Starożytna Grecja nie znała poezji w czystej formie, takiej, jaką my mamy dzisiaj. Wszelkie próby liryczne opatrywane były odpowiednim akompaniamentem. Jeśli muzyka opierała się na dźwiękach lutni, mieliśmy do czynienia z liryką, a jeśli grano na flecie, taką formę sztuki nazywano meliką. Ale nie tylko starożytność wiązała ściśle muzykę z tekstem. Nawet średniowiecze tworzyło utwory liryczne jedynie do wykonania oralnego, zazwyczaj do śpiewu, choć zdarzały się i melorecytacje. Kiedy drogi muzyki i tekstu zaczęły się rozchodzić, powstawały coraz to nowe kryteria podziału utworów lirycznych. Początkowo klasyfikowano je według zawartości treściowej, na przykład utwory romantyczne związane miały być przede wszystkim z uczuciowością i ekspresją wyrazu. W czasach, kiedy sławę zyskiwali symboliści francuscy, Rimbaud czy Mallarme, za lirykę zaczęto uznawać utwory, które wyróżniały się specyficzną formą. XX wiek natomiast przyniósł kolejny zwrot w teorii liryki, stwierdzono mianowicie, że utwory tego typu zmieniają znaczenie słów, nadając im niekonwencjonalne formy semantyczne.

Podmiot liryczny

Osobą, która wypowiada się w utworze lirycznym jest "podmiot liryczny". Pełni on podobne funkcje jak narrator w epice, to znaczy komentuje daną wypowiedź oraz wprowadza odbiorcę w nastrój i treść wiersza.

W zależności od tego, w jaki sposób podmiot liryczny wypowiada swoje myśli, rozróżniamy dwa rodzaje liryki. Pierwsza z nich to tzw. "liryka bezpośrednia", a występuje wówczas, gdy podmiot zwraca się do odbiorcy, wypowiadając się zazwyczaj na swój temat, jak sama nazwa wskazuje, w sposób bezpośredni. Drugi rodzaj to "liryka pośrednia", która charakteryzuje się tym, że podmiot liryczny nie ujawnia się w utworze, kreśli natomiast obraz świata go otaczającego oraz snuje ogólne refleksje.

Jeśli zagłębić się bardziej w jednej z rodzajów liryki, to jest w lirykę pośrednią, można by wyróżnić kolejną jej odmianę, zwaną liryką opisową. Po wstępnym opisie występuje zazwyczaj rodzaj ogólnej refleksji na temat, który został poruszony, innym razem natomiast już sam opis zawiera elementy emocjonalnego zaangażowania.

Jeżeli natomiast podmiot liryczny kieruje swoje myśli i wyznania w stosunku do konkretnej postaci czy rzeczy, wówczas mówimy o liryce inwokacyjnej.

Podmiot liryczny nie musi występować jako pojedyncza postać, czasem jest to tzw. podmiot zbiorowy, czyli większa grupa osób.

Autorzy liryków musza mieć w pamięci jedną bardzo ważną zasadę, jaką jest tak zwana norma intymności. Składa się na nią zespół przeżyć i emocjonalnych doznań, które obowiązują w danej epoce. Wszystkie bowiem wieki inaczej podchodzą do poszczególnych problemów życia, a największy dystans dzieli kolejne pokolenia twórców, jeśli porusza się kwestie emocji i ich wyrażania. Dla jednych wzorem będzie umiarkowanie i brak uniesień, dla innych zaś ochocze manifestowanie swego wnętrza. Artysta musi znać te normy, aby móc stworzyć dzieło, które wpisze się w atmosferę epoki.

Generalnie rzecz biorąc, podmiotu lirycznego nie należy utożsamiać z autorem wiersza. Choć oczywiście może się zdarzyć, że wyraża on myśli, przeżycia i doświadczenia życiowe artysty. Poeta zazwyczaj kształtuje podmiot liryczny na kilka różnych sposób, a oto niektóre z nich:

  • podmiot liryczny jest tzw. porte-parole autora, to jest bezpośrednio ujawnia, że można uważać go za twórcę dzieła
  • liryka maski, która polega na tym, że podmiot liryczny wyraża co prawda poglądy autora, ale jest tak skonstruowany, że nie może być bezpośrednio utożsamiony z poetą (np. u Słowackiego czy Byrona, gdzie podmiotem był bohater orientalny, który wypowiadał się w imieniu twórcy)
  • liryka roli, która występuje wówczas, gdy podmiot liryczny, zarówno ze względu na poglądy, jak i na sposób kreacji, nie przypomina w niczym autora.

