ANTYK

1.Wyznaczniki i miejsce tragedii klasycznej w antycznej Grecji.

Tragedia swoja genezę ma w świętach ku czci Dionizosa, boga urodzaju i wiecznej swawoli, ale także bóstwa narodzin i śmierci. Z tym świętem wiązały się specyficzne obrzędy i procesje. Miasta obchodziły swoje Wielkie Dionizje na wiosnę , natomiast wsie miały Małe Dionizje, świętowane jesienią. Pierwszego aktora, koryfeusza ,wprowadził Tespis, kolejnego Ajschylos a Sofokles trzeciego. W taki właśnie sposób wytworzyła się grecka tragedia. To Wielkie Dionizje zapoczątkowały rozwój tragedii. Na jej kompozycję składały się następujące części:

Prologos

Parados

Epeisodion

Stasimon

Epeisodion

Stasimon

Exodos

Wyznaczniki tragedii antycznej

- przestrzeganie zasad trzech jedności

-konflikt tragedii , stanowił o jej istocie

-nie mogło być więcej jak trzy osoby na scenie

-aktorami byli mężczyźni

-aktorzy grali w butach na koturnie

Zasada trzech jedności odnosiła się do miejsca ( akcja i biorący w niej udział bohaterowie, przebywali przez cały czas w jednym miejscu), czasu (czas akcji równał się z czasem trwania tragedii na scenie), akcji ( przedstawiony był jeden wątek fabularny).

2.Tragedia starożytna i ukazany w niej konflikt tragiczny na przykładzie "Antygony".

Sytuacja tragiczna, to taka , kiedy bohater zmuszony jest do podjęcia wyboru miedzy dwiema równorzędnymi racjami, jednak każda jego decyzja nie ma pozytywnego dla niego rozwiązania W "Antygonie" główna bohaterka sprzeciwia się rozkazowi króla i grzebie zwłoki swojego brata. Kiedy zostaje złapana, przyznaje się do winy i w tym momencie dochodzi do konfliktu miedzy nią a Kreonem, dla którego najważniejszymi wartościami są rozum, ład społeczny i dobro państwa. Z kolei dla Antygony takimi wartościami są wiara i miłość, dlatego przykazania boskie są na pierwszym miejscu. Ich wzajemny konflikt jest konfliktem hierarchii wartości i konieczności, ponieważ każde z nich broni przeciwstawnych poglądów. Rozum staje tu w opozycji do miłości , prawo ustanowione przez ludzi przeciwstawia się prawu boskiemu, a interes ogółu jest kontrastem dla obrony jednostki. Wszystkie te racje są równe wzglądem siebie ,co sprawia, że konflikt tragiczny jest nie do rozwiązania i w konsekwencji prowadzi do klęski Antygony ,która zostaje skazana na śmierć. Natomiast Kreon, przez którego zginęły trzy osoby, zostaje ukaranym na zawsze wyrzutami sumienia.

  1. Mit- jego istota i źródła na przykładzie mitologii starożytnej Grecji.

Mit jest opowieścią wyrażającą i porządkującą wierzenia danej społeczności Traktuje o genezie świata, bogów, ludzi lub stanowi wyraz emocji ,np. lęków, radości. Motywy postawy, nawet pojęcia zaczerpnięte z mitologii , są żywe do dziś w literaturze i sztuce i także w języku. Mity ukazują ponadczasowe ludzkie działania i uczucia.

Znaczenie mitów:

-poznawcze- objaśniają pewne niepojęte zjawiska przyrody, np. burzę z piorunami

-światopoglądowe- mówią o podstawowych dogmatach religii

-sakralne- kreują wzorce rytualnych obrzędów, nakazywały oddawanie czci bogom

Podział mitów:

-teogoniczne- powstanie bogów

-kosmogoniczne-powstanie świata

-antropogeniczne - powstanie człowieka

-genealogiczne- mówiące o dziejach rodów

5. Nawiązania i inspiracje antyczne w twórczości późniejszych epok.

W twórczości wielu późniejszych twórców pojawiały się odniesienia do tradycji antycznej, zwłaszcza do mitów. Mit to fabularna opowieść ukazująca wierzenia danej społeczności, o charakterze metaforycznym i symbolicznym ,co sprzyja ponadczasowości przedstawianych w nim treści. Ten ich uniwersalizm i wyrażone wzorce postaw sprawiły, że mity stały się tak ważnym elementem kultury europejskiej , niezgłębionym źródłem tematów dla sztuki, tudzież literatury. Świadczy o tym piśmiennictwo epoki renesansu, zwłaszcza twórczość Jana Kochanowskiego. W swojej "Odprawie posłów greckich" nawiązuje autor do pochodzącego z "Iliady" fragmentu dotyczącego mitu trojańskiego, ukazującego porwaną przez Parysa piękną Helenę. Motyw ten posłużył Kochanowskiemu ukazanie stanu moralności współczesnej jemu szlachty i do krytyki sejmu poleskiego z niezdecydowanym królem na czele. Tragedia ta jest świadectwem zainteresowania przyszłością ojczyzny , co było wyrazem patriotyzmu. Przyszłość ta jest w utworze prezentowana poprzez postać wieszczki Kasandry, która mówi i klęsce Troi.

