"Potop" jest drugą z trzech powieści historycznych wchodzących w skład Trylogii Sienkiewicza. Po raz pierwszy powieść wydrukowało "Słowo" w latach 1884- 1886. "Potop" ukazuje dzieje najazdu szwedzkiego na Polskę, który miał miejsce w latach 1655- 1657. Głównym wątkiem powieści jest miłość Andrzeja Kmicica i Oleńki Billewiczówny, dzieje ich są ukazane na tle ważnych wydarzeń historycznych, wojny polsko- szwedzkiej. Akcja utworu rozgrywa się w czasie najazdu Szwedów na Polskę. Miejsca akcji wyznacza podróż Kmicica z Litwy przez Warszawę, Częstochowę, Śląsk, Małopolskę i Lwów, Podlasie i na Litwę, ukazana jest cała Polska. Sienkiewicz zawarł w utworze problematykę moralną, przede wszystkim wierność i miłość do ojczyzny. Tytuł "Potop" podsunął Sienkiewiczowi przyjaciel Hekiel. "Potop" ukazywał się jako powieść w odcinkach w warszawskim "Słowie" w latach 1884- 1886.

Ukończenie powieści było dla pisarza triumfem.

"Przed godziną skończyłem "Potop" i właśnie podpisywałem pożądany wyraz "koniec", gdy zadzwoniono na kolację. Leży przede mną trzynaście ostatnich kartek- trzeba tylko jeszcze jutro przejrzeć i wyprawić. Cała kilkuletnia robota jest już za mną, a przede mną ?- bo ja wiem co (...) "Potop" miał tę dobrą stronę, że bronił mnie całymi godzinami od nieróżowych rozmyślań (...). Aż mi dziwno, żem ten "Potop" skończył. Nie doznaję nawet dziś jeszcze tego zadowolenia, którego się spodziewałem."

(Dzieła, tom 55, s. 279- 280).

Książkowe wydanie "Potopu" wyszło w sześciu tomach w październiku 1886 roku, a wydanie drugie w 1888 roku. Język, którym przemawiają postacie powieści, nie jest językiem dzisiejszym i nie jest też oryginalną mową siedemnastowieczną. Sienkiewicz do tematu wojen szwedzkich przygotowywał się bardzo sumiennie, wymienił jako źródła "Potopu" ponad dwadzieścia pozycji. "Głównym źródłem do epoki, o której mowa, jest Księga pamiętnicza Jakuba Michałowskiego, wydanie Helcla w Krakowie. Jest to zbiór listów, diariuszów i dokumentów. (...) Do wojen szwedzkich : "Pamiętniki" Paska, Pufendorf (główne źródło)- Caroli Gustavi gesta. Michałowski (ten sam co wyżej)- Księga pamiętnicza. Des Noyers- (Lettres). Medeksza- (Księga pamiętnicza). Gigantomachia (przez) Augustyna Kordeckiego. Galeria Nieświeska, Żywot ks. Januza Radziwiłła Kotłubaja. Pamiętnik Bogusława Radziwiłła. Jemiołowski- (Pamiętnik). Albrycht Radziwiłł- Pamietnik. Kochowski, Rudawski- Kronika. Łoś- Pamiętnik. Z nowych rzeczy: Hist. Wyzwolenia Rzpltej Walewskiego, prof. uniw. krak. Plebański- Jan Kazimierz i Maria Ludwika. Kalicki Bernard- X. Bogusław Radziwiłł. Droysen (Trzydniowa bitwa pod Warszawą) (po niemiecku), Pamiętnik Wydżgi i rozmaite Silva rerum etc." (J. Kijas, Potop Henryka Sienkiewicza, s. 118).

Główny bohater "Potopu" to Andrzej Kmicic. W młodości hulaka i awanturnik. Bohater zmienia się w gorącego patriotę. Andrzej to chorąży orszański, potomek znacznego rodu, przystojny młody mężczyzną. "- Jam jest Andrzej Kmicic.

Oczy panny Aleksandry spoczęły błyskawicą na twarzy Kmicica, a potem znów wbiły się w ziemię; przez ten czas jednak zdołała panienka dojrzeć płową jak żyto, mocno podgoloną czuprynę, smagłą cerę, siwe oczy bystro przed się patrzące, ciemny wąs i twarz młodą, orlikowatą, a wesołą i junacką.

On się zaś w bok ujął lewą ręką, prawą do wąsa podniósł i tak mówił:

- Jeszczem w Lubiczu nie był, jeno tu ptakiem śpieszyłem do nóg panny łowczanki się pokłonić. Prosto z obozu mnie tu wiatr przywiał, daj Boże, szczęśliwy."

Początkowo jest gwałtowny i niecierpliwy, wybuchowy, a później przechodzi przemianę w szczerego i oddanego żołnierza i przywódcę. Kmicic to postać historyczna, ale mało znana. Sienkiewicz znalazł o nim tylko dwie wzmianki:

""Pamiętniki" Paska podają, że w 1658 roku, pułkownik Kmicic, "żołnierz dobry", służył w wojsku litewskim pod Sapiehą i wyprawiony przez niego na podjazd przeciw Chowańskiemu w okolicę Szkłowa, dostał się do niewoli rosyjskiej. Dopiero Czarniecki wydobył go z rąk Moskali. Pasek nie zaznacza imienia Kmicica, które znajdziemy w drugiej wzmiance o nim, w ustępie "Przywilejów i konstytucji za panowania Jego Królewskiej Mości Michała I roku Pańskiego 1670." (za J. Kijas, Potop Henryka Sienkiewicza, PZWS 1965, s. 57-58.)

