„Chłopi” – najważniejsze aspekty powieści Władysława Reymonta.

Okoliczności powstania "Chłopów".

Nie ma wątpliwości, że powstanie tego dzieła akurat w okresie modernizmu nie było przypadkiem; na jego genezę przypadają zmiany struktury świadomości rodzimej wsi oraz bardzo nasilone w tej epoce zainteresowanie polska wsią. Powieść wyszła w dwu redakcjach - pierwsza powstała po kolejowym wypadku autora, druga zaś , bazująca na pierwszej, została solidnie przeredagowana. Dlatego prace nad dziełem trwały około dekady - między rokiem 1899 a 1908.

W "Chłopach" wyszło całe zamiłowanie Władysława Reymonta do autentyku. Uważa się powszechnie autora za bardzo cenionego kronikarza wiejskiego obyczaju i kultury , a powieść jego uznano słusznie za epopeję z życia chłopskiego.

Czas i miejsce akcji

Akcja rozgrywa się we wsi Lipce, w zaborze rosyjskim. Poszczególne epizody mają miejsce w Tymowie. Czas powieści obejmuje dziesięć miesięcy ostatniego dziesięciolecia XIX wieku, od wczesnej jesieni do późnego lata następnego roku.

Budowa utworu

"Chłopi" są tetralogią, czyli utworem składającym się z czterech tomów: tom I "Jesień", tom II "Zima", tom III "Wiosna", tom IV "Lato". Czytając "Chłopów" znać wielość motywów tworzących obraz wsi i chłopskiego życia na wielu płaszczyznach. Zarówno czas jak i przestrzeń podporządkowano temu, by jak najszerzej ukazać obraz chłopa w swym środowisku. W tym celu wybrano czas dziesięciu miesięcy i na tej przestrzeni przedstawiono jego egzystencję , pracę na roli, obyczajowość, gospodarstwo, gromadę, rodzinę, jednostkę, stosunki towarzyskie i społeczne.

Niedookreślone jest w "Chłopach" miejsce i czas wydarzeń. Badacze, mimo wielokrotnych prób określenia topografii wsi i przybliżonego roku akcji nie są w stanie tego ustalić. Dlatego przekonujące są sugestie proponujące by patrzeć na dzieło jako na utwór o tendencjach mitotwórczych, uniwersalnych, uogólniających problem egzystencji chłopa. "Chłopi" stanowią syntezę wsi polskiej, jej problemów i spraw, doznań i przeżyć bohaterów. Wydarzenia opisywane przez autora nie dotyczą konkretnego roku, ale każdego roku i kolejnych pokoleń bohaterów. Jest to możliwe dzięki ukazaniu życia, które jest wpisane w okrąg czterech pór roku.

Sam wybór takiego a nie innego tematu dzieła wpisuje się w ważną młodopolską tendencję panującą wówczas w artystycznym świecie - to "chłopomania". Nie tyle jednak jest wynikiem zachłyśnięcia się egzotyką wsi, ile raczej stanowi głos w dyskusji o roli tej klasy społecznej w procesach społeczno - historycznych , a także zastanowieniem się nad warunkami polskiej wsi. Powieść ukazuje Lipce przekrojowo, podczas wszystkich pór roku, zarówno od strony biedoty jak i bogatych gospodarzy.

Powieść "Chłopi" Władysława Reymonta są epopeją, gdyż posiadają wszystkie cechy tego gatunku. To utwór rozległy, który realistycznie przedstawia obraz społeczeństwa wsi w pewnym przełomowym momencie historycznym - tutaj są to rusyfikacja i echa powstania styczniowego, oraz momencie społecznym, jakim jest rodzenie się świadomości klasowej chłopstwa. Obraz wsi jest tutaj zarysowany szeroko, epicko, z uwzględnieniem statycznych i dynamicznych uwarunkowań życia chłopów. Mamy w powieści detaliczne opisy pracy, zabawy, obrzędowości, religijności i mentalności chłopskiej; antynomie wewnętrzne (hierarchia wiejska) oraz zewnętrzne (chłopi - dwór) są odniesione do szerokiej perspektywy czasu.