Popularnym stał się także mit arkadyjski, do którego nawiązuje pieśń Panny XII z

,,Pieśni świętojańskiej o Sobótce", w której poeta wyraża aprobatę życia na wsi. Motyw ów jest często wykorzystywanym w literaturze rokokowej i sentymentalnej, gdzie poeci wyrażają elegijne nastroje smutki i nostalgii, oraz uczuciowość, czułość i rzewność.

W inny sposób twórcy romantyzmu i modernizmu interpretowali mity, sięgając do ich symboliki , nawiązując do postaw bohaterów mitologicznych i do tego co ukazywało ponadczasowe wartości i założenia epoki.

Stefan Żeromski korzysta z mitu o Syzyfie w swojej powieści "Syzyfowe prace" , a w literaturze współczesnej nierzadko do tradycji starożytnej odwołuje się Zbigniew Herbert ( "Nike, która się waha", "Apollo i Marsjasz"). Odwołania do kultury antycznej pojawiają się nie tylko literaturze ale także w rzeźbiarstwie i malarstwie.

6. Biblia- jej kulturoznawcza wartość, gatunki mające w niej swą genezę , podział Biblii.

Biblia stanowi źródło moralności, ukazuje wzorce etyczne i swoisty kodeks rzeczy dobrych i złych. Jej mnogość fabuł, anegdot, symboli, wątków i stylistyki jest wciąż wykorzystywana przez literaturę. Stanowi ona źródło inspiracji dla wielu pisarzy, poetów, filozofów, malarzy, rzeźbiarzy. To wszystko, co w sobie zawiera przez cały czas funkcjonuje w świadomości ludzi dzisiaj żyjących , wychowanych w naszym kręgu kulturowym, nawet jeśli nie są chrześcijanami czy Żydami.

Okres kiedy powstała i także mnogość jej autorów sprawia, iż nie jest dziełem jednolitym ale zbiorem rożnych gatunków literackich. Zawiera ona : psalmy, przypowieści, czyli parabole (np. przypowieść "O synu marnotrawnym"). Pieśni ( "Pieśń nad pieśniami"), sagi rodu (dzieje patriarchów) i także takie formy jak epos , poemat,, nowela, dialogi filozoficzne, listy, hymny, modlitwy, aforyzmy.

Biblia dzieli się na Stary i Nowy Testament. Z kolei Stary Testament składa się z trzech części : Prawa (Tora), Prorocy, Pisma. Na Torę, czyli pięcioksiąg, składają się : Księga Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb ,Powtórzonego Prawa. Ukazuje ona historię ludzkości od momenty stworzenia świata, poprzez dzieje patriarchów, od Noego do Mojżesza, wyjście do Ziemi Obiecanej, dzieje Izraelitów po czasy króla Salomona. Prorocy - ta przedstawia wydarzenia po śmierci Mojżesza, historię królestwa izraelskiego i judzkiego aż po czasy ich upadku. Pisma- na tę cześć składają się "Księga psalmów', "Pieśń nad pieśniami", dzieła filozoficzne i księgi historyczne.

Nowy Testament zawiera : księgi historyczne ( 4 Ewangelie i Dzieje Apostolskie), księgi dydaktyczne ( Listy św. Pawła) i księgę profetyczną ( Apokalipsa wg św. Jana).

7. Ponadczasowy charakter biblijnych przypowieści na przykładzie historii o Hiobie, synu marnotrawnym, miłosiernym samarytaninie.

Teksty biblijne różnią się pod względem formy. Biblia zawiera wiele gatunków , wśród których ważne miejsce zajmują przypowieści, czyli parabole. Jest to gatunek narracyjny , mający charakter moralizatorski, który poprzez ukazanie postaci i wydarzeń , przedstawia

