Powszechność motywu buntu w literaturze

Aby istnieć, człowiek musi się buntować...

Albert Camus

Powszechnie mianem "buntu" określa się protest, jawny sprzeciw lub spontaniczne wystąpienie jednego człowieka bądź zbiorowości ludzkiej przeciwko władzy państwowej, obowiązującemu prawy, normom obyczajowym czy społecznym konwenansom. Według badaczy zajmujących się zachowaniami między ludźmi, buntowanie się jest na stałe wpisane w naturę człowieka. Jawi się jako jeden z elementów determinujących jego działania i zapewniających mu pełnienie aktywnej funkcji w otaczającym go świecie.

Trudno byłoby wyobrazić sobie choćby jednego człowieka na całej Ziemi, który byłby w stanie bezwarunkowo godzić się na aksjomaty narzucane mu odgórnie. Każdy w ten czy w inny sposób przeciwstawia się rzeczywistości, w której przyszło mu żyć. W prasie, radiu i telewizji bardzo powszechne są komunikaty o coraz to nowych buntach rozgrywających się w różnych częściach świata, wymierzonych przeciwko panującej władzy, funkcjonującym ustawom prawnym, ustanowionym obciążeniom podatkowym i innym. Dobrze znamy również indywidualne wystąpienia konkretnych osób, przeciwstawiających się określonym czynnikom czy uwarunkowaniom społecznym. Każdy człowiek wyznacza sobie na życiowej drodze konkretne cele i ma swoje własne marzenia. Niejednokrotnie mogą się one ziścić tylko poprzez bunt.

Moją rozprawę chciałbym poświęcić obrazom buntu w literaturze. Aby omówić je w sposób jak najbardziej czytelny, postanowiłem dokonać klasyfikacji buntu ze względu na jego rodzaje. Oto one:

I. Bunt wobec nakazów Stwórcy - w oparciu o przykłady zaczerpnięte z Pisma Świętego Starego Testamentu:

• Przeciwstawienie się Adama i Ewy prawom ustalonym przez Boga, poprzez naruszenie zakazu uniemożliwiającego jedzenie owoców zrodzonych z tzw. "drzewa poznania"; za namową węża (Szatana), Ewa decyduje się zjeść jabłko, częstuje nim również Adama; dowiedziawszy się o ich występku, Jahwe postanowił srogo ich ukarać: wypędził Adama i Ewę z Raju, pozbawił oboje nieśmiertelności i nakazał im żyć na Ziemi, odtąd byli narażeni na różne choroby i ataki dzikich zwierząt, bardzo odczuwali zimno oraz nadmierne upały.
• Kain wystąpił przeciwko miłości Boga do Abla. Był rozgoryczony faktem, że Stwórca bardziej upodobał sobie jego młodszego brata. Któregoś dnia, zaczaił się na Abla w gęstwinie i kiedy ten powracał z przechadzki do domu zamordował go. Postawa Kaina jest symbolem buntu wywołanego uczuciem zazdrości.

II. Bunt przeciwko Bogu / bogom w celu poprawy sytuacji człowieka:

• W jednym z greckich mitów, poznajemy młodego tytana imieniem Prometeusz, który decyduje się wystąpić przeciwko władcom Olimpu, aby wspomóc ludzkość. Udaje mu się ukraść mądrość Atenie oraz ogień Hefajstosowi i potajemnie zanieść zrabowane dobra przebywającemu na Ziemi człowiekowi. Za swój występek został srogo ukarany przez Zeusa: przykuty do zbocza największej z gór Kaukazu, na miejsce kary codziennie przylatywał straszliwy sęp, który wydziobywał mu wątrobę (męka Prometeusza trwała dziesiątki lat, zniszczony organ w nocy odrastał, każdego ranka cierpienia rozpoczynały się na nowo, w końcu został uratowany przez Heraklesa).
• Mickiewiczowski Konrad, główny bohater trzeciej części Dziadów, pragnie za wszelką cenę poprawić sytuację społeczeństwa polskiego, które znalazło się pod zaborem rosyjskim; jest przekonany o swojej wewnętrznej sile, chce wziąć w opiekę całą populacje ludzi i pragnie poprowadzić ich do wielkiego zwycięstwa. W swoich rozważaniach dochodzi do wniosku, że Bóg musi być wyjątkowo okrutną istotą, jeżeli pozwala na wielką krzywdę, której doświadcza naród Polski. Buntuje się wobec zachowania Stwórcy, zarzuca mu brak współczucia i kierowanie się w swoich wyrokach jedynie zimną kalkulacją. Konrad żąda od Boga, aby oddał mu posiadane priorytety umożliwiające sprawowanie władzy na Ziemi:

Daj mi rząd dusz!

Chcę czuciem rządzić, które jest we mnie;

Rządzić jak Ty wszystkimi zawsze i tajemnie (...)