O epickości powieści decydują - bardzo pełna i dokładna znajomość autora środowiska chłopskiego , znakomita celność jego globalnego ujęcia, tak pod względem czynników wiążących jak i dzielących tę społeczność, oraz całkowita bezstronność narracji i użycia środków artystycznych. To ostatnie przejawia się w ograniczeniu dydaktyzmu , komentarza autorskiego, a także w stonowaniu refleksji odchodzących od systemu wartości reprezentowanego przez postaci utworu. Reymont właśnie dzięki temu bardzo wiarygodnie opisał obraz wsi tak w ujęciu zewnętrznym (obiektywizm) jak i wewnętrznym (wiarygodność).

Odnosząc się choćby do "Pana Tadeusza" można rzec, że epos to w największym skrócie próba przeżycia przełomowych chwil razem z narodem.

Reymont pomimo dużego obiektywizmu w zarysowywaniu świata chłopskiego wyraża przekonanie o doniosłym znaczeniu tej warstwy dla całego narodu. Choć unika bezpośrednich deklaracji , sposób w jaki buduje świat powieści można by opisać cytatem z "Wesela" - "Chłop potęgą jest i basta!".

Autor ma tendencję do kreślenia przestrzeni utworu przez pryzmat na system wartości wytworzony przez kulturę plebejsko - ludową, co stanowi fundament epickości dzieła. Tutaj wszystko jest immanentne ze światem utworu: komizm, zabawność niektórych fragmentów wynikają z niego, nie są zaś wprowadzane jako przerywniki, jak choćby jest to u Żeromskiego czy Sienkiewicza. Przyroda ukazana została przez pryzmat ludzkich przeżyć i sytuacji; na równi potraktowano piękno wiejskiego folkloru jak i brzydotę i siermięgę prozy życia. Brzydota i pospolitość opisów nie są negacją zastanego świata, ale realistycznym, uwiarygodniającym kolorytem przeżyć bohaterów. Nie są one z ducha dekadenckie, lecz istnieją jako wyraz wierności odtwarzania kluczowych sytuacji.

O epickości "Chłopów" świadczą także takie elementy jak widzenie sytuacji i postaci z wielu płaszczyzn czy partie przedstawiające metamorfozę starej wsi w nową. Reymont wierzył w narodziny "Polski chłopskiej", stąd np. przemyca pomysł zbiorowych wykupów ziemi podleskiej, wymianach lasów na użytkową ziemię, o walce z rusyfikacją; dlatego momentem przełomowym jest nie tylko historyzm dzieła, ale i owa , nowo powstająca, społeczno - obywatelska świadomość chłopska.

Oto, jak można uporządkować cykl zdarzeniowy powieści, tożsamy jednocześnie z odwiecznie organizującym życie chłopów cyklem sezonów roku - na podstawie tomu I: najpierw zbieranie ziemniaków ora sianie zboża jako dwie cezury. Przygotowania do Jarmarku, gdzie można zaopatrzyć się w najpotrzebniejsze na zimę towary, uzyskać dochody ze sprzedaży rolnych płodów czy inwentarza żywego, za pieniądze zaś będzie można uregulować zaległe rachunki. Potem zbieranie kapusty i jej zbiorowe obieranie , ubijanie i kiszenie.

Potem następują zaręczyny Jagny i Boryny , oczywiście jako ogólnospołeczna celebra w karczmie. Za tym idą kościelne zapowiedzi. Dzień zaduszny prowadzi mieszkańców do kościoła i na cmentarz by oddać hołd zmarłym. Potem idą przygotowania do wesela Boryny z Jagną. Samo wesele to także mały, wewnętrzny krąg rytuałów: przenosiny panny młodej do domu męża, tańce, zabawy, oczepiny i inne obyczaje.

Inne, ważne aspekty powieści to m. in. koncepcja czasu, jako wiecznego i powtarzalnego, płynącego wolno ale nieuchronnie. Bohaterowie indywidualni przedstawieni są zawsze na tle zbiorowości i z nią zawsze wchodzą w relacje budujące ich los. Podobnie fabuła: częste są epizody same nie tworzące autonomicznej akcji, lecz budujące społeczne i obyczajowe tło, podobnie jak detaliczne ujęcia przedmiotów, sytuacji i obyczajowości. . Przyroda istnieje w powieści na prawach autonomicznego, równorzędnego bohatera. Występują dwa style opowiadania - realistyczny oraz estetyzujący (patetyczny), jak np. scena śmierci Boryny.