ponadczasowe prawdy moralne, religijne, filozoficzne. Przypowieść "O miłosiernym Samarytaninie"- samarytanin reprezentuje człowieka miłosiernego i litościwego, który jest świadomy , że miłość do drugiej osoby wyraża się poprzez troskę i poświęcenia dla niego. Przypowieść "O synu marnotrawnym" ukazuje wzorce postaw i związane z nimi wartości ideowe i moralne. Poszczególni bohaterowie przypowieści reprezentują rożne uniwersalne postawy. Ojciec symbolizuje nieskończoną miłość, martwi się duchowym życie swoich dzieci, jest wzorem miłosierdzia , wyrozumiałości i delikatnej opiekuńczości. Przebacza swojemu marnotrawnemu synowi i co więcej raduje się z jego powrotu i tego samego żąda od ludzi. Jest on dobry także w stosunku do drugiego syna- cierpliwie, wyrozumiale perswaduje mu, iż tak jak wszyscy winien się cieszyć z powrotu młodszego brata. Także syn marnotrawny jest postacią o charakterze metaforycznym i pokazującym, iż ludzie mają prawo do błądzenia jednak nie mogą oni w takim stanie trwać dłużej. Przebaczenie możemy uzyskać na drodze żalu i poprawy swojego życia.

Hiob jest bohaterem symbolizującym inne wartości. Jest on bohaterem Księgi Hioba, stanowiącej jedną z Ksiąg Mądrościowych. Jest on postacią historyczną, w tradycji biblijnej określoną jako :"człowiek sprawiedliwy". Stał się on w naszej kulturze symbolem cierpienia oraz godności człowieka. Historia o tym jak tragiczne były jego dzieje jest najbardziej ponadczasową wśród biblijnych. Bóg , pojawiający się w tej opowieści, wyraża odwieczną prawdę, iż jego plany zawsze będą stanowić tajemnicę niezrozumiała dla ludzkiego rozumu.

8. Sięganie do biblijnych motywów przez poezję polską .

J. Kochanowski czerpał z kultury biblijnej i świadczy o tym nie tylko jego tłumaczenie Psalmów , lecz także pieśni, np.. "Czego chcesz od nas Panie, za twe hojne dary".

W stylu biblijnym inspiracje odnaleźli też polscy twórcy romantyczni- A. Mickiewicz, np. .w "Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego", "Dziadach" cz. IV i w wielu innych dziełach, J. Słowacki w "Hymnie: Smutno mi Boże" czy w " Balladynie". Należy także wspomnieć o "Quo vadis" H. Sienkiewicz, za którą otrzymał nagrodę Nobla i "Żonie Lota" W. Szymborskiej.

-Średniowiecze - Bogurodzica , Żale Matki Boskiej pod krzyżem

-Renesans - Psalmy , Pieśni J. Kochanowski

-Oświecenie - twórczość Karpińskiego ( kolędy )

-Romantyzm - "Dziady" Mickiewicza , "Balladyna" Słowackiego

-Młoda Polska - Hymny Kasprowicza

ŚREDNIOWIECZE

  1. Uwarunkowania historyczne polskich wieków średnich- wpływ kościoła.

Poglądy filozoficzne i dogmaty chrześcijańskie średniowiecza:

Tomizm-(św. Tomasz Z Akwinu)- polegał na kształtowaniu swoich cnót, wierzył w "rozumny kształt świata", jego harmonię, w postaci drabiny bytów, gdzie każde stworzenie ma swoje określone miejsce. Człowiek też ma takie naturalnie miejsce, lecz powinien piać się coraz wyżej.

Augustynizm ( św. Augustyn)- głosił wyższość ducha na ciałem, najwyższym bytem jest Bóg, który zarazem jest pięknem, dobrem, prawdą, wiedzą i wiarą a człowiek jest od niego całkowicie zależny.

Franciszkanizm (św. Franciszek z Asyżu)- filozofia radosnej wiary w Boga, postulująca w miłość do świata, wszelkich żyjących stworzeń, uwielbienia piękna.

Teocentryzm-powszechna filozofia średniowiecza, stawiająca w głównym punkcie swoich zainteresowań Boga, i która uznawała wyższość ducha nad materią. Sztuka i literatura zależne były od religii.

Uwarunkowania historyczne epoki

Średniowiecze jest epoką trwającą od V do XV wieki a jej umowne granice pokrywały się z ważnymi wydarzeniami historycznymi:

-upadek cesarstwa zachodnio-rzymskiego w 476 roku

-odkrycie Ameryki przez K. Kolumba w 1492

-wynalezienie druku 1450

Polskie średniowiecze trwało od X do XV wieku a jego umowną datę początkową stanowi rok 966, czyli przyjęcie chrztu przez Polskę.

  1. Wzorce parenetyczne średniowiecza na przykładach znanych utworów.

Literatura średniowiecza wykształciła trzy wzorce osobowe, czyli ideały, do których dążono w tych czasach. Pierwszy to wzór rycerza. Takim był Roland ze znanej pieśni francuskiej "Pieśń o Rolandzie". Rycerz ten charakteryzuje się odwagą w czasie walki, pobożnością, wiernością swemu królowi, oraz Bogu, królowi, ojczyźnie . Ma także nadludzką siłę, zdolności i chęć do walki i jest wierny w przyjaźni. Ważnym atutem Rolanda jest także honor- rycerz nie wzywa na pomoc bo to pozbawiłoby go właśnie honoru. Robi to dopiero w momencie, kiedy widział porażkę i śmierć francuskich wojsk. Wtedy zdecydował się zadąć w róg.

