Realizm - nazwa pochodzi od łacińskiego słowa "res" - rzecz, "realis" - rzeczywisty, prawdziwy. Kierunek artystyczny w II połowie XIX wieku i początkach wieku XX, oddający rzeczywistość w sposób zgodny z obserwacją. W literaturze pozytywizmu wykorzystywał przede wszystkim powieść realistyczną (tzw. realizm krytyczny), powstały wówczas m.in. "Komedia ludzka" Balzaka, "Czerwone i czarne" Stendhala, "David Copperfield" Dickensa, "Ojcowie i dzieci" Turgieniewa, "Wojna i pokój" Lwa Tołstoja, "Zbrodnia i kara" Fiodora Dostojewskiego, "Pani Bovary" Flauberta. Z czasem pojawiła się bardziej radykalna odmiana realizmu - naturalizm.

Nazwa kierunku pochodzi od słowa "natura" . Jego prekursorem był Emil zola, autor m. in. "Germinalu" i "Nany".

Cechy naturalizmu (jako skrajnego realizmu):

  • ograniczenie fikcji literackiej, dokumentalizacja treści
  • rzetelność, prawdziwość obserwacji
  • wyraźne postrzeganie i wyrażanie kontrastów społecznych
  • autentyzm językowy (obecność mowy potocznej, wulgaryzmów)
  • opisy fizjologii, stanów zewnętrznych, chorób, śmierci
  • epatowanie, czyli zadziwianie brzydotą
  • pojmowanie miłości jako biologicznego popędu (romans Jagny z Antkiem Boryną i innymi mężczyznami ze wsi w "Chłopach" Reymonta)

W Polsce naturalizm wykorzystywali w swojej twórczości przede wszystkim: Gabriela Zapolska, Stefan Żeromski, Władysław Stanisław Reymont, Tadeusz Rittner, autor m.in. "W małym domku", "W obcym mieście".

Symbolizm - kierunek artystyczny , głównie w literaturze i sztukach plastycznych II połowy XIX wieku i początku wieku XX. Wykorzystuje przede wszystkim symbol- umowny znak, występujący zwykle w formie wizualnej lub werbalnej (w literaturze) i pełniący funkcję zastępczą wobec przedmiotu (pojęcie, stan rzeczy, itp.)

Cechy symbolizmu:

  • reakcja na filozofię pozytywizmu, estetykę naturalizmu i sztukę impresjonizmu
  • główne środki poznania irracjonalnej rzeczywistości: intuicja, przeżycie emocjonalne, stany mistyczne
  • główny środek wyrazu - symbol
  • dwuznaczność, dwupoziomowość symbolu - oddaje zewnętrzny, materialny kształt przedmiotu, sytuacji, a jednocześnie ich ukryty sens.

Europejscy przedstawiciele impresjonizmu:

  • w malarstwie: Edward Munch, autor słynnego "Krzyku", w Polsce - Jacek Malczewski ("Melancholia", "Błędne koło", "Pokusa fortuny", "Portret własny z hiacyntem")
  • w literaturze : Arthur Rimbaud, Stephan Mallarme, Paul Verlaine, Charles Baudelaire ("Padlina")

Impresjonizm - termin pochodzi od francuskiego "impression" - wrażenie i oznacza kierunek artystyczny, głównie w malarstwie (studia światła i koloru), ale i w literaturze i muzyce, ukształtowany we Francji około 1870 roku. Najważniejszym jego postulatem było bezpośrednie oddawanie, wyrażanie subiektywnych wrażeń artysty.

Główne cechy impresjonizmu:

  • subiektywizm, utrwalanie wrażeń jednostkowych
  • rejestrowanie niezwykłych wrażeń i momentów
  • podkreślenie ulotności wrażę, zdarzeń
  • dywizjonizm - podział plamy barwnej, rozbicie na niewielkie punkty przy wykorzystaniu kolorów widma słonecznego, oglądane z dystansu przestrzennego mieszają się w siatkówce oka i dają wrażenie jednolitej plamy barwnej.

Główni przedstawiciele europejskiego impresjonizmu w malarstwie:

1.Cezanne - pejzaże, martwe natury, kompozycje figuralne ("Grający w karty"), portrety

2. Monet - pejzaże, serie jednego motywu w różnym oświetleniu ("Katedra w Rouen"), "Impresja, czyli wschód słońca", "Śniadanie na trawie"

3. Renoir kompozycje rodzajowe, portrety ("Czytająca"), akty, pejzaże, kwiaty, rysunki, rzeźby, grafiki, "Portret pani Samary", "W parku"

Głowni przedstawiciele polskiego impresjonizmu w malarstwie:

1. Pankiewicz - pejzaże, portrety, akwaforty, suchoryty, "Wizyta" "Targ na kwiaty"

2. Podkowiński - pejzaże, kompozycje figuralne ("Dzieci w ogrodzie", "W ogrodzie"), portrety, obrazy symboliczne ("Szał uniesień")

