HUMANIZM - (łac. humanus - ludzki), ruch umysłowy zapoczątkowany na terenie Włoch w okresie renesansu, a następnie zdobywający coraz większą popularność w innych państwach europejskich. Humanizm łączył się nierozerwalnie ze zgłębianiem literatury łacińskiej, a także uznał jako dominujące i obowiązujące cechy charakterystyczne dla kultury starożytnej. Nieco inny wymiar termin ten uzyskał w wieku XIX. Wówczas humanizm rozumiano jako postawę filozoficzną, zakładającą bezgraniczne możliwości rozwoju jednostki ludzkiej i ludzkiego umysłu.

Humaniści przeciwstawiali popularny w epoce średniowiecza teocentryzm antropocentryzmowi, stawiali w centrum zainteresowania nie Boga, lecz człowieka. Zwolennicy humanizmu dążyli do odkrycia praw, które sterują otaczającą nas rzeczywistością i samym człowiekiem. W zakresie tego prądu wzrosło zainteresowanie filozofią, etyką, religią, polityką, poezją, retoryką, a także gramatyką, a zatem dyscyplinami, które znacząco poszerzały horyzonty myślowe człowieka, rozwijały go wewnętrznie, ugruntowywały jego humanistyczną wiedzę.

BAROKOWY KONCEPT - pomysł, który ma zaskakiwać, poruszać, a nawet szokować. Koncept barokowy charakteryzuje się szczególną kunsztownością i licznymi efektami, które czynią tekst literacki nieco sztucznym. Chwyt ten powstaje często w wyniku kontrastów, łączy się bowiem m.in. piękno i brzydotę. Koncept barokowy ma zaskakiwać czytelnika i wywołać zdziwienie na jego twarzy. Jest to możliwe na skutek wykorzystania efektu oczekiwania, a następnie niespodzianki.

POWIEŚĆ PARABOLA - utwór narracyjny, w którym jednostkowe cechy występujących w nim bohaterów oraz przedstawionych wydarzeń są nieistotne. Są bowiem ważniejsi jako uniwersalne przykłady obrazujące życie każdego człowieka oraz jego postawy wobec otaczającej go rzeczywistości. Paraboliczna powieść jest gatunkiem z tzw. "drugim dnem". Aby móc ją odpowiednio odczytać należy przejść od poziomu dosłownego do ukrytego, pełnego symboli, bądź alegorii. Teksty tego rodzaju mają przede wszystkim charakter moralizatorski. Paraboliczne powieści odnajdziemy dosyć często literaturze dwudziestowiecznej, np. "Dżuma" Alberta Camusa, "Proces" Franza Kafki.

POSTAWA FRANCISZKAŃSKA (franciszkanizm) - postawa zapoczątkowana przez św. Franciszka z Asyżu na przełomie wieku XII i XIII. Charakteryzuje się ona afirmacją życia, bezwarunkową miłością do drugiego człowieka, a także umiłowaniem świata będącego dziełem Boga. Postawa ta łączyła się również z ascezą, ubóstwem oraz wielkim miłosierdziem wobec ludzi i wszelkich stworzeń.

MESJANIZM - idea mająca swe źródło w religii judaistycznej, zakładająca, że pewne jednostki, bądź całe narody wybrane przez Boga mają do wypełnienia misję zbawienia świata poprzez swój ból i cierpienie. Idea mesjanizmu została podjęta m.in. przez Adama Mickiewicza w III cz. "Dziadów".

DULSZCZYZNA - postawa, mająca swe źródło w dramacie Gabrieli Zapolskiej zatytułowanym "Moralność pani Dulskiej", cechująca się obłudą, hipokryzją, zaściankowością. Dulszczyzna charakterystyczna dla mieszczan, którzy wytkają innym niemoralne postępowanie, wyznaczają normy społecznego postępowania, lecz sami zazwyczaj się do nich nie stosują. W dulszczyźnie niezwykle ważna jest skrupulatna dbałość o zachowanie odpowiednich pozorów, co łączy się z tzw. podwójną moralnością.

