Dla dramatów powstałych w epoce Młodej Polski specyficzne jest równolegle rozwijanie się symbolicznego i naturalistycznego wzorca teatru. Zwolennicy naturalizmu i realizmu pragnęli oddać w sztukach najbardziej wierny wizerunek zróżnicowanych grup społecznych. Dramatem, który spełnia takie założenia, jest "Moralność pani Dulskiej" napisana przez Gabrielę Zapolską. Autorem najlepszych dramatów symbolicznych jest Stanisław Wyspiański - zwolennik nowatorskich rozwiązań teatralnych. Dramaty jego autorstwa - przede wszystkim "Wesele" - wyrosły z tradycji romantycznej i stanowią niesamowitą wizję "teatru ogromnego". W utworach Wyspiański odwołuje się do polskich mitów narodowych, które zostały zaczerpnięte z wielkich dramatów romantycznych: "Dziadów części III", "Nie-boskiej komedii" i "Kordiana".
"Wesele jako dramat symboliczny:
I. Zasada trzech jedności:
a. Miejsca - wiejska chata w Bronowicach pod Krakowem; postaci pojawiają się w izbach tego domu: jednej do tańca, drugiej do próbowania weselnych smakołyków, sypialni gospodarzy i sieni; chata Gospodarza jest pomieszaniem stylu wiejskiego (stół, dożynkowy wieniec, święte obrazki) i miejskiego (szlacheckie pamiątki: portrety, zegar, szabla, skórzana torba)
b. Czasu - wieczór, noc i świt listopadowego dnia 1900 roku
Dzięki podporządkowaniu tym zasadom jedności dramat zyskuje zamknięty charakter.
c. Akcji - nie jest przestrzegana, scenom brakuje przyczynowo-skutkowego połączenia, dramat jest w istocie zborem luźno połączonych scen.
II. Liczba aktorów na scenie:
a. W I i II akcie liczba aktorów ogranicza się do od jednej do trzech osób. Dzięki temu dramat zyskuje kompozycję szopkową (która jest odbiciem szopek krakowskich). W tej samej scenerii przewijają się kolejno pary postaci, które toczą ze sobą dialogi. Choć treści tych rozmów nie są ze sobą powiązane, tradycja dramatu klasycznego została zachowana.
b. W III akcie miejsce scen kameralnych zajmują sceny zbiorowe, co jest typowe dla dramatu romantycznego, ale ten akt jest bardziej jednorodny treściowo.
III. Niezmienny charakter postaci (cecha dramatu klasycznego) - żadna postać nie zmienia swojego sposobu patrzenia na rzeczywistość.
IV. Rozbicie czasu akcji na:
- czas realny w I akcie
- czas magiczny, który obejmuje noc od północy do kończącego dramat trzeciego piania koguta.
V. Dwuplanowa kompozycja.
Pierwszy akt jest typowo realistyczny, drugi - jest jednocześnie realistyczny i fantastyczny, a sceny obu planów występują przemiennie, aby w rezultacie przekształcić się w jednoznacznie fantastyczny. Trzeci akt przemienia się w niedookreśloną jakość, która jest pozbawiona jednoznacznego charakteru.
VI. Połączenie elementów realistycznych, symbolicznych i impresjonistycznych oznacza próbę stworzenia przez Wyspiańskiego synkretyzmu dramatycznego na płaszczyźnie:
- kompozycji - synkretyzm gatunków: I akt to komedia, II akt - dramat "głęboki", III akt - dramat.
- sztuki czyli muzyki - wiejska kapela, piosenki ludowe, przyśpiewki przy kielichach, "muzyka" Chochoła, nawiązania do dzieł muzyki światowej: fragmenty opery Wagnera, "Walkirii", a nade wszystko zmienny rytm wiersza naśladujący muzykę: raz skoczny i żywy, a raz spowolniony.
VII. Przemieszanie stylów wypowiedzi: styl wysoki, który reprezentują wypowiedzi liryczne Poety i Racheli, styl niski czyli elementy gwary i wulgaryzmy; indywidualizm języka postaci.
VIII. Ludowe pochodzenie części postaci, obrzędy wiejskie i proste, chłopskie pojmowanie świata.
IX. Wspomnienia wydarzeń historycznych - czasy Zygmuntowskie, rabacja galicyjska.
X. Akcja rozgrywająca się na pograniczu snu i jawy.
XI. Elementy naturalistyczne - malownicze opisy wiejskiej chaty, przyjście nocy, stroje zgodne z krakowską tradycją ludową.
XII. Najważniejszy zastosowany środek artystyczny to symbol, dzięki któremu interpretacja pewnych zjawisk i postaci nie jest tak jednoznaczna; ich wieloznacznych charakter wzbogaca utwór. Symbolizm zastosowany w dramacie spowalnia akcję, odbija rozterki i marzenia bohaterów.