Ideałem świętego ,czyli ascety, jest św. Aleksy, którego sylwetkę przybliża nam "Legenda o św. Aleksym". Ślubuje on czystość, odchodzi z domu a majątek rozdaje biednym . Od tej chwili jego życie było życiem pustelniczym. Po wielu latach wrócił do domu jako żebrak i niestety nierozpoznany przez swoich bliskich zmarł a jego śmierci towarzyszyło wiele cudów, które pozwoliły na jego rozpoznanie i kanonizację.

Ideał władcy jest kolejnym wzorem osobowym tej epoki. Prezentuje go "Kronika polska" Galla Anonima, w której pisarz prezentuje wzór władcy chrześcijańskiego, jakim był Bolesław Krzywousty. Wzór władcy to człowiek sprawiedliwy i rycerski, który w imię wiary chrześcijańskiej walczy z poganami. Cechuję się także męstwem, siłą, pobożnością i mądrością. Powinien być także surowy lecz zawsze sprawiedliwy. W walce tez musi się odznaczać mądrością i przebiegłością a w czasie kiedy panuje w królestwie, ludzie żyją w dobrobycie, spokoju i radości.

  1. Geneza i literackie realizacje hagiografii średniowiecznej.

Hagiografia to utwory ukazujące żywoty świętych, które cieszyły się wielką popularnością w czasach średniowiecznych. Dzieła te przedstawiając losy danego świętego i propagowały jego określony wzór do naśladowania. Żywoty miały charakterystyczną budowę kompozycyjną:

- Prolog-autor opowiada, dlaczego opisuje życie danego świętego

- opis narodzin świętego

  • przedstawienie jego cudownych czasów dzieciństwa, gdzie pojawiały się pierwsze przejawy jego wyjątkowości
  • młodość świętego, często powiązana ze ślubami czystości
  • opuszczenie rodzinnego domu
  • okres czynienia cudów
  • prześladowania, umartwianie
  • męczeńska śmierć ascety
  • cuda czynione po śmierci

Taki wzór świętego ukazuje "Legenda o św. Aleksym", który ślubuje czystość, opuszcza swój dom , majtek rozdaje potrzebującym i zaczyn wieść żywot pustelnika. Po latach wrócił w rodzinne strony jako żebrak, lecz nierozpoznany przez bliskich, zmarł a jego śmierci towarzyszyły liczne cuda, które pozwoliły na jego rozpoznanie i kanonizację.

  1. Geneza, charakterystyka, twórcy i dzieła średniowiecznej historiografii.

Historiografia jest literaturą, obejmującą m.in. kronikę, czyli gatunek traktujący o historii i opisujący dzieje danego państwa w danym czasie. Tego typu dziełami są: "Kronika polska" Galla Anonima a także kroniki Mistrza Wincentego Kadłubka i roczniki Jana Długosza. Kronika Galla powstała w czasie 1112-1116 ,kiedy pisarz przebywał na dworze króla Bolesława Krzywoustego. Przedstawia ona dzieje państwa polskiego i jego władców od czasów księcia Popiela do współczesnych kronikarzowi.

Ukazał on w niej czyny Bolesława Krzywoustego. W pierwszej kolejności Gall przedstawił przodków swego bohatera, cały ród Piastów a na koniec samego Bolesława. Opisując te dzieje, kronikarz przedstawiał wzorzec idealnego władcy chrześcijańskiego. Językiem, jakim jest napisana w całości jest łacina, stosuje ona prozę rytmiczną, miejscami przechodzącą w wiersz. Pojawia się w niej wiele odniesień do legend i podań. Złożona jest z trzech części : pierwsza traktująca o historii rodu, dwie następne o dziejach Bolesława Krzywoustego.

5. Najstarsze zabytki piśmiennictwa polskiego.

  1. Najstarsze - polskie nazwy w łacińskich tekstach

-Geograf bawarski - opisujący Europę wieków średnich (IX w.). Pojawiają się tam nazwy Opolanie, Dziadoszanie.

-Dagome iudex- dokument, stwierdzający oddanie państwa polskiego papiestwu (990 r.) przez Mieszka I; pojawiają się nazwy polskie takie jak Kraków, Odra.

-Kronika Thietmara- ukazującej walki polsko- niemieckie. Występuje nazwa Dziadoszycy.