Oto , jak ukazane są warstwy postaci w "Chłopach" - wieś podzielona jest na najbogatszych, mniej zamożnych, biedotę i komorników. Bogacze trzymają się razem, a z biedotą nie utrzymują kontaktów- gardzą nią. Biedota wiejska często jest pozbawiona ziemi i własnych chat- ziemia dla mieszkańców wsi jest bardzo ważna. Istnieje wysokie poczucie więzi z gromadą, co w dużej mierze hamuje samolubstwo chłopstwa. Zwyczajowo przyjęte jest wspólne, zbiorowe radowanie się jak i smucenie. We wsi wszyscy niemal wszystko o sobie wiedzieli , co także niewątpliwie budowało spójność, ale i hermetyczność społeczności. Przy ekscesach Jagny z Antkiem, wójtem, Jasiem, zaraz odbiło się to echem dezaprobaty masowej.

Piękna i silna była także solidarność wsi w kryzysowych sytuacjach - co widać np. w epizodzie pomocy Szymkowi i Nastce, którzy świeżo po ślubie nie mieli większych szans na przetrwanie pierwszych lat.

Widać było także solidarność międzywiejską - kiedy gospodarzy z Lipiec zamknięto w więzieniu okoliczni mężczyźni natychmiast pospieszyli osamotnionym kobietom do pomocy w polu, nad czym nadzór trzymał ksiądz.

Oto najważniejsze wiadomości o głównych bohaterach - najpierw Maciej Boryna. Był to gospodarz dumny, zamożny, o silnym charakterze, pracowity i cieszący się poważaniem wszystkich lipczan. Zaufanie do niego była nawet większe niż do wójta, który bardziej pilnował własnej posady niż spraw wsi. Przy wszelkich zebraniach rozstrzygających prawy wsi Boryna zajmuje zawsze wysokie miejsce.

Jako prawdziwy, honorowy chłop ziemię przedkłada nad wszelkie inne dobra.

Niestety, jest także porywczy i gwałtowny. Gdy demaskuje romans żony i syna, chce ich oboje zabić. Jego małżeństwo z o wiele młodszą Jagną jest wypadkową namiętności i rachunków - ziemia matki Jagny przylega do borynowej. Pracę uważa za najważniejszy aspekt w życiu człowieka - zaczyna szanować synową Hankę dopiero, gdy ta okazuje się być zaradna i pracowita.

Scena jego śmierci jest paraboliczna i symboliczna: ciężko ranny Boryna ostatkiem sił wychodzi na pole i rozrzuca grudy ziemi niby ziarno. To jego pożegnanie i hołd dla ukochanej ziemi; oddaje potem ducha pogodzony z naturą, której częścią bycia miał świadomość.

Antek Boryna zaś jest dojrzałym synem Boryny. Pracując na ojcowiźnie czuje się wykorzystywanym. Nie czuje uczucia do swej żony Hanki. Pragnie zaś Jagny, tym większym dramatem staje się więc jej ślub z ojcem - dodatkowo Boryna pozbawia go należnej mu części ziemi na rzecz młodej żony. Namiętność do Jagny prowadzi rodzinę Antka do wygnania i ubóstwa, jego zaś do alkoholizmu. Mimo to uświadamia sobie swe błędy po którejś z mszy. Jest dumny jak ojciec i tak samo porywczy, jednak w głębi to dobry i zbolały niesprawiedliwością człowiek. Trzyma cały czas ze zbiorowością, podporządkowuje się jej przy decyzji o wygnaniu Jagny. Po śmierci ojca dziedziczy majątek i zostaje najbogatszym chłopem w lipcach.