Sytuacja w dziele lirycznym

To właśnie sytuacja stwarza odpowiednie tło, na którym pojawia się postać podmiotu lirycznego. Dlatego też zależy od niej, w jaki sposób będzie wykreowany podmiot. Rodzaje sytuacji lirycznych są następujące:

  • liryka wyznania: podmiot liryczny i treść, jaką on przekazuje zlewają się w jedno, tak że nie sposób sobie wyobrazić tych elementów oddzielnie. Najczęściej używa się w tym przypadku monologu lirycznego.
  • liryka narracyjna: podmiot liryczny przybliża odbiorcy obraz świata przedstawionego, równocześnie ustosunkowując się do niego. Nie wykorzystuje się w tym przypadku czasu przeszłego, jaki jest domeną epiki, ale czas teraźniejszy i tak zwany monolog liryczny zorientowany narracyjnie.
  • liryka sytuacyjna: podmiot liryczny przedstawia wydarzenia, które sprawiają wrażenie małych scenek dramatycznych.

Tematyka utworów lirycznych

Liryka stanowi bogactwo różnorodnych tematów i wątków, które dzielą ją na następujące rodzaje:

  • liryka miłosna
  • liryka filozoficzna
  • liryka religijna
  • liryka polityczno-patriotyczna

Wypowiedź liryczna

Charakterystyczną cechą wypowiedzi lirycznych, która pozwala na odróżnianie ich od utworów epickich czy dramatycznych, jest rytmizacja. Polega ona na regularnym powtarzaniu odpowiadających sobie cząstek wiersza. Cząstki te opierać się mogą na regularnej ilości sylab, na takim samym układzie sylab, na które pada akcent i tych nieakcentowanych, a także na takiej samej ilości akcentów.

Wspomniane cząstki są zazwyczaj układane graficznie w wersy, które odpowiadają jednej linijce tekstu. Końce wersów często łączą się ze sobą za pomocą rymów, mają też odpowiednio ułożone akcenty. Zakończenia te mają swoją nazwę, a mianowicie mówi się o nich jako o klauzulach wersowych.

Polskie systemy wersyfikacyjne

  1. Wiersz w średniowieczu - wiersz intonacyjno-zdaniowy

Średniowiecze było początkiem polskiej literatury w ogóle, nie można więc wymagać, by utwory liryczne były wówczas na wysokim poziomie. Zazwyczaj tworzono wówczas lirykę religijną, nieliczne przykłady wierszy świeckich znajdujemy dopiero pod koniec epoki. Cechą podstawową liryki średniowiecznej jest jej meliczny charakter, który wypływa stąd, że była ona wykonywana przy akompaniamencie muzycznym. Większość utworów przeznaczona była do wykonania oralnego, część powstała po prostu przez spisanie przyśpiewek funkcjonujących ustnie od dawna.

Podstawową jednostką delimitacyjną wiersza średniowiecznego nie były ani akcenty, ani liczba sylab. Każdy wers był odrębną całością składniową, dlatego system ten nazywany jest intonacyjno-składniowym lub intonacyjno-zdaniowym. Sytuację tę wymuszał przede wszystkim fakt, że wersy musiały podporządkowywać się melodii, a nie odwrotnie.

W średniowieczu nie było wierszy bezrymowych, ale normy rymowania nie zostały jeszcze skodyfikowane. Łączono ze sobą rymy żeńskie i męskie, powstawały konstrukcje mieszane. Najczęściej zestawiano wyrazy w pary, czyli rymowano parzyście, ale bardzo często zdarzały się tak zwane monorymy, czyli większa ilość wersów następujących po sobie i połączonych tym samym rymem. Nie brakowało także wersów bezrymowych.