Rodzaje symboli:
- sceny symboliczne:
- zgubienie złotego rogu - utrata szans na powstanie narodowowyzwoleńcze
- taniec chocholi - marazm, bierność, niezdolność do podjęcia walk, bezradność
- oczekiwanie chłopów pod kościołem na odgłos rogu i Wernyhorę - nadzieja i tęsknota za wyzwoleniem
- rozmowa Pana Młodego z Hetmanem - symbol zdrady
- rozmowa Poety z Rycerzem - symbol marzeń
- rozmowa Dziennikarza ze Stańczykiem - zachowawczość
- rozmowa Wernyhory z Gospodarzem - brak dojrzałości
- symboliczne postaci:
- Stańczyk - symbol politycznej mądrości i troski o ojczyznę
- Upiór - społeczna dysharmonia
- Wernyhora - symbol solidarności społecznej i gotowości do walki, ale także głosiciel romantyczno-mistycznej ideologii, której podstawą była wiara w cuda
- Hetman - symbol narodowej zdrady
- Widmo - tragiczna, wieczna miłość
- Rycerz - męstwo i siła, wspomnienie dawnej świetności Rzeczypospolitej
- Chochoł - narodowy marazm, ale także nadzieja na wolność
- symboliczne przedmioty:
- złoty róg - symbol wolności
- złota podkowa - szczęście i pomyślność
- kaduceusz - błazenada
- dzwon Zygmunta - wielkość i chwała
- pawie pióra - próżność
- bronowicka chata - narodowa scena
Wszechstronne fascynacje Wyspiańskiego znalazły odbicie w jego nowatorskich pomysłach. Jednym z nich była wizja teatru monumentalnego:
- specjalnie zaprojektowana scenografia
- skrupulatne zaplanowanie przestrzeni scenicznej
- realizacja w plenerze
Z czasem Wyspiański sporządził wizję "teatru ogromnego":
- teatr miał mieć charakter narodowy
- miał być syntezą wszystkich sztuk
- miał zyskać kontekst europejski (nawiązania do teatru antycznego, szekspirowskiego, symbolistycznego dramatu i dramatu muzycznego Wagnera).
Wykształcony w Młodej Polsce dramat naturalistyczno-mieszczański, który reprezentuje "Moralność pani Dulskiej" był formalnie i tematycznie poświęcony jednej warstwie społeczeństwa - mieszczaństwu, które Zapolska ostro skrytykowała. Tematem dramatu jest rodzinny konflikt. Bohaterami utworu są: Aniela Dulska - pani domu, która rządzi w nim silną ręką, Felicjan Dulski - jej małżonek, Zbyszek - ich syn, Mela i Hesia - córki Dulskich, Juliasiewiczowa - krewna Dulskich, Hanka - służąca, Tadrachowa - chrzestna matka Hanki, z zawodu praczka, Lokatorka - mieszkająca w kamienicy Dulskich kobieta, którą kobieta wyrzuciła z domu z powodu skandalu wywołanego truciem się. Zbyszko pod pobłażliwym okiem matki romansuje ze służącą, ale gdy rezultatem tego jest ciąża dziewczyny, matka bardziej dba o własną reputację i wyrzuca biedna dziewczynę z domu wypłacając jej pokaźną sumę.
Zapolska dotyka tematu mieszczańskiej moralności. Dokładny opis codziennego życia bohaterów ukazuje sposób ich egzystowania i stosunek do otaczającego świata. Autorka szczególnie ostrej krytyce poddaje główną bohaterkę, którą wyposaża we wszystkie wady młodopolskiego mieszczaństwa: zakłamanie i dwulicowość, chciwość i skąpstwo, egoistyczne podejście do życia, pogardliwy stosunek do niżej urodzonych, głupota i zacofanie. Od nazwiska bohaterki wzięło początek określenie "dulszczyzna" czyli inaczej kołtuneria, pod którym kryła się mieszczańska hipokryzja, wąskie horyzonty myślowe i przekonanie o własnej nieomylności. Moralność pani Dulskiej mieści się w haśle "prania brudów we własnym domu", które oznacza zachowywanie pozorów przy jednoczesnym terrorze domowym. Ludzie żyjący w takim środowisku są skazani na klęskę, ponieważ nigdy nie będą mogli się wyrwać z takiego świata (np. Zbyszko).
