Od zarania dziejów zwierzęta były towarzyszami ludzi i częścią natury, która jest ich światem. Motyw zwierzęcia jest stosowany w literaturze z dwóch przyczyn. Pierwszy sprowadza rolę zwierzęcia do symbolicznego ukazywania ludzkich cech , druga natomiast czyni z nich bohaterów książek i wtedy nie są one naznaczone znaczeniem symbolicznym.
Znaczenie symboliczne zwierząt.
To znaczenie przejawia się w życiu codziennym i jego języku. Każdy chyba zna porównania
"dumny jak paw", czy "uparty jak osioł" lub "pracuje jak wół ( lub mrówka)". Porównywanie ludzi do zwierząt ma na celu wyrażanie ich myśli mniej bezpośrednio, nie wprost.
Funkcja symboliczna zwierzęcia w literaturze widoczna jest już w starożytności. Biblia przedstawia podstępnego węża, symbolizującego szatana, mesjasz zaś określany jest jako baranek, kojarzony z dobrocią i niewinnością.
Wcześniej były czasy kiedy ludzie swoich bogów wyobrażali sobie na podobieństwo ludzi połączonych z ciałem zwierzęcia. Takie postaci prezentuje nam mitologia egipska, w której pojawiają się sokół ( bóg niebios i wojny) , byk( bóg siły i płodności), baran ( bóstwo wody i katarakt) i szakal, utożsamiany z bogiem umarłych. Czczono także żaby, koty, krokodyla.
Ta mitologia ukazuje węża także w negatywny sposób, jawi się on w niej jako przeciwnik bogów. Istotna rolę spełniają w niej również ptaki ,np. Feniks- cudowny symbol słońca i Ibis, ptak święty. W mitologii Eskimosów świętym ptakiem , który stworzył ludzi i życie ziemskie, jest kruk, uchodzący za niezwykle mądrego.
Życie ludów starożytnych nie polegało tylko na wierzeniu w bóstwa. Z zainteresowaniem słuchali również filozofów. Taki filozofem był Ezop, autor mnóstwa bajek. Jego utwory ukazują i ośmieszają wady, przywary ludzi, którzy symbolizowani są przez zwierzęta. Jest np. przemądrzała małpa, której marzeniem było zostać władczynią wszystkich zwierząt a została złapana przez myśliwych, leniwego i zbyt pewnego siebie zająca, który przegrał wyścig z wytrwałym żółwiem i wiele innych, które odnoszą się do pozytywnych albo negatywnych postaw ludzkich.
Literatura średniowiecza rzadko ukazuje zwierzęta , posiadające znaczenia symboliczne, ale wiadomo, iż mentalność tamtych czasów była zabobonną. Ludzi np. obawiali się wiedźm ,którym towarzyszyły często czarne koty. Uczyniło to z nich symbol czarnej magii , która żywa jest i współcześnie. Ludzie wierzą przecież , iż czarny kot, przecinający komuś drogę , przynosi pecha.
Z czasem postrzeganie tego zwierzęcia uległo złagodzeniu. Bajki ukazują go jako sprytnego i umiejącego poradzić sobie w każdej sytuacji ( zapewne stąd wzięło się powiedzenie "spadać na cztery łapy"). O takim kocie opowiada bajka Charlesa Perraulta "Kot w butach" ,która nie demaskuje ludzkich wad ,lecz pokazuje sposoby radzeniem sobie w życiu.
Ignacy Krasicki także wykorzystywał motyw zwierzęcia do ukazania świata ludzkich wad i niemądrych zachowań i robił to stosując elementy humorystyczne. Np. W bajce "Kruk i lis" poeta ośmiesza dumę kruka, który przez to traci kawałek swojego sera i nagradza spryt i podstępność lisa. Z kolei bajka "Wół minister" wyśmiewa system polityki króla (lwa), który usuwa z urzędu mądrego ministra (woła), z powodu jego nudy. Na jego miejscu pojawia się śmieszny minister (małpa) , która spowodowała ferment, a potem minister nieuczciwy( lis), który wszystkich zdradza.
Nie tylko bajki i mity wykorzystują postaci zwierzęce do odzwierciedlania ludzkich charakterów. Stefan Żeromski jest autorem opowiadania "Rozdziobią nas kruki, wrony...". Ukazuje w nim tytułowe stworzenia, które żywią się jeszcze ciepłą padliną i symbolizują one zaborców, dzielących pomiędzy siebie tereny Polski. Pokazując wstrząsające, szokujące obrazy bezwzględnych zwierząt , Żeromski chciał wyeksponować cechy zaborców.
Utwór Rudyarda Kiplinga pt. "Księga dżungli" także wykorzystuje symboliczne znaczenie zwierząt. Przedstawia on historię niemowlęcia ,Mowgliego, którego wychowywały zwierzęta.
Przedstawiona tu zostaje opiekuńczość wilczycy , braterstwo stada, prawdziwa przyjaźń i tolerancja między odmiennymi gatunkami istot ( człowieka z niedźwiedziem Baloo, gromadą wilków, wężem Kaa oraz czarną panterą Bagheerą) ale także walka z tygrysem Shere Kahnem, który się im sprzeciwia. Mitologia rzymska także ukazuje motyw opiekuńczej wilczycy, która wykarmiła braci Romusa i Romulusa, założycieli Rzymu. Wilczyca jest więc symbolem troskliwej matki, nie odrzucającej swoich dzieci i w momencie kiedy to jest konieczne przygarnia obce i wychowuje jak swoje.