Z czasem jednak, kiedy techniki wersyfikacyjne zaczęły docierać do większej rzeszy twórców i były powszechnie znane, sytuacja w wierszu średniowiecznym zaczęła się zmieniać. Całkowity asylabizm zastąpiony został przez tak zwany sylabizm względny. Oznaczało to tyle, że w ponad połowie wersów w wierszu dominowała jedna i ta sama ilość sylab, a pozostałe wersy różniły się od tej ustalonej reguły nieznacznie. Zazwyczaj stosowano wersy złożone z ośmiu sylab, choć pojawiały się i większe miary.

Pierwszym, który wprowadził sylabizm względny do swoich utworów jest Biernat z Lublina, autor pierwszej polskiej książki drukowanej, a mianowicie Ogrodu dusznego. Później jego dzieło kontynuował Mikołaj Rej, by wreszcie ustąpić miejsca Janowi Kochanowskiego, wybitnemu humaniście, który doskonale skodyfikował i wprowadzał w życie reguły wiersza sylabicznego.

  1. Wiersz sylabiczny

Autorem, który pisał jako pierwszy doskonałe wiersze sylabiczne był, jak to już zostało wspomniane, Jan Kochanowski. Sylabizm to system wersyfikacyjny, który charakteryzuje się następującymi cechami:

  • rytmizacja wersów
  • brak odpowiedniości między podziałem na wersy a podziałem na cząstki składniowe.

Rytmizacja wersów polega natomiast na ustaleniu części elementów składowych wiersza. Należą do nich:

  • sylaby, których w każdym wersie jest tyle samo
  • stała średniówka, czyli dział międzywyrazowy, który występuje po określonej i zawsze takiej samej ilości sylab w wersach, które mają więcej niż osiem zgłosek
  • akcent paroksytoniczny w klauzuli wersu, to jest zaakcentowanie ostatniego wyrazu w wersie na przedostatniej sylabie
  • zazwyczaj przed średniówką występuje również akcent paroksytoniczny, choć nie jest to regułą
  • regularne rymowanie, zazwyczaj systemem krzyżowym lub parzystym, przy czym rymy są żeńskie, to znaczy łączą wyrazy o akcencie paroksytonicznym (warto zaznaczyć, że pojawiły się również nieliczne wiersze białe)

Wiersz sylabiczny nie miał ulubionej miary, o której można by powiedzieć, że była używana najczęściej. Wersy mogły składać się z trzech sylab, a równie dobrze z siedemnastu.

Aż do XIX wieku wiersz sylabiczny był najpopularniejszym systemem wersyfikacyjnym w literaturze polskiej. Nie stawiał on żadnych ograniczeń treściowych i stylistycznych, a był dość efektowny. Wiek XIX i XX wprowadziły na szeroką skalę nowe systemy, ale sylabik zawsze już pozostanie polskim ulubionym wierszem.

  1. Wiersz sylabotoniczny

Przez cały renesans i oświecenie wiersz sylabiczny stanowił jedyny rodzaj systemu wersyfikacyjnego, wykorzystywanego w polskiej poezji. Jednak romantyzm wniósł do literatury polskiej wiele zmian, między innymi wprowadzając nowy system - wiersz sylabotoniczny.

Oprócz wiersza sylabotonicznego, który nastawiony był na jak największą rytmizację utworu, w okresie romantyzmu rozwinął się tak zwany wiersz nieregularny. Ten ostatni związany był z zupełnie inna tendencją w literaturze, a mianowicie z wysunięciem na plan pierwszy treści utworu, jego znaczenia, a nie formy wersyfikacyjnej czy stylistycznej.

Wiersz sylabotoniczny opierał się na ujednoliceniu w wersie miejsc sylab, na które pada akcent.

Nie należy jednak zapominać, że podobne tendencje związane z regulacją sylab akcentowanych miały miejsce już w poprzednich epokach, romantyzm tylko je usystematyzował i skodyfikował. Pierwszymi, którzy dokonywali tego typu prób byli Karpiński, Czeczot, Kniazin czy Zalewski. Zainspirowani byli oni polską pieśnią ludową, która, choć zapewne nieświadomie, bardzo zbliżała się do sytemu sylabotonicznego. Innym bodźcem, który pchnął autorów nowożytnych do stworzenia nowego systemu była tendencja do naśladowania utworów antycznych i ich regularnych miar.

