"Antygona" jest tragedią stanowiącą doskonały przykład budowy tego antycznego gatunku. By jednak dobrze poznać i opisać jej cechy należy najpierw zdefiniować samo pojęcie tragedii.

TRAGEDIA - powstała w starożytnej Grecji z religijnych obrzędów na cześć Dionizosa, boga wina i urodzaju. W czasie tego święta wieśniacy przebierali się w skóry zwierzęce, bo jako towarzystwo Dionizosa wyobrażali sobie satyrów (ludzkie postacie z koźlimi uszami, kopytami i rogami). W takich przebraniach odprawiali obrzędy na cześć boga połączone z kultowym tańcem i śpiewaniem pieśni lirycznych zwanych DYTYRAMBAMI. Chóry Dionizosa nazywano chórami koźlimi, stąd nazwa gatunku - tragedia - (z gr. Tragoidia, od tragos = kozioł + aide =pieśń; pieśń kozłów).

TRAGEDIA - to gatunek dramatyczny. Podstawę akcji stanowi w nim nieprzezwyciężalny konflikt pomiędzy dążeniami jednostki a normami moralnymi, działaniem mocy wyższych, losem, prawami historii (którym jednostka się przeciwstawia), co musi doprowadzić do katastrofy. Konflikt taki opiera się najczęściej na przeciwieństwie równowartościowych(tak samo ważnych, racjonalnie uzasadnionych) racji, pomiędzy którymi nie sposób dokonać trafnego wyboru. Bohater jest skazany na klęskę, a każda decyzja jaką podejmie jest zła i prowadzi go do zguby, katastrofy.

Za ojca tragedii greckiej uważa się Ajschylosa. Wprowadził on bowiem drugiego aktora, co stworzyło możliwość konfliktu między aktorami i stało się początkiem, zalążkiem dramaturgii. Trzeciego aktora do tragedii wprowadził Sofokles, a przez to poszerzył możliwości komponowania akcji. Tragedia grecka w postaci trzech aktorów i chóru pozostała już niezmieniona.

"Antygona" jako tragedia należy do gatunku literackiego - DRAMATU. Przypuszczalnie po raz pierwszy została wystawiona ok. 442 r. p. n. e.

CECHY TRAGEDII ANTYCZNEJ

a.) ZASADA TRZECH KLASYCZNYCH JEDNOŚCI

-czasu - zdarzenia przedstawione w dramacie dzieją się w ciągu jednej doby, i tak są przedstawione, brak jest luk czasowych, akcja dramatu trwa tyle, ile spektakl.

-miejsca - akcja toczy niezmiennie w jednym miejscu (Teby, przed pałacem królewskim).

-akcji - nie ma scen epizodycznych, występuje tylko jeden, główny wątek (spór: Antygony i Kreona oraz jego skutki).

b.) KOMPOZYCJA UTWORU I PRZEBIEG PRZEDSTAWIONYCH W NIM WYDARZEŃ

W tragedii antycznej jest stały układ kompozycyjny: podział na PROLOGOS (1), PARADOS (1), EPEJSODIONY (5), STASIMONY (5) i EXODUS (1).

EPEJSODIONY to sceny, w których poprzez dialog aktorów prezentowane są wydarzenia.

STASIMONY to pieśni chóru komentującego zdarzenia.

PROLOGOS (ekspozycja) - informacja o wydarzeniach wcześniejszych, poprzedzających właściwą akcję, wprowadzenie do akcji i jej zawiązanie: dialog sióstr - Antygony i Ismeny, który bezpośrednio wprowadza w dramat stanowiący oś tragedii, mówi o przeszłości, po części charakteryzuje bohaterkę, prezentuje poglądy sióstr.

PARODOS - początkowa pieśń wykonywana przez chór (który pozostaje na scenie do końca dramatu). W Antygonie jest to pieśń radosna, sławiąca i głosząca pokonanie najeźdźców.

EPEJSODION I - w tej scenie Kreon przedstawia swój rozkaz (zakazuje pochowania Polinejkesa), a potem (spierając się z chórem) zapowiada ściganie przestępcy. Również w tej scenie strażnik przynosi królowi wiadomość, że jego rozkaz został zignorowany a ciało Polinejkesa pogrzebane.

STASIMON I - liryczna pieśń chóru, w której sławi on ludzkie dokonania, mądrość człowieczą i moc jego rozumu, państwo (jako instytucję) i jego prawa.

EPEJSODION II - Kreon dowiaduje się o czynie Antygony (złamała zakaz), następnie odbywa się dysputa między Kreonem i Antygoną. Władca oskarża siostrę głównej bohaterki - Ismenę o współudział w czynie, po czym odbiera siostrom wolność.

STASIMON II - chór ponownie opowiada o klątwie, jaka ciąży na Labdakidach.

EPEJSODION III - wymiana zdań między Hajmonem (syn Kreona, narzeczony Antygony) i Kreonem o bardzo silnym napięciu emocjonalnym; konflikt rodzinny, do którego chór nie ma żadnego stosunku. W tej scenie Kreon decyduje się wydać wyrok śmierci na Antygonę.

STASIMON III - pieśń liryczna, w której chór opiewa Afrodytę (bogini miłości) i samą miłość nie bacząc na to, czy daje radość, czy jest źródłem cierpienia i niezadowolenia.

EPEJSODION IV - (to punkt kulminacyjny tragedii) Antygona żegna się z życiem, prowadzona na śmierć wspomina swoją rodzinę. Kreon nie zmienia swej decyzji, ponagla strażników chcąc przyśpieszyć egzekucję.