Hanka jest bardzo pięknie zarysowaną postacią drugoplanową. Widać mocno jej zmianę - najpierw jest niezaradna, boi się męża, nie ma swego głosu i poważania. Brak miłości i wygnanie hartują ją jednak - przestaje być cichutka i przeciwstawia się Antkowi. Decyduje się pozostać przy ciężko rannym Borynie; kiedy Antek trafia do aresztu ujawnia sprawność gospodarska i organizacyjną. Mimo zdrad męża - wciąż go kocha i jest mu wierna. Nienawidzi Jagny, choć to ona pierwsza godzi się z nią przed pielgrzymką do Częstochowy. W finale okazuje się być jedyną podporą Borynów.

Jagna to córka Paczesiowej, wiejska piękność; siostra Jędrzycha i Szymka. Zawsze rozpieszczana przez matkę, nie nawykła do wiejskiego tyrania , zupełnie niedojrzała do małżeńskich obowiązków. Nieprzystosowana do życia w gromadzie , indywidualistka i przesadna marzycielka. Lekkomyślna w swym postępowaniu z mężczyznami. Ma bardzo chaotyczne życie wewnętrzne, choć poniekąd wynika to z jej głębokiej wrażliwości. Nieopanowana w swych żądzach; za radą matki wychodzi za Borynę, choć to sam zbytek i wesele bardziej ją interesuje niż mąż. Jej uczucia są niestałe - początkowo prawdziwie tęskni za Antkiem, potem jednak wywołuje skandal obcując z Wójtem...

Jej wrażliwość estetyczna czyni ją jednak bardzo wyjątkową: potrafi dostrzec piękno przyrody, czego inni nie widzą. Ma uzdolnienia artystyczne. Nie przywiązuje ślepej wagi do ziemi.

żywy. Lecz wkrótce zaczyna o nim zapominać i wiąże się z wójtem, co wywołuje niemały skandal, gdy ich ludzie znajdują półnagich, śpiących w lesie pod krzakami. - W czasie lata zadurza się w Jasiu - synu organistów, który edukuje się w seminarium duchownym.

Kuba Socha jest powstańcem z 1863 roku. Widać u niego silną świadomość narodowej dumy i dumy ze swej przeszłości, choć swój żywot parobka przyjmuje z pokorą. Jest głęboko wierzący i wierny swemu gospodarzowi Borynie. Bieda wpędza go w śmierć - zachęcony zapłata księdza i podjudzony przez jankiela zaczyna kłusować na pańskich polach przez co zostaje postrzelony. Lęk przed lekarzem przypłaca życiem - gdy wdaje się gangrena ucina sobie nogę i umiera z wykrwawienia. Boryna cenił jego oddanie i pracowitość, jednak nie opłaca go sprawiedliwie.

Roch to bohater bardzo tajemniczy, znany jako odwiedzający czasem Lipce żebrak. Zapewne wywodzi się ze stanu wyższego, potrafi pisać i czytać , czego uczy wiejskie dzieci; zna bardzo dobrze historię kraju.

Ksiądz przedstawia się jako człowiek dobroduszny i poczciwy, lecz naprawdę jest bardzo interesowny. Omija zgrabnie konflikty dla wygody popierając bogatych chłopów. Ma bardziej cechy gospodarza niż duchownego. Jego głos, co wynikało z wysokiej pozycji w hierarchii wsi, był decydujący i z zasady najlepszy dla ogólnego dobra. Także przyjęło się by ksiądz zatwierdzał najuważniejsze decyzje chłopstwa. Jako osoba duchowna nie mógł zezwolić na samosąd nad Jagną - sprytnie więc wyjechał ze wsi dając tym samym zgodę "cichą".

Kościół i religijność zajmują w powieści bardzo ważną rolę - pierwsze jej zdanie zresztą brzmi: "Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus", a ostatnie: "Ostańcie z Bogiem, ludzie kochane". Buduje to efekt "namaszczenia" historii Reymonta oraz zaznacza już na wstępie koloryt obyczajowy powieści i jej świata.

Ludzie najubożsi są u Reymonta najmocniej religijni i bogobojni. W kościele podczas mszy uwidacznia się podział na hierarchię wsi - biedni stoją na końcu, bogaci zaś zajmują pierwsze ławy. Niewykształceni chłopi pokładali bardzo wiele w rękach Boga - łatwo więc było manipulować Słowem Bożym , jak np. w epizodzie wystąpienia przeciw Jagnie organisty , który umotywował jej potępienie odpowiednim cytatem z Biblii.