  1. Nazwy pojawiające się w Bulli gnieźnieńskiej, pochodzącej XII w i zawierającej rejestr dobór arcybiskupstwa w Gnieźnie. Znajduje się w niej 410 polskich wyrazów:

- nazwy miejscowe

a) pochodzące od ukształtowania terenu Dolisko , Łęczyca

b) od nazw osobowych : Hermanowo - ziemie Hermana, od potomków założycieli

-nazwy osobowe:

a) imiona dwuczłonowe - Bogu- sław

b) skróty i zdrobnienia - Sławik

c) przezwiska - Gęba

3. Z wieku XIII pochodzi pierwsze całe zdanie polskie, które zawarte jest w Księdze henrykowskiej, ukazującej historię zakonu cystersów. Zdanie to brzmi : "daj , ać ja pobrusze , a ty poczywaj".

4. ) Całe teksty pochodzą z XIII i XIV w . są to

- ,, Bogurodzica"

- Kazania świętokrzyskie XIV w.

- Kazania gnieźnieńskie XV w.

- Psałterz floriański XIV w.

- Psałterz puławski XV w.

- Biblia królowej Zofii XV w.

- ,,O zachowaniu się przy stole"

- ,,Satyra na leniwych chłopów"

- ,,Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią"

6. Rola eposu rycerskiego w kulturze średniowiecza.

Eposem średniowiecznym jest utwór "Pieśń o Roladzie", której tytułowy bohater stoi na czele straży króla Karola Wielkiego. Jego oddział stal się obiektem ataku Saracenów. Staczają oni nierówną walką a Roland , kierujący się honorem, nie chce zadąć w czarodziejski róg, co byłoby sygnałem wezwania im pomocy armii królewskiej. Niestety jest już za późno kiedy decyduje się tego dokonać. Przybywa król ,który chce pomścić śmierć Rolanda i jego poległych w bitwie żołnierzy. Utwór ten prezentuje wzorzec idealnego rycerza, którego charakteryzują odwaga, wierność królowi, Bogu , patriotyzm, niesamowita siła, umiejętność i zapał do walki, wierność w przyjaźni oraz odwaga.

Epos ten miał wezwać całe rycerstwo do walki z islamem. W czasach wojen krzyżowych postać Rolanda symbolizowała zwycięstwo wiary chrześcijańskiej. Poemat jest też formą pochwały ojczyzny i bohaterów, którzy przelewali krew w obronie swej wiary, władcy i Francji i poprzez to stali się niczym męczennicy i święci.

7. Motywy maryjne w czasach średniowiecza.

"Bogurodzica"

"Bogurodzica" jest najstarszą polską pieśnią. Ukazana jest w niej postać Matki Boskiej z wszystkimi jej godnościami , do której skierowana jest pieśń. Innymi postaciami występującymi w niej są Chrystus, Bóg i Jan Chrzciciel, którzy wraz z Maryją stanowią święty zespół czterech osób, a zatem liczbę o symbolicznym znaczeniu. Liczba ta wskazywała na cztery cnoty : męstwo, sprawiedliwość, umiarkowanie i roztropność.

"Lament świętokrzyski"

Dzieło te jest lamentem, ma więc charakter skargi, żalu. Przedstawia ono Matkę Boską , która stoi pod krzyżem swojego cierpiącego Syna . Obraz ten jest popularnym motywem w sztuce europejskiej. Monolog Matki Boskiej podkreśla jej ludzkie cierpienie matki. Ludzką wspólnotę przeżyć. Utwór ten tek różny w stosunku do "Bogurodzicy," stał się inspiracją wielu poetów. Lament przedstawia sytuację Marii ale także mękę jej syna i oba te dwa obrazy , zestawione obok siebie ,oddają należytą atmosferę sceny ukazywanej w utworze. Ciekawym faktem jest występowanie w nim kontrastów czasoprzestrzennych. Współcierpienie Matki z Synem sprawia, że staję się ona Współodkupicielką a jej współczucie dla innych ziemskich matek czyni z niej Matkę Miłosierdzia, która jest pośredniczką między światem ziemskim a Bogiem.

  1. "Bogurodzica" pieśnią religijną, rycerską i jako zabytek piśmiennictwa polskiego.

Utwór jest zabytkiem polskiego piśmiennictwa. Dwie jej początkowe strofy stanowią jej najstarszą część i datuje się je na I połowę XII wieku. Z czasem dopisywano do nich kolejne strofy, co sprawiło, że utwór stał się bardziej obszerniejszy. Wg przekazów Jana Długosza, "Bogurodzica" śpiewana była jako pieśń bojowa w bitwie pod Grunwaldem i była traktowana jako hymn krajowy. Autorem dwóch najstarszych zwrotek może być rzekomo św. Wojciech. Tekst jest wyrazem prośby adresowanej do Matki Boskiej , aby ta wstawiła się u Chrystusa o wybaczenie ludziom grzechów.