3. Stanisławski - nastrojowe pejzaże ("Bodiaki", "Ule na Ukrainie")

4. Fałat - sceny myśliwskie ("Powrót z niedźwiedziem", "po polowaniu"), pejzaże ("Wnętrze lasu", "Kościółek wiejski"), akwarele

5. Wyczółkowski - pejzaże ("Kopanie buraków"), portrety, sceny rodzajowe

Impresjonizm w muzyce - cechy:

  • zasada barwy (barwa dźwięku zależna od instrumentu)
  • kontrasty dźwiękowe
  • charakterystyczne tytuły utworów (np. "Dziewczyna z włosami jak len", "Ślady na śniegu", "Zatopione katedry")

Impresjonizm w muzyce - przedstawiciele:

1. Claude Debussy - "Popołudnie fauna"

2. Maurycy Ravel - "Bolero"

W Polsce do impresjonizmu nawiązywał Karol Szymanowski

Impresjonizm pojawia się przede wszystkim w twórczości Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Maryli Wolskiej, Stefana Żeromskiego, Władysława Stanisława Reymonta.

Najczęściej występuje z innymi kierunkami modernizmu. Np. w "Chłopach" połączył Reymont elementy impresjonistyczne, naturalistyczne, symboliczne. Podobną syntezę przynoszą powieści i opowiadania Stefana Żeromskiego (klasycznym przykładem takiego połączenia jest opowiadanie "Rozdziobią nas kruki, wrony")

doskonałym przykładem połączenia symbolizmu , impresjonizmu i nastroju młodopolskiego są sonety Jana Kasprowicza z cyklu "Krzak dzikiej róży".

Główne założenie impresjonizmu to uchwycenie i przedstawienie ulotnego wrażenia, chwili, momentu, zaś symbolizmu - wyrażenie wieloznaczności przedstawionych treści, zaszyfrowanie przekazu.

Założenia te spełnia wiersz "Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach" . Poeta oddaje w tym wierszu symboliczno-alegoryczną sytuację mówiąc o lękach róży .Przytulony do skał kwiat sąsiaduje ze zwalonym przez burzę próchniejącym pniem limby. Drzewo przypomina kwiatu o przemijaniu, uświadamia istnienie, bliskość śmierci.

W I części utworu przedstawiony został spokojny, nieporuszony górski pejzaż. Dominuje szarość i zgaszone błękity, jedynym ożywieniem jest intensywna barwa róży:

"W ciemnosmreczyńskich skał zwaliska,

Gdzie pawiookie drzemią stawy

Krzak dzikiej róży pąs swój krwawy

Na plamy szarych złamów ciska"

Jedyny dysonans, zakłócenie harmonijnego obrazu top "limba próchniejąca".

W II części wiersza występuje ożywienie nastroju i kolorystyki. Zmianę tę wywołało światło słoneczne.

Kasprowicz uzyskał tutaj prawdziwe elementy impresjonistyczne. Niebieskie niebo i intensywne światło słoneczne uwypukla kształty, kolory, nadaje szczególną barwę lasowi spowitemu w "bladobłękitne wiewne fale". Subtelnym barwom towarzyszą

Ciche, delikatne dźwięki: szum siklawy, głos świstaka, cichy powiew wiatru, oddalone dźwięki muzyki. Wokół rozchodzi się zapach świeżych ziół. To połączenie różnych wrażeń zmysłowych to synestezja. Wzmagają ją inne środki poetyckie: epitety malarskie "srebrnolity" ( pas siklawy), "ciemnosmreczyński (krajobraz)"

Symbolizm obecny jest dzięki wprowadzeniu wieloznacznych motywów: "pięknego, pąsowego krzaka dzikiej róży" i "próchniałego, zbutwiałego pnia górskiej sosny". Zestawienie piękna, urody, życia, istnienia z brzydotą, rozpadem, nieistnieniem, zepsuciem. Róża symbolizuje życie, walkę o przetrwanie, pień drzewa - przypomina o przemijaniu, uosabia motyw "vanitas".

Mówi niejako do "wdzięków królowej": "Momento mori". Podobne zestawienie piękna i brzydoty obecne jest w wierszu "Padlina" Charlesa Baudelaire'a.

Próchniejące drzewo - to również element naturalistyczny, spełniający podobna role jak fizjologiczne opisy chorób, śmierci w utworach Żeromskiego czy Reymonta.

Wiersz Kasprowicza jest może mniej znany niż powyższe utworu, ale odpowiada wszystkim wymogom kierunkowym epoki. Łączy impresjonizm, ekspresjonizm (charakterystyczne epitety - "samotny, senny, zadumany....."), symbolizm i naturalizm. Urzeka pięknem, ale i wyraża zwątpienie, smutek, przemijanie, walkę - typowe młodopolskie tematy.