Popularnym utworem , opisującym zachowanie ludzki poprzez kreacje zwierzęce jest "Folwark zwierzęcy" pióra Georga Orwella. Dzieło to przedstawia bunt zwierząt wobec władzy złego właściciela firmy ,Jonesa i późniejsze panowanie zwierząt. Początki, zaraz po wypędzeniu Jonesa, układają się bardzo dobrze i zwierzętom żyje się lepiej, jednak po pewnym czasie władze przejęły świnie i od tego momentu dotychczas przestrzegane prawa przestają obowiązywać , a zasada równości wszystkich zwierząt, zostaje zmieniona na głoszącą ,iż :"Wszystkie zwierzęta są równe, ale niektóre są równiejsze". Pomimo tego, ze świnie nie są najsilniejszym zwierzętami na farmie, to ich zdolność manipulowania innymi , ich inteligencja sprawia, ze to one obejmują władzę, która powoli zmienia się w despotyzm a stworzenia czują się nieszczęśliwe z powodu głodu i chaosu, co sprawia, że farma upada. Historia ta mówi ,iż w momencie, kiedy władzę obejmuje jednostka jej żądna, przyniesie to klęskę i doprowadzi do kolejnej zmiany władcy.
Nowela Marii Konopnickiej "Nasza szkapa", opowiada o zwierzęciu, które było dla małych bohaterów wszystkim w ich życiu. Szkapa okazała się nawet ważniejsza od chorej matki i nędznej sytuacji rodziny.
Jak się okazuje , funkcja symboliczna zwierząt sprowadza je do ukazywania cech, które tak naprawdę są cechami ludzi. Ich zachowanie jest czasem godne pochwały, a innym razem ukazane w humorystyczny i drastyczny sposób, co ma uświadamiać odbiorcy, iż sytuacje w których się znajdują to typowe sytuacje świata ludzkiego.
Znaczenie nie symboliczne
Często jest tak , że zwierzęta stają się bohaterami utworów literackich. Kiedy są uosobione , mamy możliwość poznania ich odczuć , myśli, i wiemy co mówią lub chcą przekazać. Zdarza się tez tak , że narrator pozwala nam tylko domyślać się jakie odczucia nimi kierują , co umożliwia nam dokładny opis tego w jaki sposób się zachowują. Są utwory przedstawiające historię kilku zwierząt, są też takie gdzie pojawia się jeden zwierzęcy bohater.
Już czytane najczęściej w dziecięcym wieku baśnie Hansa Christiana Andersena pokazują nam dzieje brzydkiego kaczątka, którego nikt nie lubi. Jest ono częściowo personifikowane z powodu faktu, iż może ono mówić ( jednak tylko do innych zwierząt) i dobrze rozumie język ludzi.
"Łysek z pokłady Idy" Gustawa Morcinka to kolejny utwór traktujący o zwierzęciu, które jest jej bohaterem. Opowiada on historię przyjaźni między koniem, który pracuje na pokładzie kopalni a górnikiem. Niestety zwierze traci wzrok, co spowodowane jest zbyt długa pracą w mrocznych otchłaniach kopalni. W momencie kiedy dostaje się na powierzchnie, jego oczy pokrywa już gęsta mgła. Łysek jest bardzo inteligentnym koniem. Nie pozwala sobie na ciągnięcie dodatkowych wagonów z węglem i, co jest tego największym przejawem, ratuje życie swemu opiekunowi Kubokowi. Historia ta ukazuje również trudną pracę odbywającą się w kopalni. Opowiada o nagannym traktowaniu zwierząt, wskazując ,że istoty te także mają zdolność odczuwania i pomimo braku świadomości, to jednak przejawiają w sobie takie uczucia jak smutek, radość i ból.
O uczuciach zwierzęcia traktuje także liryk Wisławy Szymborskiej "Kot w pustym mieszkaniu", ukazujący myśli kota, którego właściciel zmarł. Zwierzę nie zdaje sobie sprawy z tego faktu, bo zaczyna rozmyślać co będzie robić kiedy właściciel wróci. Jednak dostrzega, że wszystko co go otacza uległo zmianie. Nie pojawienie się opiekuna powoduje u niego żal i smutek bo przecież: : "Umrzeć - tego nie robi się kotu".
Cykl utworów Jamesa Herriota "Wszystkie stworzenia duże i małe" mówi o tym jak należy traktować zwierzęta. Każda z tych ośmiu książek opowiada o perypetiach młodego weterynarza podczas spotkań ze zwierzętami wiejskimi. Jego pacjenci są ukazani, tak jak w rzeczywistości. Tylko na podstawie ich zachowania można wysuwać wnioski co myślą i czego oczekują.
Innym typem literatury, są utwory o zwierzętach, które opowiadają o wydarzeniach dotyczących danego stworzenia. Takim utworem jest "Florencja- córka Diabła" Joanny Chmielewskiej, gdzie tytułowa klacz jawi się jako element zagadki kryminalnej. Nie stanowi ona jednako istoty tego utworu, natomiast fakty toczące się z jej udziałem. Klacz ukazana w tym utworze jest również realistycznie, taką jaką możemy ją obserwować w stajni wyścigowej.
Naturalnie podczas lektury tych dzieł zawsze mamy prawo dopatrywać się ich symbolicznych znaczeń gdyż ludzie przywykli już do faktu, iż zwierzęta często odzwierciedlają cechy charakteru człowieka. Co za tym, idzie , utwory mówiące o sposobie obchodzenia się ze zwierzętami można więc traktować także jako metody życia w stosunkach międzyludzkich. Książki traktujące o złym obchodzeniu się z tymi stworzeniami oraz ich skutkach, można odbierać również jako swoiste ostrzeżenie przed konsekwencjami negatywnego zachowania.
