zaplanowana przez carat akcja mająca na celu narzucenie Polakom rosyjskiej kultury i języka oraz osłabienie (a ostatecznie zniszczenie) tożsamości narodowej. Objęła właściwie wszystkie dziedziny życia publicznego: szkoły, administrację, urzędy, prasę itd. Zakazano działalności polskim organizacjom kulturalnym, naukowym, gospodarczym, wprowadzono bardzo ostrą cenzurę w prasie.
Najbardziej dotkliwa była rusyfikacja szkolnictwa. W 1869 r. język rosyjski stał się językiem wykładowym w szkołach średnich i wyższych, a od 1885 r. także w szkołach podstawowych. Przestano nauczać historii Polski, a język polski stał się przedmiotem nadobowiązkowym. Najtrudniejszym okresem dla Polaków i szkolnictwa w zaborze rosyjskim był okres rządów generał-gubernatora Osipa Hurki (1883-1894), któremu wiernie sekundował kurator okręgu warszawskiego Aleksander Apuchtin. Nie tylko rozwijali w szkołach system wzajemnego szpiegowania się uczniów i nauczycieli, ale także świadomie dążyli do zmniejszenia liczby szkół (tzw. "noc apuchtinowska"). Polityka ta sprawiła, że analfabetyzm w tym zaborze utrzymywał się na bardzo wysokim poziomie.
Blokowano też Polakom dostęp do urzędów: cały korpus urzędników sprowadzano z Rosji. Wprowadzano stopniowo rosyjskie przepisy i nazwy. Szczególnie starannie władze dbały o rozwój policji (zwłaszcza tajnej), w której chętnie zatrudniano różnych konfidentów i prowokatorów.
Starano się infiltrować wszystkie grupy społeczne i zawodowe, by w ten sposób od wewnątrz rozbić ewentualne organizacje opozycyjne.