Kolejna zwrotka ludzkość zwraca się bezpośrednio do Jezusa, aby za sprawą Jana Chrzciciela obdarzył ich dostatkiem na ziemi.

Dzieło ma charakter modlitwy błagalnej i stosuje wiersz intonacyjno- zdaniowy. Zawiera ono archaizmy, czyli wyrazy, które wyszły z użycia, np. Bogurodzica (Bogarodzica), gospodzin (pan), dziela (dla), bożyc ( Syn Boży), zbożny (pobożny, bogobojny), przebyt (przebywanie)- są to archaizmy leksykalne. Fonetyczne z kolei stanowią formy bez przegłosu , np. zwolena, sławiena.

RENESANS

  1. Cechy wspólne kultury renesansu z tradycją antyczną.

Te dwie epoki kulturowe łączy bardzo wiele, starożytność wywarła na czasy odrodzenia olbrzymi wpływ, większy niż tradycja biblijna. Twórcy renesansowi byli oczarowani kulturą antycznej Grecji i Rzymu. Najwięksi w tamtych czasach studiowali historię dawnych dziejów, spuściznę literacką i języki antyku. Dzięki temu przejęto wiele starożytnych form literackich- na nowo odżyła pieśń, epigramat w postaci fraszki, tragedia, elegia, dialog. Nawiązywano tez do dawnej filozofii epikurejskiej i stoickiej, które stały się popularnymi receptami na życie . Szukano horacjańskiego "złotego środka a Jan Kochanowski tłumaczył jego pieśni. Odżyły też postaci występujące w mitologii. A .F.. Modrzewski, próbujący stworzyć program reform państwa sięgał do wzorów starożytnych filozofów jak Platon i Cyceron. Humanizm, antropocentryzm i idee harmonii, miały swoją genezę w tamtych czasach, które podkreślały wartość człowieka, jako buntującego się przeciwko teocentryzmowi , co stawiło opozycję dla myślenia średniowiecznego.

  1. Zdefiniuj pojęcia humanizmu, reformacji jako prądów odrodzenia i ukaz ich odbicie w literaturze tamtych czasów.

Renesans był odrodzeniem ideałów antycznych i nauki po wielu stuleciach panowania epoki średniowiecznej. Na początku renesans dotyczył odrodzenia się państwa na kształty antycznych wzorów. Z czasem te ideały przeniosły się także na grunt literatury- podejmowano starożytne studia i ideały tej epoki i w końcu wskazywało ono na odrodzenie i rozwój ludzkości. To Włochy były XIV wieku były kolebką nowej epoki. Na terenach Polski renesans Poslki przypadał na czasy panowania Jagiellonów -od końca wieku XV do lat 30 wieku XVII. Humanizm i reformacja były dwoma nurtami nadającymi kształt tego okresu.

Humanizm w centrum swoich zainteresowań stawiał człowieka, postulował w potrzebę poznania i kształtowania go silnego ,indywidualnego. Humanizm głosił wielkość i wartość ludzką, wskazywał na jego talenty człowieka . Z tym pojęciem wiąże się inne , a mianowicie antropocentryzm, które lokowało człowieka w centrum świata. Charakter humanizmu wyznaczały słowa Terencjusza: "Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce."

Reformacja z kolei była ogromnym ruchem religijno -narodowym, zmierzającym do reform kościoła katolickiego, jego działań i doktryn. Zainicjował ją Marcin Luter w 1517 r. Skutkiem reformacji były wojny na tle religijnym, podziały międzyludzkie, ale wzmocniła ona także dążenia narodowościowe , stworzyła nowy typ sztuki, obyczajowości i ograniczyła władzę kościoła, na rzecz zwiększenia władzy świeckiej.

4. Kształtowanie się renesansu europejskiego we Włoszech, Niemczech, i Anglii.

Renesans został zapoczątkowany we Włoszech a prekursorem nowych tendencji i jednocześnie elementem spajającym średniowiecze z odrodzeniem, stała się "Boska Komedia" pióra Dantego. Znacznie rozwinęła się także nowelistyka, której mistrzem był Giovanni Boccaccio ze swoim "Dekameronem". W tym okresie swój żywot rozpoczęła także komedia dell 'arte. W dziedzinie poezji, najwybitniejszym jej reprezentantem był Francesco Petrarka , autor włoskich "Sonetów do Laury". Renesans rozwijał się także bujnie na półwyspie iberyjskim- w Portugalii i Hiszpanii. Najbardziej znanymi autorami hiszpańskimi tego okresy byli Lope de Wega , piszący dramaty oraz Cervantes, autor słynnej powieści "Don Kichot". Literatura angielska natomiast, przyniosła przede wszystkim rozwój dramaturgii, reprezentowany przez elżbietańska krwawą tragedię i głownie przez późniejszą twórczość Williama Szekspira, jednego z najwybitniejszych dramatopisarzy świata, autora "Hamleta", " Romea i Julii", "Makbeta" i wielu innych.