Reymont jest obiektywny w swych sądach o bohaterach, ponieważ na równi kreśli ich wady i zalety. Da się jednak szerzej wyczuć jego sympatię do chłopów, nieraz nawet ich apoteozę. Docenia wagę umiłowani do pracy i ziemi przywołując mity Piasta i chłopa siewcy. Wierzy w to, ze ta grupa społeczna może stać się fundamentem polski w momencie, gdy zadba się o ich samoświadomość i wydobycie chłopskich przymiotów.

Opis obyczajów wsi polskiej jest bardzo szczegółowy i liczny - mamy folklor, czyli wróżby, przesądy, tradycje, zwyczaje (jarmarku (t.I), obyczaje weselne (t.I) , wigilia i okres noworoczny , obrzędy Wielkanocne (t. III), pogrzebowe (t.IV), odpusty (t. IV), sianokosy, prowadzone wg wielowiekowej tradycji, także wszelkie zgromadzenia, gdzie nadarzała się okazja do zabaw, wysłuchania legend, podań i nowinek ze świata i okolicy.

Przyroda prawdziwie reguluje życie chłopów , wpływa na wszelkie jego aspekty - wszyscy zależą od przyrody, więcej nawet - bohaterowie stają się żywiołowi i gwałtowni bądź melancholijni na obraz pór roku czy dnia.

Narracja w powieści jest anonimowa, wszechwiedząca. Stylizowana przez cały czas na wiejską gawędę. Narrator nieraz angażuje się emocjonalnie, używa także soczystej gwary wiejskiej. Młodopolska maniera przejawia się w plastycznych opisach przyrody jak i przeżyć bohaterów. Autor używa języka literackiego okraszonego w dialogach gwarą wsi.

Powieść Reymonta podzielona jest na cztery części: Jesień, Zima, Wiosna, Lato. Podział taki podkreśla związek życia ludzkiego z naturą, jego ciągłość i trwałość, a jednocześnie jego dynamiczność, jego nieustanne zmiany, które zawsze się dokonują mimo odwiecznego porządku. Tytuł odzwierciedla dokładnie treść utworu, bowiem jego bohaterem są chłopi, ich życie rodzinne i gromadzkie, zajęcia rolniczo-gospodarskie, obrzędy świeckie i religijne. Język powieści oparty jest na gwarze łowickiej, którą autor znał bardzo dobrze. Nie jest to jednak czysta gwara, Reymont świadomie ją stylizuje, by stała się bardziej przystępna dla współczesnego czytelnika. Język utworu najbardziej jest zbliżony do gwary w partiach dialogowych, w narracji bezpośredniej i momentach nastrojowych autor wprowadza język literacki.

Przełom XIX i XX wieku to wprawdzie jeszcze czasy starych układów i tradycji we wsi, ale jest to już zapowiedź zbliżającego się przełomu, głównie w świadomości klasowej i społecznej chłopów. Niemałą rolę odegrały w tym wydarzenia rewolucji 1905 roku, a przede wszystkim działalność oświatowa Rocha, jego wysięki obudzenia w chłopach poczucia społecznej krzywdy i świadomości tkwiącej w nich siły. Kiedy ksiądz usiłuje ostudzić bojowe nastroje we wsi przed walką o las, Antek mu odpowiada: "Póki się z nami nie ugodzi, to ani chojaka ruszyć nie damy... A nie damy i tyle... (...) Jak się parę łbów dworskich siekierami rozwali, to zaraz będzie sprawiedliwość".

Nawet spychani na margines życia gromadzkiego komornicy upominają się o swoje prawa. Gdy zarysowuje się szansa parcelacji gruntów dworskich, Kobus domaga się ziemi także dla najbiedniejszych, na którą najwięcej szans mają najzamożniejsi.

"Chłopi" w swoim szerokim epickim obrazie, przedstawiają więc zarówno barwną panoramę codziennego życia chłopów, jak i dokonujące się w nich zmiany, które przeistoczą kiedyś strukturę ekonomiczną i obyczajową wsi.