LUDOMANIA / CHŁOPOMANIA - postawa wyrażająca pełną afirmacja życie wiejskiego, cechująca się podziwem i fascynacją dla chłopskiej witalności. Chłopomania łączyła się nierozerwalnie ze zbliżeniem z przyrodą i wyrażała przekonanie, że prawdziwych wartości moralnych należy szukać w czasach pierwotnych, kiedy ludzie byli ściśle zespoleni z naturą i z naturalnym rytmem przyrody. Ludomania propagowała powrót do dawnych obyczajów i kultury wiejskiej. Przykładem powieści podejmującej kwestię chłopomani są "Chłopi" Władysława Reymonta

TEOCENTRYZM - (łac. theos - bóg) postawa szczególnie częsta w średniowiecznej literaturze, sztuce i kulturze stawiająca postać Boga w centrum zainteresowania. Teocentryzm tej epoki oddziaływał na kształtowanie się pewnych osobowych wzorców, np. wzorzec ascety - człowieka żyjącego w ubóstwie, odrzucającego wszelkie przyjemności życiowe, uznającego za dominujący cel osiągnięcie wiecznego zbawienia w życiu po śmierci. Asceta umartwiał się, żył w skromności i poświęcał swoje istnienie Absolutowi.

SARMATYZM - przekonanie szerzone przez polską szlachtę o jej rzekomym, wyjątkowym pochodzeniu od ludu Sarmatów. Był to lud, który osiadł w czasach starożytnych ziemie polskie. Cechowali się oni niezwykłą walecznością, odwagą i męstwem, zachowując przy tym zasady honoru. Jednak polski szlachcic-sarmata niejednokrotnie kojarzy się z negatywnymi cechami takimi jak pijaństwo, warcholstwo i ksenofobia.

NIRWANA - pojęcie zaczerpnięte z filozofii wschodniej, indyjskiej. Nirwana jest stanem wyzwolenia się z myśli, pragnień, z własnej cielesności, jest całkowitym oderwaniem się od własnego bytu. Na ogół jest rozumiana jako zapomnienie, niebyt czy też unicestwienie.

GROTESKA - ukazywanie rzeczywistości poprzez stosowanie kontrastów (tragizm-komizm, piękno-brzydota), wprowadzenie elementów komicznych, humorystycznych, a także nieoczekiwanych deformacji. Groteska operuje absurdem. Do najbardziej znanych groteskowych tekstów literackich należą m.in. "Trans-atlantyk" Gombrowicza, opowiadania Mrożka, czy też dramaty Becketta.

RACJONALIZM - pogląd powstały na gruncie filozofii kartezjańskiej, zakładający, że rozum jest jedynym , odpowiednim i adekwatnym narzędziem do poznania otaczającej nas rzeczywistości. Idea racjonalizmu została podjęta i poszerzona przez innego filozofa - Spinozę, który twierdził, że pojęcie prawdy jest nierozerwalnie złączone z pojęciem rozumu, tylko on bowiem potrafi określić czym jest prawda. Skutkiem rozwoju myśli racjonalistycznej było podważenie religijnych dogmatów i rozkwit ateizmu oraz deizmu

UTYLITARYZM - pogląd zakładający, że zasadniczym celem człowieka powinno być dążenie do zapewnienia pożytku danej jednostce bądź całemu społeczeństwu. W myśl tej zasady osiągnięcie własnego dobra prowadzi do powiększenia dobra społecznego.

FUTURYZM - kierunek w sztuce i literaturze powstały kierunek początku wieku XX we Włoszech oraz Rosji. Futuryści wyrażali ostry sprzeciw wobec tradycji, wobec dotychczasowych dokonań sztuki i literatury. Zafascynowani był rozwojem i możliwościami techniki oraz miasta (hasło "3xM"). Futuryzm rozwinął się także w Polsce.