  1. Złoty wiek w polskim renesansie.

Odrodzenie na ziemiach polskich trwało od połowy XV wieku do przełomu wieków XVI I i XVII . Okres ten można podzielić na trzy fazy rozwojowe :

-Prerenesans trwający od II połowy XV wieku do objęcia władzy nad królestwem przez Zygmunta Starego w 1506 r. Nowe tendencje zwiastowane były przez twórców obcych, którzy przybyli do naszego kraju. Najwybitniejszym z nich był artysta włoski, zwany Kallimachem i utworzył on Nadwiślańskie Towarzystwo Literackie, zrzeszające wielu humanistów z Krakowa. Językiem literatury tego okresu była łacina.

-kolejny okres zawarł się między datami 1506 a 1643. Jego pierwsze dziesięciolecie wypełnione było działalnością literacką artystów piszących po łacinie, a byli to Jan Dantyszek, K.Janicki, A. Krzycki. Wtedy także zaczęło rozwijać się drukarstwo oraz tworzył już po polsku Biernat z Lublina. W roku 1543 wydane zostało pośmiertnie dzieło "O obrotach sfer niebieskich" Mikołaja Kopernika.

0lata 1543-1584 to okres rozkwitu polskiego twórczości renesansowej, zdominowany przez Kochanowskiego, Reja, Modrzewskiego, Górskiego i Sarzyńskiego. Data kończąca ten okres jest datą śmierci Jana z Czarnolasu.

-okres od 1584 do 1629 jest ostatnią fazą rozwoju odrodzenia polskiego a ostatnim znaczącym poetą był w tym czasie Szymon Szymonowic, którego śmierć w roku 1629 zwieńczyła epokę renesansu na ziemiach polskich.

  1. Publicystyka renesansowa A.F. Modrzewskiego i P. Skargi oraz jej problematyka.

Publicystyka stanowi dział piśmiennictwa, który dotyczy aktualnych tematów, będących bieżącym obiektem zainteresowań społeczeństwa a odnoszą się one do polityki, obyczajów, kultury. Publicystyka korzysta z form felietonu, recenzji, szkicu i związana jest z rozwojem prasy. Piotr Skarga jest autorem "Kazań sejmowych", które są przestrogami przed anarchią , osłabieniem władzy króla, niesprawiedliwymi prawami, krzywdzeniem ubogich, niekaralnością grzechów jawnych i nawoływaniem o patriotyzm, rozsądek. Ojczyzna została w tym dziale porównana do statku.

Innym tekst publicystyki renesansowej, pióra A. F. Modrzewskiego , pt. "O poprawie Rzeczypospolitej" przedstawia wizję dobrego, sprawiedliwego i prawego państwa. Modrzewski postulował w zmianę ustroju na monarchiczny, gdzie król rządziłby wraz z sprawnie działającymi urzędami i dbałby o zachowanie równości społecznej. Dzieło złożone jest z pięciu ksiąg. Pierwsza "O obyczajach" mówi o przyczynach istniejącego zła. Druga "O prawach" domaga się równouprawnienia dla wszystkich ludzi, niezależnie od ich pochodzenia. "O wojnie" jest kolejna księgą i pojawia się w niej refleksja odnośnie niezbędnych reform wojska i umocnienia militarnego ojczyzny. Czwarta księga " O kościele" wzywa do tolerancji i wolności wyznania oraz proponuje zreformowanie instytucji kościelnych, np. oddzielenie kościoła od spraw państwa. Piątą księgą Jest " O szkole", gdzie pojawia się propozycja podniesienia poziomu kształcenia i zwiększenia wydatków na szkolnictwo.

7.Tematyka patriotyczna w twórczości renesansowej.

Temat ojczyzny jest częstym motywem pojawiającym się w literaturze renesansu. Postawy patriotyczny reprezentowali prawie wszyscy humaniści tamtych czasów. M. Rej w " Żywocie człowieka poczciwego" mówi o obowiązkach obywatelskich. Zainteresowanie problemami kraju odnajdujemy także w jego "Krótkiej rozprawie miedzy trzema osobami...", gdzie pisarz ukazuje jakie nieprawidłowości zauważył w obowiązujących ówcześnie relacjach społecznych. Krytyka wad obywateli znajduje się też w "Kazaniach sejmowych" Piotra Skargi, gdzie autor wysuwa także program reform naprawy państwa i przestrzega przed jego upadkiem. Najważniejszą przyczyną dolegliwości Rzeczpospolitej jest brak postaw patriotycznych, wewnętrzna niezgoda, innowierstwo, słaba władzy króla, brak sprawiedliwych praw oraz degeneracja obyczajów i moralności. Obiektem jego ataku staje się egoizm szlachty. Porównuje on ojczyznę do tonącego okrętu, do którego przez otwory dostaje się woda.