Podstawową jednostką, jaką wyróżnia wers w systemie sylabotonicznym jest tak zwana stopa wersowa. Stopą nazywa się odległość między dwiema akcentowanymi sylabami. W języku polskim rozróżniamy następujące stopy wersowe:

(oznaczenie "_" symbolizuje sylabę nieakcentowaną, zaś "U" sylabę akcentowaną)

  • trochej: U_ (akcentowana + nieakcentowana)
  • jamb: _U (nieakcentowana + akcentowana)
  • daktyl: U_ _ (akcentowana + dwie nieakcentowane)
  • amfibrach: _U_ (nieakcentowana + akcentowana + nieakcentowana)
  • anapest: _ _U (dwie nieakcentowane + akcentowana)
  • peon trzeci: _ _U_ (dwie nieakcentowane + akcentowana + nieakcentowana)

System sylabotoniczny jest dość specyficzny, jeśli wziąć pod uwagę formę. Nie można więc stosować go do wszystkich rodzajów wypowiedzi, tak jak było to w przypadku wiersza sylabicznego czy nawet intonacyjno-składniowego. Silna rytmizacja sprawia, że wiersze sylabotoniczne są zazwyczaj krótkie i nie przekazują skomplikowanych treści, brak w nich elementów dramatycznych i zmian nastroju. Utwory te są stylizowane głównie na wiersze ludowe czy na pieśni, a tworzone były przez poetów z okresu Młodej Polski czy na przykład Pola, Lenartowicza albo Konopnicką.

Rodzajem wiersza sylabotonicznego jest, popularny w antyku, heksametr. Poeci polscy pozazdrościli autorom starożytnym i stworzyli swoją własną odmianę tego wiersza, którą znamy dziś pod nazwą polskiego heksametru. Najbardziej znane są dwa utwory, utrzymane w tej konwencji, a mianowicie pieśń Wajdeloty z Konrada Wallenroda Adama Mickiewicza oraz Bema pamięci żałobny rapsod Cypriana Kamila Norwida.

Polski heksametr opiera się na kilku podstawowych zasadach. Pierwszą z nich jest rozpiętość sylabiczna. Wersy nie mogą mieć mniej niż trzynaście sylab, a więcej niż siedemnaście. Poza tym pierwsza sylaba musi być akcentowana, a dodatkowo pięć ostatnich sylab w każdym wersie ma mieć ustalony układ akcentów.

  1. Wiersz toniczny

Wiersz toniczny połączył dwie tendencje - rygorystyczny rytm sylabotonizmu i nieco większą dowolność, jaka cechowała wiersz sylabiczny. Opiera się on bowiem na jednakowej ilości akcentów w wersie.

Pierwsze wiersze toniczne zaczęły powstawać już w epoce romantyzmu. Jednak tomikiem, który uznawany jest za manifestacyjny program tonizmu jest Księga ubogich Jana Kasprowicza.

Najczęściej używanymi rodzajami wiersza tonicznego są trójzestrojowiec i sześciozestrojowiec. Przykładem pierwszego z nich jest utwór Jana Kasprowicza:

"Umiłowanie ty moje!

Kształty nieomal dziecięce!

Skroń dotąd nie pomarszczona,

Białe, wąziutkie ręce!"

Tonik nie zyskał wielkiej popularności w literaturze polskiej ze względu na swoją monotonię. Stosowany był zazwyczaj przez autorów, którzy wykorzystywali jego rytmikę dla przekazania określonej ideologii lub dla zaprezentowania kunsztu artystycznego.

  1. Wiersz nieregularny i wolny

Wszystkie wymienione dotychczas systemy wersyfikacyjne miały określone zasady, które wyróżniały je z grona innych utworów. Wiersz nieregularny natomiast stosuje się do jednej podstawowej normy, jaką jest brak norm.

Różnica między wierszem nieregularnym a wolnym polega na tym, że drugi z nich nie stosuje się do żadnych zasad, pierwszy natomiast wykorzystuje techniki rytmizacji, ale w nieregularny sposób, jak sama nazwa wskazuje.

