To Gospodarz w dramacie "wesele" Wyspiańskiego osądza chłopów , wskazując na ich istotę, siłę, powagę, szacunek do rodzimej ziemi oraz niezwykłą religijność. Chłop w dramacie ukazany jest jako gotowy do walki , do brania udziału w życiu politycznym. Są oni podzieleni na młode pokolenie, którym wytykane są materializm i brak miłości do ojczyzny oraz starszych chłopów, którzy czynem zbrojnym pragną odzyskać wolność ojczyzny. Niestety sojusz pomiędzy chłopstwem a inteligencją okazał się niemożliwy ponieważ dzieliła ich zbyt wielka przepaść. Mimo, iż chłopi pragnęli ze strony inteligencji przewodnictwa , to jednak wywyższanie się ich było wyczuwane przez lud.

O tych dwóch rożnych warstwach społecznych wypowiada się słowa :

"Wyście sobie, a my sobie".

Bohaterem powieści Reymonta "Chłopi" jest zbiorowość wsi Lipce i pisarz ukazał w niej życie tej najpotężniejszej klasy społecznej. Sami chłopi są także podzieleni na bogatych ,biedotę wiejską, komorników i proletariat.

Wyzysk kułacki i okrutny los komorników i parobków autor przedstawił na przykładzie historii Jagustynki i Kuby. Życie towarzyskie wsi ustalały reguły wynikające z tego podziału klasowego i antagonizmów, które sprowadzały zajmowanie miejsc w kościele wg majętności jej mieszkańca (zatem biedota stała najdalej od ołtarza) czy podczas procesji.. Także więzi towarzyskie, zaproszenie na uroczystości ślubne, chrzcielne uwarunkowane były statusem materialnym. Tom pierwszy utworu, pt. . "Jesień" obrazuje wyzysk kapitalistyczny Kuby przez Borynę. Ciężka praca parobka wystarczała zaledwie na chleb dla niego. Tragiczna sytuacja zmusiła go więc do kłusownictwa a to z kolei przyczyniło się do jego śmierci ponieważ został postrzelony i zmarł z powodu gangreny. Przedstawienie jego śmierci w czasie kiedy odbywało się wesele miała na celu ukazanie normalności tego faktu, który było niczym szczególnym w proletariacie. Pisarz pokazuje rozbicie we wsi, różnicie w interesach biednych i bogatych. Kubę i Borynę nie łączyło w zasadzie nic. Najbiedniejsi egzystowali w tragicznych warunkach do tego stopnia, że przymierali z głodu, jak Agata , Bylica. Małżeństwa pomiędzy nimi zawierane stawały się nierzadko transakcjami handlowymi. Jagusia Paczesiówna została przecież wykupiona przez Borynę za sześć morgów ziemi. Niezmiernie istotną rolę w życiu wsi odgrywała przyroda( o czym świadczą choćby podtytuły utworu , w postaci nazw pór roku ), która wpływała na chłopskie nastroje i charaktery. Przy doskonale ukazanej psychice chłopskiej, Reymont zaznaczył ich przywiązanie do ziemi, tradycji, wyjątkową moralność, pobożność, pracowitość a także brak zaufania w stosunku do ziemian i brak solidarności. To właśnie walka o przetrwanie determinowała życie chłopów.

Lipce zatem zamieszkiwali bogaci, którzy żyli w dostatkach, chłopi średniozamożni oraz głodujący. Mimo, że wszyscy oni połączeni byli wspólnym interesem, walką z dziedzicem i Niemcami, to jednak poszczególni z nich odnieśli różne z tego korzyści.

Krytyka krzywdy i wyzysku społecznego jest także poruszana w utworach Stefana Żeromskiego, który jednocześnie ukazując piękno rodzinnego krajobrazu, poruszał także temat sprzeczności charakteryzujących ustrój kapitalistyczny. Pierwsze jego opowiadania , jako szczytowe osiągnięcia realizmu literackiego końca wieku XIX, pokazują burżuazję ,która wykorzystuje dla własnych celów proletariat. O takich konfliktach pomiędzy nimi traktuje "Zmierzch" , gdzie nie mający innego wyjścia chłopi, skazani byli na katorżniczą pracę bo było o nią trudno. Życie rożnych warstw społecznych pokazuje nam inny utwór Żeromskiego, a mianowicie "Ludzie bezdomni". Przedstawieni zostali polscy robotnicy i ich warunki pracy ( np. fabryka cygar, stalownia). Były to miejsca gdzie pracowało się w okropnych warunkach, bez opieki medycznej, bez mechanizacji , higieny i zainteresowania dolą pracownika ze strony właścicieli zakładów pracy. Za mieszkania, służyły im śmierdzące sutereny , gdzie panowała wilgoć. Ulice także wyglądały tragicznie z przepełnionymi błotem i gnijącymi odpadami rynsztokami. Jedna izba stanowiła lokum dla kilku osób. Dzieci pozbawione były troski , wychowywała je ulica bo brak było żłobków czy przedszkoli. Biedota z Zagłębia mieszkała w mrocznych budach, przed którymi znajdowały się kałuże pomyj. Celem ich życia było zaspokajanie najprymitywniejszych potrzeb życiowych, toteż ich poziom umysłowy był niski. Mężczyźni wyglądali na zmęczonych a kobiety były spłoszone i pełne smutku. Żeromski wskazuje jednak, że wśród tej klasy społecznej zaczęła rodzić się świadomość sytuacji społeczno- politycznych.

Utwory pokazujące prawdę o polskim chłopie stały się swoistym protestem ,piętnującym układy, instytucje i normy przez które nastąpił upadek człowieka. Literatura polska XIX i początku XX wieku nierzadko zajmowała się tematem nierówności społecznej i była apelem o pomoc dla potrzebujących. W tym celu ukazywała ona tragizm losu, nędze i upadek moralny najbiedniejszych. Chłopi od zawsze musieli liczyć tylko na siebie samych, zawsze byli wyzyskiwani i krzywdzeni, nikt nie przejmował się ich losem. Ten zwrot ku ukazywaniu prawdy o polskiej wsi miał swoje źródła w fakcie, iż w XIX i początku XX wieku zaczął dokonywać się przełom, w którym znaczenie wsi wzrastało razem ze świadomością i poczuciem własnej godności jej mieszkańców. Cechowała ich solidarność, siła i jedność ,co pozwoliło im stać się ikonicznym w walce o narodową wolność. Niestety ich zalet nie wykorzystano w powstaniach i było to winą szlachty. Rozdźwięk jaki między nimi panował uniemożliwił wspólną walkę. Kto wie czy w przypadku kiedy jedność narodowa zostałaby osiągnięta, okres niewoli nie byłby krótszym. Sytuacja chłopów zaczęła się jednak zmieniać i stali się oni w pełni świadomymi obywatelami , biorącymi udział w życiu narodu.