Kmicic to przywódca, którego boją się poddani, jest honorowy i dumny. "- Co widzę? ot, co widzę... Familiant to jest pan Kmicic, z wielkiej krwi, a my chudopachołki ! Żołnierz przy tym sławny; sam on jeden oponował się nieprzyjacielowi, gdy wszyscy ręce opuścili. Daj Boże takich jak najwięcej." W zemście okrutny i bezlitosny. Po przemianie wewnętrznej zaczyna żyć zgodnie z prawem, poświęca się dla ojczyzny. Przemiana spowodowana jest miłością do Oleńki. Kmicic to postać dynamiczna, początkowo nieobliczalny i dumny. Za sprawą Oleńki zmienia się, chce służyć ojczyźnie. Jest dobrym dowódcą, ma swój honor. Kocha Oleńkę i dla niej zrobi wszystko. "Przez następne dni kilka codziennie bywał pan Andrzej w Wodoktach i co dzień wracał więcej rozkochany, i coraz bardziej podziwiał swoją Oleńkę. Przed kompanionami też ją pod niebiosa wychwalał, aż pewnego dnia rzekł im:

- Moi mili barankowie, pojedziecie dziś czołem bić, potem zaś umówiliśmy się z dziewczyną, że do Mitrunów wszyscy wyruszymy, aby sanny w lasach zażyć i tę trzecią majętność obaczyć. Ona też nas tam podejmować będzie gościnnie, a wy się przystojnie zachowajcie, bo na bigos posiekam, któren by jej w czymkolwiek uchybił..." Uświadamia sobie, że zdradził ojczyznę i to był błąd, zmienia nazwisko i zaczyna odkupywać winy. Kmicic udaje się do króla jako obrońca Jasnej Góry. Kmicic postanawia zmienić swoje dotychczasowe życie. Przyjmuje nazwisko Babinicz. W ten sposób chce zdobyć uczucie Oleńki. Pragnie oczyścić siebie z win poprzez służbę ojczyźnie. Miłość do Oleńki powoduje jego przemianę. Kmicic jest bohaterem pozytywnym, poświęca się dla narodu. Podobny jest do Jacka Soplicy z "Pana Tadeusza" Adama Mickiewicza. Obaj byli awanturnikami, zdradzili ojczyznę. Jacek Soplica również zmienił nazwisko, chciał odkupić swe winy, zrehabilitował się. Andrzej jest bohaterem romantycznym. W młodości szlachcic hulaka, który nie stroni od bijatyk i pojedynków, awanturował się, szukał zwad. Nadszarpnął sobie nazwisko i popsuł reputację. Oleńka nie chciała mieć u boku zdrajcy, Kmicic był w niej szaleńczo zakochany. Zdradził ojczyznę, złożył przysięgę Radziwiłłowi, ale nie chciał złamać danego słowa, był wiernym przysiędze. Nie mógł złamać honoru rycerskiego. Z hulaszczego Kmicica przemienia się w prawego i wiernego królowi człowieka. To jest cecha romantyczna, zbliża go do Jacka Soplicy, jest bohaterem romantycznym, chociaż nie typowym, bo jest postacią realistyczną, a jego czyny nie mają nic wspólnego z mesjanizmem. Jego młodzieńczy bunt nie ma związku z poezją bohaterów romantycznych. Miłość Oleńki dała mu siłę do odrodzenia duchowego. Okupił grzechy młodości i Oleńka zgodziła się zostać jego żoną, przebaczyła mu jego winy. Andrzej jest prawdziwym patriotą, ojczyzna jest dla niego najważniejsza. Tak samo jak uczucie do ukochanej kobiety, to dzięki Oleńce zmienił się w prawego i uczciwego człowieka. "Zamazywanie win" Kmicica trwa przez całe dwa tomy "Potopu". Kmicic rehabilituje się, swoje grzechy ujawnił przed o. Kordeckim i królem Janem Kazimierzem. W kościele w Upicie po nabożeństwie ksiądz odczytuje list królewski, w którym król wymienia wszystkie zasługi, jakie Kmicic położył w czasie wojny szwedzko- polskiej i z Węgrami. Jan Kazimierz mianuje go starostą upickim. Andrzej Kmicic najpierw dopuścił się zdrady własnego kraju, ale później najważniejszą wartością wyznawaną przez niego była miłość do ojczyzny. Kmicic został okryty sławą. Dopiero teraz może poślubić wybrankę swego serca. W tym samym dniu odbywają się zaręczyny Andrzeja z Oleńką. Sienkiewicz przypisał Kmicicowi niektóre bohaterskie czyny Piotra Czarnieckiego w czasie obrony jasnej Góry, opowiedziane w "Nowej gigantomachii". Sienkiewicz w Trylogii przedstawił wzorzec osobowy Polaka. Postać Andrzeja Kmicica jest przykładem wielkiego patriotyzmu.