STASIMON IV - w kolejnej pieśni chór wylicza bohaterów mitologicznych o losie podobnym do losu Antygony.

EPEJSODION V - (zwrot akcji, ma charakter przełomowy) w tej scenie ma miejsce dialog Kreona z wieszczem Terezjaszem (przez którego przemawiają bogowie).Ten ostrzega władcę przed okrutnym zdenerwowaniem bogów, wywołuje w nim przerażenie, a tym samym wymusza na nim zmianę rozkazu. Po rozmowie z wieszczem Kreon postanawia pochować Polinejkesa i uwolnić Antygonę.

STASIMON V - hymn, który chór kieruje do Dionizosa (patron Teb) błagając go o ratunek i prosząc o uwolnienie ludzi od przewinień.

EXODOS - wyznanie Kreona przerywane przez chór stopniowo schodzący ze sceny. Wypełniły się tragiczne wydarzenia. Zginął Hajmon i Eurydyka - żona króla (najbliżsi Kreona), sam władca zrozumiał swą pomyłkę.

Na samym końcu utworu chór podsumowuje tragedię w krótkiej, ośmiowersowej pieśni i wygłasza naukę: ludzie powinni działać racjonalnie, wystrzegać się niepotrzebnej ambicji, respektować boskie nakazy, kierować się nie tylko rozumem ale i sercem.

c.) WAŻNE POJĘCIA TRAGEDII ANTYCZNEJ

KATHARSIS - (oczyszczenie) pojęcie wprowadzone przez Arystotelesa. To widz śledzący losy bohaterów tragedii miał doznać oczyszczenia duchowego - dzięki przeżyciu litości i zgrozy. Litości doznawał, obserwując cierpienia człowieka, a zgrozy, strachu - znajdując podobieństwa między sobą a cierpiącym bohaterem. Bardzo intensywne przeżycia w teatrze pozwalały widzom uzyskać wewnętrzny spokój, ład i jakby odnowić ich moralnie.

ZASADA DECORUM - obowiązująca w tragedii antycznej zasada jedności treści, formy, jednorodności stylistycznej, zgodności gatunku ze stylem i językiem bohatera. W tragedii podniosły, poważny, uroczysty styl i ton, w jakim należy stawiać pytania o problemy sprawiedliwości wobec żywych i umarłych.

MIMESIS - (z gr. mimesis - naśladownictwo, naśladowanie) jedna z kategorii antycznej estetyki, zasada twórczego naśladownictwa. Sztuka ma odzwierciedlać rzeczywistość (ale nie biernie ją kopiować).

FATUM - (z łac. to, co powiedziane, przepowiednia) los, przeznaczenie; siła, która sprawia, że bohaterowie muszą się znaleźć w sytuacji tragicznej. Koleje życia postaci w "Antygonie" świadczą o istnieniu przeznaczenia.

TRAGICZNY KONFLIKT - zestawienie dwóch kontrastowych poglądów, które zawsze są równorzędne, tak samo ważne. Każde rozwiązanie, każdy podjęty przez bohatera krok i tak w rezultacie doprowadzi go do klęski.

W "Antygonie" uczestnikami konfliktu tragicznego są: tytułowa Antygona i Kreon. Reprezentują oni sprzeczne w treści prawa: ziemskie i boskie. Kreon wyraża interes państwa, kieruje się racjami rozumu i surowego (ale sprawiedliwego)prawa pisanego, które nakazuje tak a nie inaczej postąpić ze zdrajcą ojczyzny (Polinejkes sprowadził do miasta obcych, a tym samym naraził je i jej mieszkańców na niebezpieczeństwo). Z kolei Antygona to z jednej strony emocje i uczucia jakie żywi do brata, z drugiej to niepisane, odwieczne boskie nakazy (w Grecji twierdzono, że ciało zmarłego musi być zawsze pogrzebane. Inaczej dusza zmarłego nigdy nie dostanie się do Hadesu i będzie skazana na wieczną tułaczkę po zaświatach).Oboje są przekonani o słuszności swoich racji i oboje zostają za to surowo ukarani: Kreon wierząc w słuszność swych decyzji, narażając się bogom i tłumiąc uczucia, doprowadza do śmierci wszystkich najbliższych mu osób. Antygona, odmawiając podporządkowania się interesom ojczyzny i dobru państwa, ponosi śmierć.

TRAGICZNY WYBÓR - niemożliwe jest dokonanie słusznego, właściwego wyboru. Każda decyzja będzie zła, przyniesie cierpienie, śmierć, ale jakiegoś wyboru trzeba dokonać.

TRAGICZNA IRONIA - mamy z nią do czynienia wtedy, gdy bohater nie wie, że popełnił czyn, za który spotka go kara, gdy zbłądził pod względem moralnym.

TRAGICZNA WINA - to właśnie owe nieświadome zbłądzenie, o którym bohater dowie się wcześniej czy później i zostanie za nie ukarany.

Tragiczna wina Antygony: pragnie uszanować prawa boskie, ale łamie królewski zakaz.

Tragiczna wina Kreona: kieruje się literą prawa, ma na uwadze dobro ojczyzny, ale wydaje surowy i bezwzględny rozkaz skazując tym samym Polinejkesa na wieczną tułaczkę po zaświatach.

W "Antygonie" , tak jak w każdej antycznej tragedii na scenie może pojawić się jednocześnie(oprócz chóru) nie więcej niż troje artystów.