"Moralność pani Dulskiej" dramatem naturalistycznym:
1.Zasada trzech jedności:
a. Czasu - nie jest zastosowana - dwa dni z początku XX wieku
b. Miejsca - zachowana - kamienica we Lwowie, głównym miejscem wydarzeń jest salon Dulskich
c. Akcji - głównym wątkiem jest romans Zbyszka i Hanki, a wokół niego rozgrywają się pozostałe wątki silnie połączone z głównym
II. Liczba aktorów: nie przekracza trzech
III. Kompozycja dramatu:
- Akcja ma kompozycję ramową, jednowątkowość
- A utworze dominuje dialog jako forma porozumiewania się postaci
- Ekspozycja - przedstawienie bohaterów; już na początku akcji zarysowany zostaje problem Hanki i przyzwolenie Dulskiej na zachowanie syna
- Rozwinięcie - dokładne przedstawienie charakterów postaci; ukazanie codziennego życia rodziny i dalszy ciąg romansu Zbyszka z Hanką
- Punkt kulminacyjny - prawda o odmiennym stanie Hanki - świat Dulskich zostaje zburzony
- Perypetie - Hanka dostaje wymówienie z pracy, a Zbyszko wbrew matce chce się żenić ze służącą; skandal jest nieunikniony
- Rozwiązanie - dzięki podpowiedzi przebiegłej krewnej Hanka zostaje przekupiona i znika z domu Dulskich, Zbyszko traci buntownicze chęci.
Utwór spełnia główne wyznaczniki dramatu klasycznego.
IV. Dramat Zapolskiej jest tragifarsą - łączy elementy farsy ze społeczno-obyczajowym tematem, dlatego obok chwytów tragicznych istnieją chwyty typowe dla komedii.
a. Elementy tragiczne: Postawa Dulskiej, która nie dba o rodzinną atmosferę w domu pozbawionego dobroci i miłości. Hesia staje się coraz bardziej podobna do matki, przyjmuje jej sposób bycia w kontaktach z najbliższymi, a Mela, choć wrażliwa i dobra, jest skazana na porażkę ideową. Zbyszko także nie potrafi skutecznie zbuntować się przeciw matczynemu zakłamaniu.
b. Elementy komiczne:
- Komizm postaci: cichy, spokojny Felicjan będący pod pantoflem żony; Dulska nosi imię romantycznych kochanek
- Komizm sytuacji: spacer Dulskiego wokół stołu; kłótnia w tramwaju; podbieranie cygar
- Komizm słowny - dosadne puenty, lwowska gwara, dialogi członków rodziny ("Rany Boskie! Jak mi się, kto spyta, jak moja synowa z domu? - To powie mama, że nie z domu, ale z chałupy.")
V. Synkretyzm gatunkowy - przemieszanie cech komedii i tragedii.
VI. Elementy naturalistyczne:
a. Determinizm - człowiek jako jednostka uwarunkowana przez otoczenie, w którym żyje np. przez społeczne pochodzenie - taka postacią jest Zbyszko, który mimo prób buntu nigdy nie wyzwoli się kołtuństwa.
b. Teoria dziedziczności według Darwina - Hesia jako dziedziczka wad matki
c. Prawa natury - Zbyszko romansuje z Hanką, bo ta jest młodą i ładną dziewczyną
d. Dominacja silniejszych istot - Dulska jako najsilniejsza dyktuje warunki
e. Temat wstydliwy i niewygodny dla większości
f. Bohater - osoby reprezentujące niższe warstwy społeczne
g. Próba ukazania przekroju mieszczańskiego środowiska
h. Szczegółowy opis salonu przypominający fotografię - odzwierciedla przepych i dobre usytuowanie właścicieli, jest pełen tandetnych przedmiotów wskazujących na zły gust Dulskiej
i. Indywidualizacja mowy postaci: Dulska stara się być elokwentna, ale śmiesznie przekręca słowa, Zbyszko używa zwrotów typowych dla ekstrawaganckiej cyganerii, Hesia mówi młodzieżowym slangiem, Mela ma sposób mówienia dziecka, Hanka używa elementów gwary. Występują słowa i zwroty typowe dla mieszkańców Lwowa i austriackiego zaboru: "ta" na początku zdania, "jak się masz, stara!", pucer.
VII. Realizm w dramacie:
a. Topografia - Wysoki Zamek
b. Elementy świadczące o należeniu Lwowa do zaboru austriackiego - waluta, tytuły
c. Zwroty gwarowe - lumpka, knajpa, kokoty
d. Elementy codziennego życia - tramwaje, pierwsze auta, charakterystyczny wystrój salonu Dulskich.
Zarówno "Wesele" jak i "Moralność pani Dulskiej" są dramatami modernistycznymi, choć z różnym natężeniem elementów naturalistycznych, symbolicznych i realistycznych. Te nowatorskie pomysły i rozwiązania umożliwiły dalszy rozwój polskiego dramatu: Wyspiańskiemu teatr zawdzięcza wizje "teatru ogromnego", a Zapolskiej - podjecie nowej problematyki i niewygodnych tematów.