W twórczości Kochanowskiego także widzimy zainteresowanie sprawami kraju. Problem patriotyzmu podejmuje "Pieśń o spustoszeniu Podola przez Tatarów", gdzie osoba mówiąca w wierszy apeluje do obrony ojczyzny, męstwo i odwagę. Wedle myślenia Kochanowskiego to ludzie wykształceni powinni stać na straży moralności, dbać o ład i porządek w ojczyźnie a ci, którzy odznaczają się męstwem i siła są zobligowani do walki w imię własnego kraju. Twórczość tego okresu wskazywała na problemy polityczne kraju i sugerowała rozsądne reformy państwa w trosce o jego postęp.

  1. Twórczość Jana Kochanowskiego i jej powiązania z kulturą antyczną.

Kochanowski był najdoskonalszym poetą czasów polskiego renesansu i nie bez powodu nazywany był poetą uczonym z racji faktu, iż znał język łaciński, grecki i hebrajski. Tomik elegii łacińskiej zapoczątkował jego twórczość i świadczy on o jego wielkiej wiedzy z zakresu tradycji starożytnej. Jego literatura wyraża odrodzenie się ideałów antycznych w dobie odrodzenia, które w jego przypadku przejawiały się w postawie poety, który był żywym realizatorem hasła greckiego poety -Terencjusza : "człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce". Ze starożytności czerpał również z wiary w twórcze możliwości człowieka.

Cnota jest częstym motywem przez niego wykorzystywanym i staje się ona lekiem zapobiegającym poczuciu ulotności i przemijalności chwili. Rodowód antyczny mają też humanistyczne przeświadczenia o wyjątkowości ludzi posiadających talent poetycki. Jest zgodny z poglądami Horacego, wedle których poeta staje się wybrańcem, z mocą tworzenia podobną do Boga. Czerpie on również z mitologii, zwłaszcza greckiej, często wprowadzając do sowich dzieł, zapożyczone z niej postaci bogów i uobecniając wierzenia i światopogląd antycznych Greków. Mitologia jest także dl niego źródłem tematyki i form literackich. Jest on autorem m.in. pierwszej polskiej tragedii klasycznej "Odprawy posłów greckich", gdzie zgodnie ze starożytną kompozycją tragedii zachowana sjest zasada trzech jedności , pojawiają się aktorzy oraz chór. Tragedia ta wykorzystuje fragment "Iliady" dotyczący porwania pięknej Heleny. Pieśni i treny, które pisał, także gatunkowo wywodzą się ze starożytności. W Trenach zachowana zostaje, ukształtowana przez poetykę, budowa wiersza żałobnego.

Osiągnięcia Kochanowskiego stały się niezwykłymi właśnie dzięki zależnościami od kultury antycznej, które pozwoliły nadać dziełom mistrza z Czarnolasu doskonały kształt artystyczny.

  1. "Krótka rozprawa między trzema osobami" Mikołaja Reja jako satyra społeczna.

Utwór ten ukazuje rozmowę miedzy trzema osobami, przedstawicielami poszczególnych stanów społecznych: szlachty (Pan), duchowieństwa ( pleban) i chłopstwa ( Wójt). Poprzez ich konwersacje Rej wyraża swoją troskę dotyczącą spraw związanych z ojczyzną. Krytykuje poszczególne stany społeczne, które wywierają wpływ na kształt Polski, organizacje w pastwie, sądownictwo, sejm, , wojskowość.

Wady szlachty to hazard, zbytki, prywata, rozrzutność, obojętność na sprawy narodowe i urzędy, które sprawują.

Duchowieństwo z kolei jest chciwe, nie dba o swoje obowiązki duszpasterskie oraz prowadzi świecki tryb życia. Najbardziej pokrzywdzonym i jednocześnie winnym jest chłopstwo polskie.

  1. Dramat szekspirowski i jego ewolucja w stosunku do dramatu klasycznego.
  • brak zachowanej zasady trzech jedności
  • podejmowanie akcji, która realizuje więcej niż jedne wątek
  • na scenie mogło występować więcej niż trzech aktorów
  • ukazywanie scen batalistycznych
  • nie zachowanie zasady decorum
  • zmienność charakterów postaci