie zasiadający w lożach, a parter obsadzany był mężczyzna. Wystawiano przed wszystkim komedie, aby realizować hasło "ucząc bawić", co było pożyteczne dla edukacji społeczeństwa. Teatr spełniał ważną funkcję w agitacji na rzecz stronnictwa reformatorskiego. Tuz przed wybuchem powstania kościuszkowskiego w teatrze wystawiono sztukę Wojciecha Bogusławskiego zatytułowaną "Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale".
" Encyklopedia albo słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł" (Wielka Encyklopedia Francuska) powstała we Francji w latach 1751-1780 i był wówczas najpoważniejszym osiągnięciem epoki oświecenia w dziedzinie literatury. Na początku miał to być przekład, ale w 1747 roku Jean d'Alembert i Denis Diderot stworzyli niepowtarzalne dzieło: "ogólny obraz wysiłków umysłu ludzkiego we wszystkich ich rodzajach i we wszystkich stuleciach". Wszyscy najwięksi myśliciele francuscy pracowali nad nim i dlatego określano ich mianem "encyklopedystów". Encyklopedia realizowała wszystkie założenia myśli oświeceniowej. Jej twórcami było pięćdziesiąt osób, wśród których znaleźli się Voltaire, Diderot, Rousseau, Montesquieu, i d'Alembert.
Raz w tygodniu spotykała się u króla Stanisława Augusta znana grupa artystów literackich i spotkania te nazywały się obiadami czwartkowymi. Omawiano tam najważniejsze kwestie polityczno - kulturalne. Spotkania te odbywały się od 1770 r. na zamku królewskim, a potem w Łazienkach. Dyskutowano na tematy naukowe, literackie, oświatowe, prawno-polityczne, przy czym ni żałowano sobie satyrycznych wierszyków i dowcipów. Organizowano także turnieje poetyckie. Uczestnikami obiadów byli: przewodniczący Adam Naruszewicz, Stanisław Trembecki, Ignacy Krasicki, oraz od czasu do czasu gościli na nich Franciszek Bohomolec, Jan Albertrandi, Tomasz Kajetan Węgierski, Grzegorz Piramowicz, Adam Kazimierz Czartoryski, i Józef Wybicki. Obiady były pewnego rodzaju organizacją kulturalną, która gromadziła takie osoby, jakich tematów dotyczyły dyskusje. Spotkaniom tych rangi powagi nadawał król, a miały one ważną rolę szczególnie pod koniec XVIII wieku. W połowie lat siedemdziesiątych na skutek nowego układu politycznego obiady upadły. Stanisław August traktował te spotkania jak początek i swoistą formę akademii literackiej. Dzięki jego zleceniu powstało 29 obrazów upamiętniających uczestników spotkań, autorstwa Marteau, zaś ich życiorysy zostały napisane przez Adama Naruszewicza. Tomasz Kajetan Węgierski był jednym z tych ludzi, którzy ośmieszali obiady i kpili z nich w swoich utworach.
Oświecenie było epoką, gdzie sztuka nie miała jednolitego charakteru stylowego ani ideowego. Ówczesne poglądy filoz., społ., moralne i polit., biegnące wieloma nurtami i nie tworzące spójnego systemu, wpływały na nią w różnoraki, czasem rozbieżny sposób.
Skutkiem wpływu ideologii oświeceniowej były znaczne zmiany w rozwoju sztuki, do których zalicza się: akademizację nauczania oraz profesjonalizację artystycznej twórczości, powstanie świeckiej odmiany mecenatu a także utworzenie innych rodzajów odbierania dzieł, organizowanie wystaw i otwieranie muzeów. Ukształtowała się również oddzielna nauka zwana estetyką (M. Baumgarten), historia sztuki oraz archeologia (J. J. Winckelmann). Upowszechnił się również zawód krytyka artystycznego (D. Diderot). Jeżeli chodzi o teorię sztuki to powstał konflikt w pojmowaniu sztuki: albo jest realizacją danego ideału estetycznego (Winckelmann) albo wyrazem indywidualnych odczuć jednostki lub społeczeństwa (J. G. Herder). Największą role w rozwoju sztuki w XVIII wieku miał encyklopedyzm oraz nauki historyczne, czyli historyzm, relatywizm a także pluralizm estetyczny. Największy wpływ na odrzucenie skostniałych form barokowych, modę na naturalne parki oraz powoływanie się na tradycje sztuki doryckiej (C. N. Ledoux, J. Soane) miały podstawowe dla niektórych prądów filozoficznych epoki chęci powrotu do pierwotnego stanu natury oraz skrytykowanie i przekonanie o negatywnym wpływie cywilizacji na człowieka. Światopogląd ideologiczny spowodował powstawanie idealnych konstrukcji budowli i miast, które tworzone były przez artystów zwanych architektami wizjonerami (L. Boullée C. N. Ledoux, E.). Największy wpływ na sztukę oświeceniową miał klasycyzm, zaś w literaturze najpowszechniejsza była satyra o charakterze obyczajowym oraz wszelkie dzieła mające cel dydaktyczno- moralizatorski (J. B. Greuze F. Goya W. Hogarth,). Popularne były nawiązania do antycznego heroizmu i wartości.
Oświecenie jest w historii kultury europejskiej nowożytną epoką, która zaczęła się w XVIII wieku i była czasem zmian i rewolucji w polityce oraz w przemyśle.
Pierwsze oznaki poglądów oświeceniowych pojawiły się w Polsce w połowie XVIII wieku. Wtedy to król Stanisław August Poniatowski w 1765 roku otworzył w Warszawie pierwszy Teatr Narodowy. Wystawiano tam sztuki wedle gustów widzów i król nie ingerował w jego repertuar. W tym okresie wychodziło również pierwsze czasopismo o charakterze społeczno - politycznym "Monitor". Powstał także pierwsza szkoła, która miała kształcić szlachecką młodzież - Szkoła Rycerska. Aby doprowadzić do odbudowania szkolnictwa powołano specjalna instytucję o charakterze ministerstwa oświaty - Komisję Edukacji Narodowej (KEN).