Jako pierwszy pojawił się w literaturze polskiej wiersz nieregularny sylabiczny. System ten wykorzystał już w roku 1699 Krzysztof Niemrycz w swoim przekładzie Bajek Ezopowych.

W okresie romantyzmu ten sam system został wykorzystany przez Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego. Pierwszy z dwóch wielkich wieszczów napisał w tej konwencji Wielką Improwizację w Dziadach cz. III, Słowacki zaś fragment Kordiana, a konkretnie scenę, kiedy główny bohater znajduje się na Mont Blanc. Inni autorzy to Krasicki czy Trembecki, który wierszem nieregularnym pisali swoje bajki.

Strofy

Możliwość uporządkowania wersów w wierszu jest dwojaka. Mogą one być zapisywane w sposób ciągły, bez żadnych przerw, mamy wtedy do czynienia z wierszem stychicznym. Jeśli natomiast wersy są uporządkowane i zebrane w tak samo liczne grupy, mówimy o wierszu stroficznym. Ów zespół powtarzających się wersów, które są jednolite pod względem rytmicznym i rymowym, nazywamy właśnie strofą. Jeśli każda ze strof charakteryzuje się takim samym metrum jak pozostałe, jest strofą izometryczną. Wyróżniamy następujące rodzaje tych strof:

  1. dystych: strofa złożona z dwóch wersów, które rymowane są parzyście. Najczęstsze jej rozmiary to 13-zgłoskowiec, 11-zgłoskowiec lub 8-zgłoskowiec. W Polsce zaistniała w wieku XVI, kiedy to poeci zaczęli parafrazować i tłumaczyć na szeroką skalę psalmy biblijne, które wykorzystywały właśnie ten rodzaj strofy. Dystych jest charakterystyczny również dla pieśni ludowych, dlatego lubiany był przez poetów młodopolskich, a szczególnie przez Bolesława Leśmiana, który używał go w balladach.
  2. tercyna: strofa złożona z trzech wersów o charakterystycznym układzie rymów, to jest: aba bcb cdc itd. Poeci włoscy wykorzystywali ją dość często, a popularność na świecie zdobyła dzięki Boskiej Komedii Dantego. W Polsce wprowadził ją Jan Kochanowski, a rozpropagowali poeci młodopolscy, jak choćby Jan Kasprowicz.
  3. strofa saficka: specyficzna strofa utworzona z czterech wersów, z których trzy pierwsze pisane są 11-zgłoskowcem (5+6), a ostatnia ma tylko 5 zgłosek. Nazwa wzięła się od imienia Safony, poetki starogreckiej, która uważana jest za autorkę lub co najmniej prekursorkę tego typu strofy. Jej wierszem, w którym została ona użyta jest między innymi Hymn do Afrodyty.
  4. sekstyna: strofa złożona z sześciu wersów rymowanych według schematu: ababcc. Jedynie strofy wersowe tak rymowane i złożone z 11-zgłoskowców nazywane są sekstynami właściwymi. Już średniowiecze znało to metrum, ale tylko na terenie Włoch i Francji. Do wiersza polskiego wprowadził ją niezastąpiony Jan Kochanowski. Renesans nie polubił jednak tej strofy i swój rozkwit przeżyła dopiero w okresie oświecenia. Wykorzystywano ją przede wszystkim, by zaznaczyć patetyczny i podniosły nastrój oraz przekazać treści religijne, patriotyczne czy filozoficzne. Wielu poetów epoki romantyzmu ujmowało swoje postulaty walki narodowowyzwoleńczej właśnie w ramy sekstyny, a jednym z nich był Juliusz Słowacki.
  5. oktawa: strofa złożona z ośmiu wersów, rymowana: abababcc i zbudowana najczęściej z 11-zgłoskowców. Pierwszymi poetami, którzy wykorzystali ją w swoich utworach byli Włosi, ale już w renesansie rozpowszechniła się ona, znajdując szczególne zastosowanie w poezji epickiej. Pierwszy polski większy poemat epicki pisany tą strofą powstał w XVII wieku, a jego autorem był Piotr Kochanowski. Przetłumaczył on Jerozolimę wyzwoloną Torquata Tassa, dając początek polskiej poezji epickiej. Do perfekcji doprowadził oktawę Juliusz Słowacki w Beniowskim, dobrze sobie z nią radzili również Cyprian Kamil Norwid czy Maria Konopnicka.