Ja chcę mieć władzę, jaką Ty posiadasz.

III. Bunt przeciwko ograniczeniom powodowanym przez naturę człowieka:

• Starożytny mit o Dedalu i jego synu Ikarze: ukazuje nam postać wybitnego konstruktora Dedala, znanego w całej antycznej Grecji, chętnie wynajmowanego przez różnych władców do budowy pałaców i rozmaitych budynków gospodarczych. Mężczyzna zajmował się również rozwiązywaniem łamigłówek oraz budowaniem nowatorskich wynalazków technicznych. Jego talent nie miał sobie równych, któregoś dnia udało mu się skonstruować skrzydła, dzięki którym człowiek mógł swobodnie latać. Wraz ze swoim synem, postanowił użyć ich w celu przedostania się na sąsiadującą z Kretą wyspę. W czasie lotu, promienie słoneczne roztopiły wosk spajający pióra w skrzydłach Ikara, wskutek czego chłopak spadł do morza i poniósł śmierć. Wynalazek Dedala umożliwił ludziom latanie, stał się jednocześnie sprawcą wielkiego nieszczęścia...

IV. Bunt jednostki wobec krzywdy doświadczanej przez społeczeństwo - w oparciu o przykłady zaczerpnięte z literatury epoki pozytywizmu:

• Stanisława Bozowska, główna bohaterka noweli Stefana Żeromskiego, pt.: Siłaczka, postanowiła zbuntować się wobec tragicznych warunków życia wiejskiej społeczności. Młoda nauczycielka rozpoczęła samotną walkę o poprawę sytuacji w miejscowości niemalże odciętej od świata, pozbawionej energii elektrycznej i bieżącej wody. Nie wahała się zrezygnować z kariery zawodowej oraz osobistego szczęścia, zerwała kontakty z przyjaciółmi i wyjechała z miasta aby służyć swoją wiedzą i umiejętnościami społeczności mieszkającej na peryferiach kraju. Objęła posadę wiejskiej nauczycielki, bardzo szybko stała się dla okolicznych mieszkańców swego rodzaju "mentorką", przyczyniającą się w wielkim stopniu do rozwiązania codziennych problemów i trosk.
• Tomasz Judym to główny bohater powieści Stefana Żeromskiego, pt. Ludzie bezdomni. Niedawno odebrał dyplom lekarski i zdecydował się rozpocząć idealistyczną misję naprawy świata. Rzeczywistość, w której przyszło żyć Judymowi jawi się jako okrutna i bardzo nieprzyjazna człowiekowi. Jest zdominowana przez pieniądz, społeczeństwo zdaje się być nieczułe na krzywdę ludzi najbardziej potrzebujących, rzuca się w oczy pęd ku karierze i walka o zdobycie możliwie największej ilości pieniędzy. Wyznawana jest zasada, że słabsi powinni być bezwzględnie eliminowani. Tomasz gorąco wierzy w znaczenie haseł: pracy u podstaw i pracy organicznej, jako jeden z nielicznych propaguje teorię, że praca stanowi o wartości człowieka. Postanawia zbuntować się przeciwko panującym w dziewiętnastowiecznej Polsce realiom i stanąć do samotnej walki o poprawę warunków życia warstw najuboższych. Całkowicie poświęca się działalności charytatywnej, rezygnuje nawet z osobistego szczęścia i miłości. Do samego końca pozostaje wierny młodzieńczym ideałom i dąży do osiągnięcia zamierzonych celów.

V. Bunt przeciwko tyranii władzy i zniewoleniu społecznemu:

• K, główny bohater powieści Zamek autorstwa Franza Kafki, postanawia zbuntować się przeciwko roli człowieka w otaczającym go świecie. Nie rozumie absurdalnych praw, narzucanych społeczeństwu przez władze i wszystkimi sposobami pragnie dotrzeć do ich głównej siedziby (tytułowego Zamku) aby jawnie wystąpić przeciwko funkcjonowaniu aparatu państwowego. Jest sfrustrowany jałowością ludzkiej egzystencji, bezustannym poczuciem strachu i niemożności określenia samego siebie. O dziwo, jego bunt spotyka się z dezaprobatą ze strony otoczenia, K jest zmuszony stanąć w szranki z beznadziejnie anonimowymi siłami, które zdają się zewsząd mu zagrażać. W opiniach wielu badaczy literatury współczesnej, Zamek jest alegorią systemu totalitarnego.

Niewątpliwie bunt jest stałym elementem ukształtowanej na przestrzeni wieków kultury. W moim mniemaniu będzie charakterystyczną postawą aż do momentu skończenia się naszej cywilizacji. Mam nadzieję, że tych kilka omówionych przeze mnie postaci literackich wzbudzi zainteresowanie.