Pojęcia

Rytm - łatwa do zauważenia tendencja tekstu do konsekwentnego powtarzania określonych jednostek metrycznych.

Instrumentacja głoskowa - ukształtowanie brzmieniowej warstwy utworu tak, by zwracała ona na siebie uwagę i sama w sobie stanowiła walor estetyczny. Zazwyczaj polega na zagęszczeniu w danym fragmencie tekstu podobnych brzmieniowo lub nawet identycznych głosek. Przykład: Ballady i romanse W. Broniewski.

Rym - podobieństwo brzmieniowe zakończeń wyrazów, które znajdują się w określonej pozycji w wersie lub zdaniu, w zależności od tego, czy mamy do czynienia z wierszem czy z prozą.

Gatunki liryki

  1. Elegia

W starożytności była gatunkiem melicznym i określała wierszowany utwór o charakterze zazwyczaj melancholijnym, który wykonywano przy akompaniamencie fletu. Zarówno sposób wykonania, jak i określona wersyfikacja, a mianowicie dystych elegijny, jakim układano pierwsze elegie, zaczęły z czasem zanikać. Starożytni Rzymianie traktowali elegię przede wszystkim jako wiersz miłosny, czasem nawet z elementami narracji, jak to było na przykład u Owidiusza. Pierwsze elegie polskie pisane były przez wybitnych autorów, takich jak Jan Kochanowski czy Klemens Janicki, ale tylko po łacinie. Nie obowiązywała już jednak sztywna zasada co do treści elegii. Janicki tworzył dzieła autobiograficzne, Kochanowski miłosne, a na przykład Franciszek Karpiński patriotyczne. W XX wieku słowo "elegia" nacechowane już było pewnego rodzaju melancholią i zaczęło oznaczać utwory spokojne i medytacyjne, jak np. u Iwaszkiewicza.

  1. Hymn

Pierwsze hymny pisali poeci greccy, między innymi Pindar, Simonides z Keos, Safona czy legendarny Orfeusz. W okresie średniowiecza związano hymny z utworami o tematyce religijnej, takie pisywali na przykład św. Tomasz z Akwinu czy Bernard z Clairvaux. Język polski i inne języki narodowe zostały wprowadzone do hymnów dopiero w epoce odrodzenia. Nadal wykorzystywano go jako wyraz ogólnonarodowych uczuć religijnych, ale zaczął też służyć do wyrażania emocji jednostki. Wystarczy wspomnieć tutaj Hymn Jana Kochanowskiego, znany również pod tytułem Czego chcesz od nas, Panie. Romantyzm i epoki późniejsze wprowadziły nową tematykę, treści egzystencjalne czy ekspresjonistyczne. Od XX wieku nie używano hymnu już tak powszechnie.

  1. Oda

Początki tego gatunku sięgają starożytnej Grecji i ówczesnej liryki chóralnej. Ody są utworami stroficznymi, rzadko występują w postaci stychicznej. Utrzymane są w nastroju dziękczynnym lub pochwalnym czy nawet panegirycznym. Ody są wierszami patetycznymi, które przeznaczone są do opiewania wielkich ludzi czy przełomowych wydarzeń. Dlatego też były bardzo popularne w Grecji antycznej, kiedy kult bohaterów narodowych był żywy i wciąż propagowany. Za wzorzec gatunku uznaje się ody Pindara, które mają ustalony schemat. Rozpoczynają się one od pochwały kraju oraz igrzysk, po czym następuje przytoczenie mitu, pochwała bóstwa, by zakończyć się stosownym morałem. Inne ody starożytnej Grecji były pisane przez Safonę czy Anakreonta i stały się podstawą poezji rzymskiej Owidiusza i Horacego. W okresie renesansu ody zyskały dużą popularność, pisali je zarówno poeci polscy, jak na przykład Jan Kochanowski, jak i autorzy zagraniczni, jak choćby Pierre Ronsard. Klasycyzm oświeceniowy przywrócił kult ody jako gatunku patetycznego i taktującego o tematach lirycznych, a zarazem retorycznych. Ody klasycystyczne były patetyczne aż do przesady i zazwyczaj hiperbolizowały temat lub postać, jaką opiewały. Za najważniejszych twórców tego gatunku uważamy dziś Ignacego Krasickiego, Adama Naruszewicza oraz Staniława Trembeckiego. Romantyzm nieco rozluźnił schemat ód, ukształtowany już w antyku. Adam Mickiewicz czy Juliusz Słowacki wykorzystywali przede wszystkim patetyczny styl tego gatunku, aby wyrazić myśli narodowowyzwoleńcze, tak popularne w tym okresie. Później wykorzystywano odę, chcąc zaznaczyć stylizowanie się na klasycyzm czy wyrazić głębokie, wzniosłe treści.

  1. Pieśń

Twórczość poety starożytnego Rzymu, Horacego, nazywana jest liryką ód lub liryką pieśni. Sam tytuł zbiorku jego utworów nosi nazwę "carmen", co Jan Kochanowski przetłumaczył właśnie jako "pień" i tak też traktował utwory Horacego.

Pieśń jako taka nie posiada charakterystycznych form gatunkowych, dlatego też tym mianem określano dawniej większość utworów, które nie spełniały warunków wyznaczanych przez wszystkie inne gatunki.

  1. Tren

Kolebką rozwoju tego gatunku była starożytna Grecja. Treny były zawsze poświęcone osobie zmarłej, koniecznie wybitnej, której składano hołd i opłakiwano ją. W literaturze polskiej najwybitniejszym twórcą trenów był Jan Kochanowski, który nieco zmienił podstawowe zasady tego gatunku.

W antyku istniały też inne utwory o tematyce podobnej do trenów, były to tak zwane epitafia, czyli krótkie teksty umieszczane na pomnikach czy grobowcach sławnych osób.

  1. Gatunki drobne

Epitalamium - pieśń weselna, pochodząca z antyku, a bardzo popularna w literaturze staropolskiej.

Anakreontyk - gatunek bardzo popularny w wiekach XVI - XVIII. Nazwa pochodzi od imienia greckiego poety, Anakreonta, który ten gatunek stworzył i skodyfikował jego zasady. Utwór ma charakter lekki, wręcz biesiadny, najczęściej chwali miłość, wino i ucztowanie. Okres popularności tego gatunku pokrywa się z rozwojem dworskiej kultury i wprowadzaniem na szeroką skalę zwyczaju biesiadowania.

Fraszka - krótki, żartobliwy wiersz uprawiany najczęściej na dworach szlacheckich, magnackich, a nawet królewskich. Jej cechą charakterystyczną była lapidarność i zakończenie ostrą, zaskakującą puentą.

Madrygał - niedługi utwór o tematyce miłosnej, którego kolebką były Włochy i tamtejsza literatura. W literaturze polskiej cieszył się pewną popularnością w baroku, kiedy kształtowała się kultura dworska.

  1. Sonet

Gatunek liryki, którego początki sięgają okresu średniowiecza. Sonety są silnie skodyfikowane, składają się z czterech strof, z tym, że dwie pierwsze są czterowersowe i rymowane: abba abba, a dwie ostatnie trzywersowe z rymami: cdc dcd albo cde cde.

Podział wersyfikacyjny na dwie pary strof o różnym metrum pokrywa się z podziałem treściowym. Dwie początkowe zwrotki zawierają zazwyczaj opis pewnego zjawiska, krajobrazu czy wydarzenia, a dwie ostatnie są przepełnione ogólną refleksją na dany temat. Nie jest to gatunek łatwy do uprawiania, dlatego też często traktuje się go jako pewnego rodzaju wersyfikację rzeczywistych umiejętności poety. Pierwsze polskie sonety stworzył Jan Kochanowski, a propagatorem tego gatunku w naszej literaturze był Mikołaj Sęp Szarzyński. Jeśli chodzi o epoki późniejsze, to sonet był jeszcze popularny w romantyzmie i Młodej Polsce, wraca się też do niego współcześnie.

  1. Poemat prozą

Gatunek ten powstał stosunkowo niedawno. Często myli się go z tak zwaną prozą poetycką, co jest zresztą uzasadnione, bo obydwa gatunki mają wiele cech wspólnych, jak choćby rytmizacja toku wypowiedzi. Poemat prozą natomiast jest zazwyczaj krótki i ma zwartą, silnie skondensowaną kompozycję. Prekursorem tego gatunku, który uważany jest dziś za jego twórcę był Aloysius Bertrand. Później tworzyli w tym stylu przede wszystkim francuscy symboliści, między innymi Baudlaire czy Rimbaud. W literaturze polskiej odnajdujemy tego typu formę dopiero u Kasprowicza, a dokładniej w jego cyklu O bohaterskim koniu i walącym się domie. Współcześnie, poemat prozą zyskuje coraz więcej zwolenników.

  1. Sielanka

Sielanka należy do grupy gatunków synkretycznych, które ukształtowały się już w starożytności. Gatunek ten miał wiele innych nazw, jak choćby idylla, bukolika, ekloga czy skotopaska. W starożytnej Grecji tworzył je Teokryt, z najsłynniejszym poetą starorzymskim, twórcą sielanek, był Wergiliusz. Cechą charakterystyczną sielanki jest ich tematyka, dotyczą one bowiem najczęściej, jeśli nie zawsze, życia na wsi i kwestii z wsią związanych. Opierają się one na dwóch najważniejszych mitach greckich, a mianowicie na micie Złotego Wieku, gdzie nie ma pracy, a wszyscy żyją w szczęściu i bez trosk, a także na micie Arkadii, czyli idyllicznej krainy szczęścia i dostatku. Sielanka nie posiada określonej formy wersyfikacyjnej, może występować jako dialog, czasem z kolei jako monolog liryczny, często wykorzystuje też elementy zaczerpnięte z epiki. Najsłynniejsi sielankopisarze polscy to Szymon Zimorowic, autor Roksolanek i Szymon Szymonowic, który tworzył między innymi Żeńców czy Kołacze.

W literaturze XIX-wiecznej i współczesnej brak już sielanek. Ostatnim wielkim prądem, w jakim sielanka zajmowała wysoką pozycję co do wartości artystycznej, był sentymentalizm.

  1. Ballada

Ballada to kolejny gatunek synkretyczny, który został zapoczątkowany przez francuskich trubadurów prowansalskich. Jej ślady odnajdujemy także w literaturze francuskiej i angielskiej wieków średnich, kiedy to powstał wspaniały Wielki Testament Francois Villona.

Jako że ballada jest gatunkiem synkretycznym, może przybierać różne formy. Czasem zawiera więcej elementów lirycznych, jak na przykład z balladach francuskich, a czasem przeważają fragmenty epickie, jak choćby w literaturze angielskiej. Forma wersyfikacyjna ballady jest różna i zależy od inwencji autora. Wielcy twórcy tego gatunku szybko porzucili silnie skodyfikowany styl autorów starofrancuskich. Bardzo częstym elementem ballad jest tak zwane przesłanie, w którym autor zwraca się do osoby, której dedykował utwór, najczęściej była to ukochana, władca lub inna ważna osobistość.

Druga połowa XVIII wieku w Anglii to czas, kiedy zaczęto wznowić wydania starych ballad ludowych i średniowiecznych. Zainteresowanie tym gatunkiem wzmogło się do tego stopnia, że zaczęto pisać nowe ballady, które wytworzyły swój własny styl i klimat, a nazywane były później często balladami romantycznymi.

Elementy epickie w balladzie to przede wszystkim fabuła, która często zawiera elementy fantastyczne czy ludowe. Dramatyzm przejawia się głównie w dialogowym charakterze wypowiedzi bohaterów. Ale mimo wszystko najbardziej rozbudowana jest warstwa liryczna.

Pierwsze ballady polskie przypadają na przełom wieku XVIII i XIX, ale czasem największej popularności tego gatunku w naszym kraju był romantyzm. Nawet za początkową datę tej epoki uznaje się wydanie Ballad i romansów Adama Mickiewicza. Słynnym autorem ballad był także Bolesław Leśmian. Współcześnie jednak balladę wykorzystuje się przede wszystkim jako utwór satyryczny z elementami parodii, jak to ma miejsce choćby u Juliana Tuwima.